ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23ο-Η ΔΙΑΙΡΕΜΕΝΗ ΕΥΡΩΠΗ Flashcards
Για ποιους λόγους επικράτησαν οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση στην Ευρώπη μετά το Β ́ Παγκόσμιο Πόλεμο;
Την επαύριο του πολέμου η Ευρώπη βρισκόταν σε απελπιστική κατάσταση και ανίκανη να διεκδικήσει την προπολεμική θέση της. Οι χώρες που είχαν μείνει αλώβητες ήταν οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση.
Οι ΗΠΑ είχαν την ισχυρότερη οικονομία στον κόσμο στο τέλος του πολέμου. Κυριαρχού- σαν στον Ατλαντικό και στον Ειρηνικό Ωκεανό, ενώ στην ενδοχώρα δημιουργήθηκε μια κατάσταση σταθερής αντιπαράθεσης με υφέσεις και εντάσεις των δύο υπερδυνάμεων γνωστή ως Ψυχρός πόλεμος.
Πώς δικαιολογείται η αμοιβαία καχυποψία των δύο υπερδυνάμεων;
Και οι δυο υπερδυνάμεις είχαν λόγους να φοβούνται η μία την άλλη μετά το 1945, μολο- νότι σε καμία περίπτωση δεν επιθυμούσαν να εμπλακούν σε πολεμικές περιπέτειες μετά τη φοβερή δοκιμασία του Β Παγκόσμιου Πολέμου.
α) Οι Σοβιετικοί ένιωθαν ανασφάλεια για τα σύνορά τους. Ήταν ακόμα νωπή στη μνήμη τους η εχθρότητα της Δύσης. Οι μπολσεβίκοι είχαν υποστεί απώλειες τεράστιας έκτασης. β) Η πολιτική του Στάλιν να δημιουργήσει έναν προστατευτικό κλοιό από ιδεολογικά συγ- γενή και ελεγχόμενα από τη Σοβιετική Ένωση κράτη στην Ανατολική Ευρώπη.
Με διαλυμένη οικονομία και μια μισοκατεστραμένη χώρα η σοβιετική ηγεσία αισθανόταν σίγουρα ανασφαλής απέναντι σε μια ευημερούσα και οικονομικά πανίσχυρη Αμερική.
γ) Οι Αμερικανοί ανησυχούσαν έντονα για το ενδεχόμενο επέκτασης της Σοβιετικής Ένω- σης σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ευρώπη και επιβολής συστήματος κρατικής και σε κάθε περίπτωση κεντρικά ελεγχόμενης οικονομίας, σε μια περίοδο κατά την οποία οι ΗΠΑ ε- πείγονταν να εδραιώσουν μια παγκόσμια αγορά και ένα φιλελεύθερο οικονομικό σύστημα σε πλανητικό επίπεδο, με την αμερικανική οικονομία σε θέση συντριπτικής υπεροχής.
Ποια γεγονότα προκάλεσαν και συντήρησαν την ψυχροπολεμική ένταση της περιόδου 1947-1953;
Η πολιτική που υιοθέτησαν οι δύο υπερδυνάμεις την περίοδο 1947-1953 υπό το κράτος του αμοιβαίου φόβου ενίσχυε ακόμα περισσότερο την καχυποψία και την αντιπαλότητα μεταξύ τους, ενώ η διαίρεση της Ευρώπης βάθαινε ακόμα περισσότερο.
Οι πολιτικές εξελίξεις στην Ανατολική Ευρώπη μόλις δύο χρόνια μετά τη λήξη του πολέ- μου είχαν προκαλέσει μεγάλες ανησυχίες στους Δυτικούς. Οι κομμουνιστές με την υπο- στήριξη της Μόσχας είχαν κατορθώσει να υπονομεύσουν τους υπόλοιπους πολιτικούς σχηματισμούς και να αποκτήσουν τον έλεγχο της πολιτικής ζωής.
Το πολιτικό πραξικόπημα του 1948 στην Τσεχοσλοβακία εξόργισε τους Αμερικάνους.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 23ο
220
Οι άρχουσες κοινοτικές τάξεις της Δύσης φοβούνταν για τις εξελίξεις στην ελεγχόμενη από τους Σοβιετικούς Ανατολική Ευρώπη, αλλά, και την ενισχυμένη παρουσία των κομ- μουνιστικών κομμάτων στη Δυτική Ευρώπη.
Η σκλήρυνση της πολιτικής των Σοβιετικών στην Ανατολική Ευρώπη και των καθοδη- γούμενων από τη Μόσχα κομμουνιστικών κομμάτων της Δυτικής Ευρώπης από το 1947 έχουν άμεση σχέση με την πολιτική των Αγγλοαμερικανών στο θέμα της αντιμετώπισης της ηττημένης Γερμανίας.
