Week 11 - Rechtsstaat en democratie Flashcards
Instrumentalisme wordt aangewakkerd door de flipperkastpolitiek. Dit beschrijft hoe de Nederlandse politiek steeds meer wordt beïnvloed door externe factoren die tot snelle onvoorspelbare politieke reacties leiden. De flipperkastpolitiek is aan de hand van vijf kenmerken te karakteriseren. Welke kenmerken zijn dit?
- Medialogica. Politici worden constant gedwongen om aandacht van de media te trekken.
- Instant feedback. Via social media en opiniepeilingen krijgen politici direct feedback. Dit kan leiden tot snelle veranderingen in beleid.
- Incidentenpolitiek. Incidenten en onverwachte gebeurtenissen domineren het politieke debat.
- Volatiele kiezersmarkt en profilering/polarisatie. Er is een groeiende groep zwevende kiezers. Hierdoor zijn partijen gedwongen om zichzelf sterker te profileren.
- Vervlechting parlement-regering. Parlementaire werk raakt steeds meer verweven met het werk van de regering. Dit leidt tot versnelling van het politieke debat.
Leg uit hoe in Nederland een verschuiving heeft plaatsgevonden van een zuilensamenleving naar een zwermensamenleving.
Vroeger was het zo dat burgers georganiseerd waren in stabiele hiërarchische groepen waarin ze hun politieke overtuigingen ontwikkelden, de zuilen. Vanaf de jaren zestig verdwenen de zuilen. Burgers individualiseerden en kwamen los van oude structuren. In plaats van volledig zelfstandig hun opvattingen te vormen, gedragen burgers zich eerder als zwermen: ze groeperen en hergroeperen zich spontaan rondom specifieke thema’s.
Welke gevolgen kan het zwermensamenleving hebben op de politiek?
- Geen vaste achterban.
- Permanent verantwoorden en scoren. Politici moeten constant kansen grijpen om zich te profileren.
- Moeilijker om te polderen. Het is in de politiek moeilijker om compromissen te sluiten.
Leg uit hoe het zwermgedrag van de samenleving kan leiden tot rechtsinstrumentalisme.
Politici moeten zich constant meebewegen met de zwermen. Het makkelijkste en meest zichtbare middel om dit mee te doen is wet- en regelgeving. Hierdoor ontstaat een vorm van rechtsinstrumentalisme, waarbij wetgeving wordt ingezet om snel in te spelen op maatschappelijke verschuivingen.
Hoe kan de dubbele institutionele crisis in de rechtstaat herleid worden naar het zwermgedrag van de samenleving?
Zoals eerder vastgesteld kan het zwermgedrag van de samenleving leiden tot rechtsinstrumentalisme. Wanneer constant nieuwe wetten ingevoerd worden om in te spelen op maatschappelijke verschuivingen, ontstaat er overregulering. In combinatie met schaarse uitvoering en handhaving draagt dit bij een de crisis in de bestuurswetenschappelijke- en sociaalwetenschappelijke hoofdkleur van de rechtsstaat. Dit doordat er een groter handhavingstekort ontstaat en dit bijdraagt aan een situatie waarin niet-naleving loont.
Op welke wijzen zijn de democratie en de rechtsstaat met elkaar verweven in Nederland?
- Via wetgeving en democratische controle.
- De wetgever (en dus het volk) heeft het laatste woord.
- Ministers zijn verantwoordelijk voor het bestuur.
- Overheidshandelen moet openbaar zijn.
Naast het feit dat democratie en rechtsstaat met elkaar verbonden zijn, kan de democratie ook op verschillende wijzen een bedreiging vormen voor de rechtsstaat. Leg uit op welke verschillende manieren dit kan.
- Incidentenpolitiek en medialogica. Besluiten worden gebaseerd op individuele gevallen die in de media behandeld worden. Dit kan leiden tot ongelijke behandeling.
- Populisme. Deze politieke stroming focust zich op snelle, zichtbare oplossingen. Dit kan betekenen dat er minder aandacht is voor juridische waarborgen.
- Politiek primaat. De machtenscheiding komt in gevaar wanneer de democratie claimt dat politieke beslissingen boven juridische beslissingen gaan.
- Door voortdurende druk van opiniepeilingen richten politici zich op het tevreden stellen van publiek, in plaats van handelen volgens regels en kaders.
- Veranderen waarden van burgers. Wanneer burgers minder belang hechten aan grondrechten, leidt dit er toe dat deze rechten worden afgezwakt.
Welke verschillende waarborgen zorgen er voor dat de rechtsstaat behouden blijft?
