Analiza ikonograficzna malarstwa religijnego – popularne tematy i postaci Flashcards
Spójrzmy na „Ołtarz z Isenheim” wybitny tryptyk Mathiassa Grünewalda i spróbujmy dokonać jego analizy ikonograficznej.
Jest to bardzo przejmująca i pełna mistycyzmu scena ukrzyżowania. Umęczony i wychudzony Chrystus wisi na krzyżu. Po prawej stronie krzyża stoi św. Jan Chrzciciel wskazujący na Chrystusa. U jego stóp mały baranek z krzyżem. Z boku baranka wypływa krew ściekająca do złotego kielicha, co symbolizuje ofiarę Chrystusa. Po lewej natomiast widzimy trzy postaci. Najbliżej krzyża klęczy i modli się gorliwie św. Maria Magdalena, którą rozpoznajemy po długich jasnych włosach wystających spod woalki (niekiedy mogą być też rude) i naczyniu z perfumami leżącym obok niej. Za nią widzimy omdlewającą z bólu Matkę Boską i podtrzymującego ją św. Jana Apostoła, ukazanego zwykle jako mężczyzna dość młody. Te dwie postaci często występują pod krzyżem w takiej konfiguracji, gdyż św. Jan Apostoł jest tu wsparciem dla Maryi. Mimo iż w scenie Ukrzyżowania, Zdjęcia z krzyża czy Opłakiwania mogą pojawić się także inne postaci, jak np. św. Nikodem czy Józef z Arymatei, często pokazywani jako mężczyźni dźwigający ciało martwego Chrystusa, lub też św. Piotr – starzec z kluczami, najczęściej spotkamy się z wymienionymi powyżej. W skrzydłach tryptyku Grünewalda znalazły się z kolei przedstawienia św. Sebastiana (półnagie ciało podziurawione strzałami to symbol jego męczeństwa) po lewej oraz św. Antoniego Pustelnika (poważny starzec z długą brodą) po prawej. Nie są to jednak święci tak istotni do rozpoznania jak ci występujący w głównej części ołtarza.
Istnieje biblijna, w której występuje Jan Chrzciciel, jako ścięta głowa, której zażądała Salome w zamian za taniec przed Herodem.
Wówczas widzimy głowę ociekającą krwią leżącą na tacy lub pojawiającą się w powietrzu niczym widmo. Sama Salome bywa ukazywana jako kobieta piękna i kusząca, ale też demoniczna.
św. Maria Magdalena ma bogatą ikonografię i liczne atrybuty.
Oprócz charakterystycznych długich pięknych włosów i wspomnianego pojemnika z perfumami jej atrybutem bywają też perły a w przedstawieniach po nawróceniu, gdzie jest ukazywana jako pokutnica często występuje z czaszką i świecą, np. jak u de la Toura. Jedno z najbardziej drastycznych przedstawień pokutującej Marii Magdaleny wyszło w renesansie spod dłuta Donatella. Maria Magdalena pojawia się także często w scenie spotkania ze zmartwychwstałym Chrystusem tzw. Noli me tangere (więcej tutaj).
Św. Jan Apostoł lub Jan Ewangelista,
jeśli nie występuje w scenie Ukrzyżowania najczęściej jest pokazywany z księgą, czyli Pismem Świętym. Niekiedy przy pulpicie z piórem w dłoni w trakcie spisywania Ewangelii (tak jak inni ewangeliści), jednak rozpoznasz go po jego osobistym atrybucie jakim jest orzeł.
Postaci związane z Chrystusem są dość znane i łatwe do rozpoznania.
Dla przypomnienia: św. Józefa zidentyfikujesz po narzędziach cieśli lub jako opiekuna przy boku Maryi i Dzieciątka, Trzech Króli po bogatych strojach a od pewnego momentu także po zróżnicowanych twarzach bądź nawet kolorze skóry, Judasza po żółtej szacie, aśw. Weronikępo trzymanej w dłoniach chuście z odbiciem twarzy Chrystusa.
Prawdopodobnie najłatwiej rozpoznać Mojżesza ukazywanego jako
starca w długiej szacie z brodą i rogami na głowie (co wynika z błędnego tłumaczenia Biblii, które przez długi czas funkcjonowało jako oficjalne, i którego trzymali się artyści). Postać ta trzyma również w dłoniach tablice z Dziesięcioma Przykazaniami. Najsłynniejsze przykłady to rzeźba Mojżesza autorstwa Michała Anioła, która miała być częścią nagrobka papieża Juliusza II i obraz Rembrandta „Mojżesz z tablicami prawa”.
postać Jakuba z Księgi Rodzaju, która występuje w dwóch kontekstach.