Οι Σοβιετικοί λόγω των εκτεταμένων καταστροφών που είχαν υποστεί στον πόλεμο, αξίω- ναν παραδειγματική τιμωρία των ηττημένων και τεράστιες πολεμικές αποζημιώσεις από ολόκληρη τη Γερμανία. Όμως οι Αμερικανοί δεν επιθυμούσαν την οικονομική εξασθένη- ση της Γερμανίας, αφού κάτι τέτοιο θα την αποσταθεροποιούσε κοινωνικά και θα την κα- θιστούσε εύκολο θύμα της κομμουνιστικής προπαγάνδας. Η έναρξη συγχώνευσης της βρε- τανικής με την αμερικανική ζώνη κατοχής στη Γερμανία εξόργισε τη Μόσχα.
Αφορμή για την πρώτη «μάχη» του Ψυχρού Πολέμου στο Βερολίνο υπήρξε η απόφαση των Αμερικανών τον Ιούνιο του 1948 να ενοποιήσουν νομισματικά και οικονομικά τις τρεις ζώνες κατοχής στη Δυτική Γερμανία (αμερικανική, βρετανική και γαλλική).
Στόχος ήταν να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για τη δημιουργία μιας ισχυρής Δυτικής Γερμανίας, ενταγμένης στο Σχέδιο Μάρσαλ. Οι Σοβιετικοί αντέδρασαν με τον αποκλεισμό του δυτικού Βερολίνου. Η πολιτική τον αποκλεισμού απέτυχε καθώς οι Δυτι- κοί στο πλαίσιο μια γιγαντιαίας επιχείρησης, έστησαν μια αερογέφυρα, με την οποία για ένα χρόνο ανεφοδίαζαν με τρόφιμα και καύσιμα τον αποκλειόμενο δυτικό τομέα του Βερολίνου.
Τον Μάιο του 1947 ο Αμερικανός υπουργός Εξωτερικών Τζώρτζ Μάρσαλ ανακοίνωσε το ομώνυμο Σχέδιο ανασυγκρότησης της Ευρώπης και προέβλεπε:
χορήγηση «αδελφικής βοήθειας» στις ευρωπαϊκές χώρες, για να μην καταρρεύσουν οικο- νομικά και αποσταθεροποιηθούν πολιτικά.
Την πολιτική βάση για το Σχέδιο Μάρσαλ αποτέλεσε το Δόγμα Τρούμαν. το οποίο εξήγ- γειλε ο πρόεδρος των ΗΠΑ Χάρή Τρούμαν τον Μάρτιο του 1947, για να αποτρέψει τον σοβιετικό εναγκαλισμό της Ελλάδας (όπου μαινόταν εμφύλιος πόλεμος) και της Τουρκίας. Το Σχέδιο Μάρσαλ απευθυνόταν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης, όμως η Σοβιετική Ένω- ση και οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης απέρριψαν την αμερικανική προσφορά, θεωρώ- ντας απαράδεκτες τις πολιτικές προϋποθέσεις που τις συνόδευαν δηλαδή να επιχορηγη- θούν γενναία μόνο όσες χώρες θα έμεναν «πολιτικά ελεύθερες».
Τον Ιούλιο του 1947 ιδρύθηκε η «Επιτροπή για την Ευρωπαϊκή Οικονομική Συνεργασία» για τη διαχείριση του Σχεδίου Μάρσαλ από τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες.
Ενώ το 1949 συγκροτήθηκε το «Συμβούλιο Αμοιβαίας Οικονομικής Βοήθειας» στην Ανα- τολική Ευρώπη, το οποίο ευθυγράμμιζε την πορεία των οικονομιών των ανα- τολικοευρωπαϊκών χωρών με τις επιλογές και τις προτεραιότητες της κεντρικά κατευθυ- νόμενης σοβιετικής οικονομίας.
Μέχρι τα τέλη του 1949 η Ευρώπη είχε χωριστεί σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα με διαφορε- τικά οικονομικά, κοινωνικά και πολιτικά συστήματα.
Στις 4 Απριλίου 1949 με πρωτοβουλία των ΗΠΑ συγκροτήθηκε το Βορειοατλαντικό Σύμ- φωνο Αμυντικής Συνεργασίας (ΝΑΤΟ).
Τον διπολισμό στην Ευρώπη εξέφρασε με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο η οριστική διαί- ρεση της Γερμανίας. Τον Μάιο του 1949 αναγγέλθηκε η ίδρυση της Ομοσπονδιακής Δη- μοκρατίας της Γερμανίας με πρωτεύουσα τη Βόννη ενώ τον Οκτώβριο του ίδιου χρόνου ιδρύθηκε η Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας με πρωτεύουσα το Ανατολικό Βερολίνο. Στο μεταξύ η ψυχροπολεμική αντιπαράθεση εισήλθε διεθνώς σε νέα περίοδο έντασης μετά την επικράτηση των κομμουνιστών του Μάο Τσε Τουνγκ στην Κίνα, και την ίδρυση της
221
Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας. Η διαιρεμένη Κορέα έγινε το θέατρο μιας σκληρής εμφύ- λιας σύγκρουσης.