- Pluralisme en machtsdeling. Door constante machtstrijd in de politiek wordt voorkomen dat één partij de macht grijpt.
- Rechtsgelijkheid. Iedere stem is gelijk.
- Controle en transparantie. Democratische controle zorgt voor transparante besluitvorming.
- Vrijheid van meningsuiting en vrijheid van pers.
- Deliberatie en zorgvuldige afweging. Wanneer alle argumenten worden besproken, draagt dit bij aan een zorgvuldige besluitvorming.
Op welke vier wijzen kan de flipperkastpolitiek een bedreiging vormen voor de rechtsstaat?
- Beperking van de rechtelijke macht door de levenslange benoeming van rechters te bekritiseren.
- Verzwakking van positie van juristen in het bestuur doordat zij minder betrokken worden bij besluitvorming.
- Wetten worden als wegwerpartikelen gebruikt doordat ministers constant bezig zijn met de aanpassing van die wetten.
- Bureaucratie wordt steeds vaker als een probleem gezien.
Via welke systemen kan de rechtsstaat bewaakt worden?
- Politiek constitutionalisme. De politiek (democratisch verkozen orgaan) heeft het laatste woord als het aankomt op de controle of wetten voldoen aan de grondwet, niet de rechter. De politiek waarborgt in dit systeem de democratie. Dit systeem hanteren we in Nederland.
- Juridisch constitutionalisme. In dit systeem heeft de rechterlijke macht de bevoegdheid om wetten en overheidsmaatregelen aan de grondwet te toetsen. Dit systeem wordt gehanteerd in de VS door middel van het constitutionele hof.
Bellamy heeft onderzoek gedaan naar welk constitutionalistisch systeem de voorkeur verdient. Tot welke conclusie komt hij en welke argumenten voert hij hiervoor aan?
Hij komt tot de conclusie dat politiek constitutionalisme de voorkeur verdient en geeft hiervoor de volgende argumenten:
1. Er is een gevaar dat rechters te ver verwijderd raken van de democratie en daardoor politieke beslissingen gaan nemen zoner daar verantwoording voor af te leggen.
2. Geschiedenis. In het verleden is gebleken dat rechters niet altijd de beste beschermers van de rechtsstaat zijn. Denk aan Nazi-Duitsland.
3. Veel juridische vraagstukken zijn in feite politieke vraagstukken. Het is hierom niet gewenst dat de rechter deze vraagstukken gaat oplossen.
4. Democratische instellingen opereren onder voortdurende publieke controle en verantwoording. Burgers kunnen de politiek afstraffen door middel van verkiezingen. Bij rechters is dit niet zo.
Adviesraad Internationale Vraagstukken (2017)
“De wil van het volk? Erosie van de democratische rechtsstaat in Europa.”
De AIV brengt een advies uit aan het kabinet over de erosie van de democratische rechtsstaat in Europa. Welke problemen dragen volgens de AIV bij aan deze erosie?
- Burgers zijn steeds onafhankelijker geworden. Hierdoor worden mensen achtergesteld en is een groeiende afkeer tegen de elite ontstaan.
- Landen nemen maatregelen welke indruisen tegen individuele vrijheden of die de onafhankelijkheid van rechters ondermijnen.
- Er is een spanning tussen meederheidsbesluitvorming en het bestaan van individuele rechten van burgers en minderheden.
Ermakoff (2020)
“Law against the Rule of Law: Assaulting Democracy.”
In dit artikel onderzoekt de auteur hoe autoritaire tegenstanders de wet gebruikten om democratische instellingen te ontmantelen aan de hand van het voorbeeld van de overname van het Duitse staatsapparaat in 1933. De auteur beoordeelt de wettigheid van deze regimeverandering vanuit twee perspectieven. Welke perspectieven zijn dit?
- Formele benadering. Hierbij wordt gekeken naar de geldigheid van expliciete regels en de inhoudt hiervan.
- Substantiële benadering. Kijkt naar de omstandigheden van de totstandkoming en de impact op degenen die er aan werden blootgesteld.
P. Blokker
“Populism as a constitutional project.”
De auteur identificeert in dit artikel vier kritische dimensies van populistisch kritiek op liberaal constitutionalisme. Welke zijn dit?
- “Het volk” en “populaire soevereiniteit” worden als rechtvaardiging gebruikt voor hun constitutionele agenda;
- Populisten omarmen een extreme meerderheidsregeerstijl;
- Populisten zien de wet als een middel om hun doel mee te bereiken;
- Populisten hebben een kritische en emotionele houding ten opzichte van de wet.