Pierwszym z nich jest scena tzw. snu Jakuba i Drabiny Jakubowej. Jest to przedstawienie, w którym widzimy postać śpiącego mężczyzny oraz to, co ten widzi w swoim śnie – drabinę, bardzo często ukazywaną też jako schody, po których schodzą i wchodzą aniołowie. W zależności od artysty i przedstawienia scena ta może mieć charakter bardzo zwyczajny, niemal pospolity, jak na barokowym obrazie José de Ribery lub też uroczysty i mistyczny jak w późniejszej wizji Williama Blake’a.
przedstawienia Hioba i jego żony,
w których to Hiob jest zwykle pokazywany jako cierpiący, wychudzony i owrzodzony, opuszczony przez wszystkich starzec. W momencie próby nie opuszcza go tylko żona, stąd jej obecność w danej scenie. Niektórzy artyści ukazują kobietę jako zrozpaczoną, inni w momencie przemawiania do męża lub sprawowania nad nim opieki.
biblijny król Dawid,
ukazywany jako młodzieniec o ciele efebowatym (u Donatella i del Verocchia) bądź muskularnym (w dziełach Michała Anioła i Berniniego) z mieczem lub procą, którą pokonał Goliata. W wielu przedstawieniach Dawid trzyma ściętą głowę olbrzyma w dłoni lub leży ona u jego stóp.
Motyw ściętej głowy i pokonywania silniejszego pojawia się także w Księdze Judyty w kontekście bohaterskiego czynu tytułowej Judyty,
która podstępem pokonuje Holofernesa i pozbawia go życia właśnie poprzez ścięcie głowy. Scena ta stała się popularna w malarstwie nowożytnym, ale postać triumfującej Judyty powracała w różnych wersjach także w sztuce późniejszej, np. w okresie secesji Judyta była niekiedy przedstawiana niczym zmysłowa femme fatale, co najlepiej pokazuje słynne dzieło Klimta.
Zuzanna i starcy,
bo tak najczęściej nazywa się ta scena, to przedstawienie pięknej i cnotliwej Zuzanny podglądanej w czasie toalety przez dwóch odpychających starców, którzy zapałali do niej żądzą i postanowili ją zdobyć podstępem. W wielu scenach wyraźnie ukazane jest obłapianie młodej kobiety przez mężczyzn.
Betszaba w kąpieli
to z kolei przedstawienie pięknej Betszaby, którą król Dawid dostrzegł w trakcie kąpieli i zakochał się w niej a następnie nawiązał z nią romans (kobieta była zamężna). Najczęściej postać ta jest ukazywana w otoczeniu służących, przystrojona fantazyjną biżuterią. Część artystów nawiązuje w swoich obrazach do rozterki Betszaby między wiernością mężowi a uczuciem do Dawida, co jest widoczne zwłaszcza w scenie przekazania jej listu z zaproszeniem do pałacu króla, jak w dziele Rembrandta.
ikonografia przedstawień św. Franciszka,
ukazywanego jako skromny mnich w ciemnym habicie i w otoczeniu natury, zwykle w scenie wygłaszania kazania do ptaków. Niekiedy także modlący się żarliwie z leżąca obok czaszką.
św. Jerzy ze smokiem.
Święty ten jest pokazywany jako rycerz w lśniącej zbroi siedzący na koniu i zdecydowanym gestem poskramiający smoka za pomocą miecza lub włóczni.
Bardziej złożona jest ikonografia św. Hieronima,
który może występować jako ojciec Kościoła i kardynał – przedstawienie najmniej charakterystyczne, ponieważ nie odróżnia się od innych postaci o tej samej randze – ale także jako uczony siedzący w swojej pracowni za pulpitem i przekładający lub piszący księgi. Jego atrybutem jest lew (możesz zaobserwować go również na zamieszonej tu grafice Dürera). Trzeci rodzaj przedstawienia tej postaci to św. Hieronim pokutujący pokazany jako wyniszczony starzec-pustelnik z Pismem Świętym lub krzyżem w jednej dłoni oraz powrozem do biczowania się w drugiej.