Ο πόλεμος της Κυρέας προκάλεσε αντικομμουνιστική υστερία στις Ηνωμένες Πολιτείες και στη Δυτική Ευρώπη, η οποία ενισχύθηκε και από την τελευταία αναλαμπή του στα- λινικού ολοκληρωτισμού κατά την περίοδο 1948-1953 καθώς οι έμμονες φοβίες του Στά- λιν ενισχυμένες από την απόσχιση της Γιουγκοσλαβίας του Τίτο οδήγησαν σε ένα μαζικό κύμα διώξεων και εκκαθαρίσεων στο εσωτερικό των κομμουνιστικών κομμάτων των ανα- τολικοευρωπαϊκών χωρών
Ποια ήταν η επίδραση του Ψυχρού πολέμου στις ανθρώπινες κοινωνίες;
Η διαίρεση της Ευρώπης σε δύο αντίπαλα στρατόπεδα δεν απηχούσε πάντοτε τις επιθυμίες των ευρύτερων πληθυσμιακών στρωμάτων. Παρά την παρουσία ισχυρών κομμουνιστικών κινημάτων με πρωταγωνιστικό ρόλο στην αντίσταση κατά της γερμανικής κατοχής, η Γαλλία, το Βέλγιο, η Ελλάδα και η Ιταλία διατήρησαν δυτικότροπα κοινοβουλευτικά συ- στήματα και καπιταλιστικές οικονομικές δομές. Αντίθετα τα κράτη του ανατολικού τμή- ματος της ευρωπαϊκής ηπείρου υιοθέτησαν σοβιετικά οικονομικά και πολιτικά πρότυπα
Η επιβολή της κηδεμονίας των ΗΠΑ στη Δυτική Ευρώπη και της Σοβιετικής Ένωσης στην Ανατολική προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις, ιδιαίτερα στους αντιπολιτευτικούς κύ- κλους και στις δύο πλευρές, δημιούργησε όμως και πολλούς υποστηρικτές της νέας κατά- στασης και στα δύο μπλοκ, καθώς παρουσιάστηκαν μεγάλες ευκαιρίες ανάδειξης νέων προνομιούχων στρωμάτων, μέσω της υιοθέτησης αντιδυτικών θέσεων στην Ανατολική Ευρώπη και αντικομμουνιστικών θέσεων στη Δυτική Ευρώπη. Η αντιπαράθεση των δυο υπερδυνάμεων σε οποιοδήποτε σημείο του πλανήτη μεταφερόταν στην εσωτερική πολιτι- κή των ευρωπαϊκών χωρών, καθιστώντας με την πάροδο του χρόνου τον αντιαμερικανισμό και τον αντικομμουνισμό.
Ποιες συνέπειες είχε ο θάνατος του Στάλιν στις σχέσεις της Σοβιετικής Ένωσης με τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης;
Ο θάνατος του Στάλιν το 1953 και η ακόλουθη φιλελευθεροποίηση του σοβιετικού καθε- στώτος δημιούργησε τις προϋποθέσεις για ύφεση της ψυχροπολεμικής έντασης.
Η αλλαγή εκφράστηκε από τον Νικήτα Χρουστσόφ. Προώθησε την ειρηνική συνύπαρξη και συνεργασία στο εξωτερικό.
Έτσι γεννήθηκαν οι ελπίδες για φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος, οι οποίες πολύ γρήγορα διαψεύστηκαν με τραγικό τρόπο μετά την βίαιη καταστολή της ουγγρικής εξέ- γερσης το 1956 στη Βουδαπέστη. Παρά τη διεθνή κατακραυγή οι δυτικές κυβερνήσεις α- ντέδρασαν, σεβόμενες το καθεστώς του διπολισμού στην Ευρώπη. Το ίδιο συνέβη και την άνοιξη του 1968 όταν τα σοβιετικά τανκς εισέβαλαν στην Πράγα για να διαλύσουν την τσεχική εξέγερση.
Η σοβαρότερη κρίση στην Ευρώπη διαδραματίστηκε κατά τη διετία 1960-1961, με επίκε- ντρο το διαιρεμένο Βερολίνο. Η ομαδική μετανάστευση κατοίκων της Ανατολικής Γερμα- νίας από το Ανατολικό στο Δυτικό Βερολίνο ανάγκασε τους Σοβιετικούς και τους Ανατο- λικογερμανούς να χωρίσουν οριστικά την πρωτεύουσα της Γερμανίας, με την κατασκευή ενός τείχους το 1961. Στόχος τους ήταν να αποτρέψουν τη συνέχιση της μαζικής εξόδου προς τη Δύση.
222
Μετά την κρίση του Βερολίνου και μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν οι με- γάλες αλλαγές στη Σοβιετική Ένωση του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ συνέβαλαν αποφασιστικά στον τερματισμό του ψυχρού πολέμου, οι λαοί της Ευρώπης έζησαν μια περίοδο σταθερό- τητας και ειρήνης, χωρίς σοβαρά ψυχροπολεμικά επεισόδια. Ωστόσο η μετατροπή της Ευ- ρώπης σε ένα τεράστιο πυρηνικό οπλοστάσιο συντηρούσε στο έπακρο την αγωνία πολιτών και φορέων για το ενδεχόμενο ολοσχερούς καταστροφής της ηπείρου, έστω και από αν- θρωπινό λάθος.
Μετά την κρίση στον κόλπο της Κούβας το 1962 κατά την οποία οι δύο υπερδυνάμεις έ- φτασαν στα πρόθυρα της πυρηνικής αντιπαράθεσης, οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση υιο- θέτησαν μια πιο υπεύθυνη στάση, στο θέμα των πυρηνικών όπλων. Στις αρχές της δεκαε- τίας του 1970 οι δύο υπερδυνάμεις έκαναν τα πρώτα ουσιαστικά βήματα στην κατεύθυνση του περιορισμού της αχαλίνωτης κούρσας των εξοπλισμών. Ωστόσο ο εκσυγχρονισμός του πυρηνικού οπλοστασίου της Σοβιετικής Ένωσης με τη εγκατάσταση νέων πυραύλων μέσου βεληνεκούς στην Ανατολική Ευρώπη το 1975, καθώς και η εγκατάσταση νέων α- μερικανικών πυραύλων στη Δυτική Ευρώπη αναβίωσαν το ψυχροπολεμικό κλίμα. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 η πολιτική του προέδρου των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρήγκαν φόρτι- σε ακόμα περισσότερο τις τεταμένες σχέσεις των δύο υπερδυνάμεων. Όμως ήταν οι τελευ- ταίες αναλαμπές του Ψυχρού Πολέμου.
Ποια γεγονότα σηματοδότησαν το τέλος της αποικιοκρατίας της Ευρώπης;
Στις αρχές του 20ου αιώνα η ευρωπαϊκή κυριαρχία στην Ασία και στην Αφρική βρισκόταν στο απόγειο της.
Μετά από τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους η κατάσταση είχε αλλάξει. Από το 1945 ως το 1960 πολλές χώρες εξεγέρθηκαν κατά της αποικιοκρατίας και κέρδισαν την πολιτική ανε- ξαρτησία τους.
Η αποαποικιοποίηση και η πορεία των νεοσύστατων εθνικών κρατών της Ασίας και της Αφρικής ήταν μια διαδικασία που προκάλεσε πολλές αναστατώσεις και ένοπλες συγκρού- σεις, καθώς οι δυο υπερδυνάμεις υποδαύλιζαν περιφερειακές και εμφύλιες συγκρούσεις, για να ηγεμονεύσουν σε όσο το δυνατό ευρύτερες περιοχές.
Οι Βρετανοί μετά το τέλος του Β ́ Παγκόσμιου Πολέμου κατανόησαν ότι το τέλος της α- ποικιακής κυριαρχίας τους ήταν πολύ κοντά αλλά δεν ήταν διατεθειμένη να διακινδυνεύ- σει τη στρατιωτική συντριβή της για να καθυποτάξει τις απείθαρχες αποικίες της. Γενικά προτίμησε μια ειρηνική διαδικασία αποαποικιοποίησης συμβατή με το ύφος διακυβέρνη- σης που είχε επιβάλει στις αποικίες της από τον περασμένο αιώνα. Σε αντίθεση με τη γρή- γορη και σχετικά ανώδυνη διάλυση της βρετανικής αυτοκρατορίας, οι Γάλλοι ενεπλάκη- σαν σε μακροχρόνιες αιματηρές συγκρούσεις προκειμένου να διατηρήσουν τις αποικίες τους, με αποκορύφωμα τον οκταετή πόλεμο της Αλγερίας.
Στα πρώτα χρόνια μετά τον Β ́ Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά τη δεκαετία του 1950 ανε- ξαρτητοποιήθηκαν οι χώρες της Ασίας και της Βόρειας Αφρικής, όπου ο εθνικισμός είχε αναπτυχθεί ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα και τις πρώτες δεκαετίες του 20ού, για να α- κολουθήσουν οι υπόλοιπες χώρες της αφρικανικής ηπείρου κατά τη δεκαετία του 1960.
Η επιχείρηση-φιάσκο των Αγγλογάλλων κατά της Αιγύπτου το 1956 με αφορμή την εθνι- κοποίηση της διώρυγας του Σουέζ από τον Αιγύπτιο ηγέτη Νάσερ σήμανε την οριστική ήττα της ευρωπαϊκής αποικιοκρατίας και έδειξε την υπεροχή των δύο υπερδυνάμεων αφού οι ΗΠΑ και η Σοβιετική Ένωση παρενέβησαν υπέρ της Αιγύπτου και προδίκασαν την έ- κβαση του πόλεμου.
Ποιο πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό μοντέλο επικράτησε στη Δυτική Ευρώπη μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970;
Οι περισσότερες δυτικρευρωπαϊκές χώρες γνώρισαν αλματώδη οικονομική ανάπτυξη από τα μέσα της δεκαετίας του 1950 έως τα μέσα της δεκαετίας του 1970.
Η αμερικανική βοήθεια στο πλαίσιο του Σχεδίου Μάρσαλ συνέβαλε καθοριστικά
στην αντιμετώπιση της πείνας τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια,
στο έργο της ανοικοδόμησης και της νομισματικής σταθερότητας.
Παρά την πολιτική συμπόρευση των χωρών της Δυτικής Ευρώπης με τις ΗΠΑ,
- ο κρατικός παρεμβατισμός και η κεντρική διεύθυνση της οικονομίας,
- η εθνικοποίηση στρατηγικών κλάδων, όπως, η ενέργεια, οι μεταφορές και οι τηλεπικοι- νωνίες,
- το κοινωνικό κράτος πρόνοιας και η πολιτική διασφάλισης μιας γενικής ευημερίας και κοινωνικής συνοχής μέσα από την ανάπτυξη
αποτέλεσαν θεμέλιους λίθους, στη μεταπολεμική Ευρώπη.
Κυβερνήσεις φιλελεύθερου, συντηρητικού ή σοσιαλδημοκρατικού προσανατολισμού ακο- λούθησαν ένα πνεύμα διακομματικής συναίνεσης και ευρύτατης λαϊκής αποδοχής.
Ο φόβος κομμουνιστικής επέκτασης έκανε τους εργοδότες και τα κυρίαρχα στρώματα πιο διαλλακτικά ενώ όλοι ήθελαν να διώξουν τις μνήμες του πολέμου.
Οι νωπές μνήμες από την αποτρόπαια φασιστική και ναζιστική κυριαρχία διατράνωσαν τη θέληση των σημαντικότερων πολιτικών δυνάμεων για συναίνεση και αταλάντευτη προσή- λωση στις αρχές της δημοκρατίας και του κοινοβουλευτισμού.
Η εξάρτηση της Ευρώπης από την Αμερική είχε ως αποτέλεσμα την υιοθέτηση αντικομ- μουνιστικής ιδεολογίας.
Η αμερικάνικη επικυριαρχία στην Ευρώπη δεν ήταν ευπρόσδεκτη απ’ όλους τους Δυτικο- ευρωπαίους. Ο πλέον αντιαμερικανός ηγέτης της δεκαετίας του 1960 στη Δυτική Ευρώπη ήταν ο στρατηγός Ντε Γκωλ, πρόεδρος της Γαλλίας, ο οποίος αμφισβητούσε τη διαίρεση της Ευρώπης και πρόβαλε το όραμα της «Ευρώπης των κρατών και των πατρίδων», στην οποία όμως την πρωτοκαθεδρία θα είχε η Γαλλία.
Ισχυρή ώθηση στην υπόθεση της ευρωπαϊκής ενοποίησης έδωσε η πολιτική του ανοίγμα- τος στην Ανατολική που υιοθέτησε ο σοσιαλδημοκράτης καγκελάριος της Δυτικής Γερμα- νίας Βίλι Μπραντ. Κατά τη διετία 1970-1971, με πρωτοβουλία του Μπραντ υπογράφτηκε μια σειρά από συμφωνίες ανάμεσα στην Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γερμανίας και την ΕΣΣΔ. την Πολωνία και τη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Τον Δεκέμβριο του 1972 οι κυβερνήσεις των δυο Γερμανιών προχώρησαν στην αμοιβαία αναγνώριση τους. Το 1968 εκδηλώθηκε μια σειρά φοιτητικών και εργατικών εξεγέρσεων στη Βρετανία, στη Γαλλία, στη Γερμανία και στην Ιταλία. Παρά την εξομάλυνση των σχέσεων των δυο υπερ- δυνάμεων, τους υψηλούς ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης και την επίτευξη μιας γενικής ευημερίας, σημαντικά τμήματα της νέας γενιάς, με πρωτοπόρους τους φοιτητές δεν μπο- ρούσαν να συμβιβαστούν με το καπιταλιστικό σύστημα, τον αμερικανικό ιμπεριαλισμό, τον τεχνοκρατισμό, την αλλοτρίωση, την ανδροκρατία και τον καθωσπρεπισμό των δυτι- κών κοινωνιών.
Να συγκρίνετε τα κινήματα του 1968 στη Γαλλία, στη Δυτική Γερμανία και στην Ι- ταλία;
Οι αντιαμερικανικές πορείες και εκδηλώσεις του 1968 στην Αγγλία αποτέλεσαν την κο- ρύφωση ενός κινήματος αμφισβήτησης της βρετανικής νεολαίας, που εκφράστηκε και μέ- σα από τη μουσική της εποχής.
Το φοιτητικό κίνημα στη Δυτική Γερμανία ήταν έντονα πολιτικοποιημένο και στρεφόταν συνολικά κατά του κοινοβουλευτισμού. Τα πανεπιστήμια αποτέλεσαν τις βασικές εστίες αντίδρασης στο σύστημα και συγκρότησης ομάδων της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, Με όραμα τους έναν σοσιαλισμό με ελευθερίες και ανθρώπινο πρόσωπο οι φοιτητές της άνοιξης του 1968
αξίωσαν εκδημοκρατισμό των πανεπιστημίων,
άσκησαν κριτική στην κοινωνία του καταναλωτισμού και του αυταρχισμού
ανέπτυξαν αντιιμπεριαλιστική δράση.
Η ψήφιση νόμων έκτακτης ανάγκης και οι διακοπές του καλοκαιριού οδήγησαν το νεο- λαιίστικο κίνημα σε εκτόνωση, από τους κόλπους του οποίου ξεπήδησαν διάφορες κοινω- νικές και πολιτικές οργανώσεις.
Το Παρίσι έγινε το πεδίο των πιο μαζικών διαδηλώσεων και αιματηρών συγκρούσεων της Ευρώπης του 1968, οι οποίες έμειναν στη συλλογική μνήμη ως «Μάης του ’68».
Το πανεπιστημιακό κίνημα, εξελίχτηκε σε μαζικό κίνημα με τη συμμετοχή των εργατών. Η ικανοποίηση ορισμένων αιτημάτων και η νίκη της Δεξιάς στις εκλογές οδήγησαν στην ταχεία εκτόνωση του κινήματος.
Η κρίση του 1968 δεν άλλαξε την πολιτική κατάσταση στο εσωτερικό των δυτικοευρωπα- ϊκών κρατών συνέβαλε όμως:
στη φιλελευθεροποίηση των ηθών,
στην αλλαγή παραδοσιακών νοοτροπιών,
στη χειραφέτηση της γυναίκας,
στη διάδοση νέων μορφών σκέψης και πολιτισμικής έκφρασης.
Η ριζοσπαστική νεολαία εκείνης της εποχής έμεινε γνωστή ως «γενιά του ’68».
Σημασία των φοιτητικών κινημάτων
Παρά την καταστολή και τη διάλυση τους τα κινήματα του 1968 έθεσαν τέλος στη μετα- πολεμική περίοδο της επιβεβλημένης ηρεμίας και συναίνεσης στη Δυτική Ευρώπη, λόγω των προβλημάτων επιβίωσης αλλά και της ψυχροπολεμικής έξαρσης. Εθνικές, κοινωνικές και πολιτικές αντιθέσεις ήρθαν στο προσκήνιο κατά τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, χωρίς να επηρεάσουν την ομαλή κοινοβουλευτική ζωή των κρατών και την πορεία προς την ευρωπαϊκή ενοποίηση.
Τρομοκρατικές ενέργειες
Οι τρομοκρατικές ενέργειες που συχνά συντάρασσαν τη δυτικοευρωπαϊκή κοινή γνώμη ήταν τριών ειδών:
α) πολιτικοκοινωνικού χαρακτήρα, οι οποίες προέρχονταν από ακροαριστερές ή ακροδε- ξιές οργανώσεις,
β) εθνικοαπελευθερωτικού χαρακτήρα,
γ) ενέργειες στο πλαίσιο της δράσης μυστικών υπηρεσιών.
Φεμινιστικό κίνημα
Ένα σημαντικό στοιχείο της κοινωνικής και πολιτικής ζωής της Ευρώπης γενικά και της Δυτικής Ευρώπης ιδιαίτερα κατά το δεύτερο μισό του 20ού αιώνα ήταν η αναβάθμιση του ρόλου των γυναικών στη δημόσια ζωή. Παρά την τροχοπέδη των παραδοσιακών αντιλή- ψεων και νοοτροπιών, οι οποίες ήθελαν τη γυναίκα σε χαμηλότερη κοινωνική θέση από τον άνδρα, η γυναικεία συμμετοχή διευρύνθηκε σε όλους τους τομείς, προπάντων δε στον
225
χώρο της εκπαίδευσης, ανώτατης και μέσης. Μέχρι τις αρχές της δεκαετίας του 1960 οι γυναίκες σε όλη την Ευρώπη με εξαίρεση τις Ελβετίδες. Γυναίκες άρχισαν να καταλαμβά- νουν ανώτατες θέσεις και κατέκτησαν ακόμα και το αξίωμα τον πρωθυπουργού.
Πως οδηγηθήκαμε στην ευρωπαϊκή ενοποίηση;
Η ιδέα της ευρωπαϊκής ένωσης είχε διατυπωθεί ήδη από τον 19ο αιώνα, ενώ κέρδισε πολ- λούς οπαδούς μετά το τέλος του Α ́ Παγκόσμιου Πολέμου.
Καταλυτική επίδραση στην υλοποίηση του οράματος της ευρωπαϊκής ενοποίησης άσκησε ο καταστροφικός για την Ευρώπη Β ́ Παγκόσμιος Πόλεμος και κυρίως η διάλυση των α- ποικιακών αυτοκρατοριών.
Τα ευρωπαϊκά κράτη έπρεπε να ενωθούν για να καταστήσουν τα προϊόντα τους πιο αντα- γωνιστικά και τη φωνή τους πιο ισχυρή σε έναν κόσμο όπου κυριαρχούσαν οι δυο υπερδυ- νάμεις. Πρώτη ένωση έγινε το 1951 από τη Γαλλία, τη Δυτική Γερμανία, την Ιταλία και τις χώρες της Μπενελούξ δηλαδή της τελωνειακής ένωσης που είχαν συγκροτήσει από το 1948 το Βέλγιο, οι Κάτω Χώρες και το Λουξεμβούργο, και ήταν η Ευρωπαϊκή Κοινοπρα- ξία Άνθρακα και Χάλυβα.
Η ίδρυση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (ΕΟΚ) το 1957 στη Ρώμη έθεσε τις βάσεις για μια στενή οικονομική συνεργασία των χωρών της Δυτικής Ευρώπης και σημεί- ωνε την ανάγκη της υπέρτασης των εθνικών ορίων των επιμέρους κρατών για την προώ- θηση οικονομικών ζητημάτων κοινού ενδιαφέροντος.
Οι χώρες της ΕΟΚ είχαν αποφασίσει να συνεργαστούν στενά εκχωρώντας ορισμένες εθνι- κές αρμοδιότητες τους σε υπερεθνικά κοινοτικά όργανα εκφράζοντας την ακλόνητη πε- ποίθηση ότι δε θα διεξαγόταν πια πόλεμος στην Ευρώπη.
Η θέσπιση του Ευρωπαϊκού Νομισματικού Συστήματος και η εκλογή του πρώτου Ευρω- παϊκού Κοινοβουλίου το 1979 αποτέλεσαν ορόσημα στη διαδικασία της ευρωπαϊκής ενο- ποίησης.
Η Συνθήκη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (γνωστότερη ως Συνθήκη του Μάαστριχτ), η οποία υπογράφτηκε το 1991, προβλέπει τη στενότερη οικονομική, κοινωνική, πολιτική και αμυ- ντική συνεργασία μέσα από την εκχώρηση περισσότερων εθνικών αρμοδιοτήτων στα ευ- ρωπαϊκά όργανα. Το 1995 η Ευρωπαϊκή Ένωση διευρύνθηκε, με την είσοδο τριών ουδέτε- ρων χωρών: της Αυστρίας, της Σουηδίας και της Φινλανδίας.
Ποιες μεταβολές σημειώθηκαν στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης κατά την περίο- δο 1945-194
Οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης που βρέθηκαν στη σοβιετική σφαίρα επιρροής υπέ- στησαν βαθιές οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές.
Η εξόντωση των Εβραίων από τους Γερμανούς και οι ευρύτατες εκκαθαρίσεις συνεργατών των ναζί στις ανατολικοευρωπαϊκές χώρες είχε ως αποτέλεσμα την εξόντωση του αστικού στρώματος και την ενίσχυση της ολιγαρχικής αριστοκρατίας.
Οι κομμουνιστές και οι κυβερνήσεις που επιβλήθηκαν με την υποστήριξη τους έχαιραν ευρύτατης αποδοχής τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια καθώς εξέφραζαν την ελπίδα της α- νοικοδόμησης και της καθολικής ευημερίας. Εφαρμόστηκαν προγράμματα ταχείας εκβιο- μηχάνισης, αυξήθηκε ο πληθυσμός των πόλεων, οι συνθήκες ζωής άρχισαν να βελτιώνο- νται, οργανώθηκαν συστήματα υγείας, κοινωνικής πρόνοιας και εκπαίδευσης, οι γυναίκες απέκτησαν ίσα δικαιώματα με τους άνδρες.
226
Δεν επικράτησαν όμως κοινοβουλευτικές αρχές. και σεβασμός των ατομικών και συλλογι- κών ελευθεριών των πολιτών.
Κατά την περίοδο 1947-1953, οι ανατολικοευρωπαϊκές κυβερνήσεις αναγκάστηκαν να ακολουθήσουν πιστά το σοβιετικό πρότυπο. Λογοκρισία, διώξεις αντιφρονούντων και α- στυνομική τρομοκρατία ενίσχυαν την ηγετική θέση των κομμουνιστικών κομμάτων.
Όμως ούτε οι ίδιοι οι κομμουνιστές αισθάνονταν ασφαλείς την εποχή του σταλινισμού. Η ρήξη των σχέσεων του Στάλιν με τον Γιουγκοσλάβο ηγέτη Τίτο το 1948 εξόργισε τον σο- βιετικό ηγέτη, ο οποίος έγινε υπερβολικά καχύποπτος, ακόμα και με τους πιο στενούς συν εργάτες του. Μέχρι τον θάνατο του Στάλιν το 1953 σημειώθηκαν ευρύτατες εκκαθαρίσεις μελών και στελεχών των κομμουνιστικών κομμάτων.
Ο θάνατος του Στάλιν το 1953 έθεσε τέλος στις αυθαίρετες και αστήρικτες διώξεις των αρχηγών κομμουνιστικών κρατών.
Στο εικοστό Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος της Σοβιετικής Ένωσης το 1955 ο νέος σοβιετικός ηγέτης Νικήτα Χρουστσόφ κατήγγειλε τα εγκλήματα της περιόδου του Στάλιν, εγκαινίασε πολιτική αποσταλινοποίησης και με την αναγνώριση των «εθνικών δρόμων προς τον σοσιαλισμό» δημιούργησε ελπίδες για φιλελευθεροποίηση στην Ανστο- λική Ευρώπη. Δεν επέτρεπε όμως την αμφισβήτηση της πρωτοκαθεδρίας της και την από- σχιση χωρών από το σοβιετικό μπλοκ.
Η σοβιετική κυριαρχία δοκιμάστηκε σοβαρά το 1968 στην Τσεχοσλοβακία, στη διάρκεια της εξέγερσης που έμεινε γνωστή ως «Άνοιξη της Πράγας». Τα σοβιετικά τανκς εισέβα- λαν στην Πράγα για να επιβάλουν τη σοσιαλιστική νομιμότητα. Η παθητική αντίσταση του τσεχικού λαού απέτρεψε την αιματοχυσία, όμως η καταστολή της εξέγερσης συνοδεύ- τηκε από κύμα διώξεων, κυρίως εναντίον των διανοουμένων.
Ο σοβιετικός ηγέτης Λεονίντ θεμελίωσε την επέμβαση του 1968 με την εξαγγελία του δόγματος της «περιορισμένης κυριαρχίας» των σοσιαλιστικών κρατών της Ανατολικής Ευρώπης.
Η φαινομενική ηρεμία που επικράτησε κατά τη δεκαετία του 1970 σε καμιά περίπτωση δεν απηχούσε τις διαθέσεις των λαών της Ανατολικής Ευρώπης. Ο μαρξισμός-λενινισμός δεν συγκινούσε πια τις μάζες, ενώ η περίοδος της οικονομικής ανάπτυξης και της ανόδου του βιοτικού επιπέδου είχαν περάσει. Η στασιμότητα, η διαφθορά. οι γραφειοκρατικές α- γκυλώσεις και οι εξοπλισμοί εμπόδιζαν την οικονομική ανάπτυξη και αύξαναν την κοινω- νική δυσαρέσκεια, ενώ αυξανόταν όλο και περισσότερο το οικονομικό προβάδισμα των δυτικοευρωπαϊκών έναντι των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών. Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 άρχισε να αναπτύσσεται και ένα ισχυρό κίνημα υπεράσπισης των ανθρώπινων δικαιωμάτων.
Το τελευταίο μεγάλο μέτωπο αντίδρασης στον κομμουνισμό άνοιξε στην Πολωνία το 1980.
Ποια αντιφατικότητα χαρακτηρίζει τη μεταρρυθμιστική προσπάθεια του Γκορμπα- τσόφ;
Η άνοδος του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ, ένθερμου μεταρρυθμιστή, στην ηγεσία της Σοβιετι- κής Ένωσης το 1985 άνοιξε τον δρόμο για την κατάρρευση του κομμουνισμού όχι μόνο στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης αλλά και στην ίδια την Σοβιετική Ένωση. Οι μεταρ- ρυθμίσεις που στόχευαν στην ανανέωση του κομμουνιστικού καθεστώτος δεν απέδωσαν, αντίθετα επέδρασαν διαλυτικά σε ένα κοινωνικό σύστημα που πέρασε από τη στασιμότητα και τη διαφθορά στην έλλειψη πειθαρχίας και σχεδιασμού.
227
Οι εξελίξεις στη Σοβιετική Ένωση είχαν άμεσο αντίκτυπο στις χώρες της Ανατολικής Ευ- ρώπης. Ενθαρρυμένες από την ανεκτική πολιτική Γκορμπατσόφ, οι δυνάμεις του εκδημο- κρατισμού και της αλλαγής επικράτησαν σε όλες τις χώρες του ανατολικού μπλοκ, σε μια κοσμογονία πολιτικών αλλαγών. Από το 1989 ως το 1991 κατέρρευσαν όλα τα κομμουνι- στικά καθεστώτα της Ευρώπης χωρίς εξεγέρσεις και αντιστάσεις, με εξαίρεση τη βίαιη κατάλυση του οικογενειοκρατικού καθεστώτος Τσαουσέσκου στη Ρουμανία. Διενεργήθη- καν παντού ελεύθερες εκλογές και άρχισαν να λειτουργούν πολυκομματικά κοονοβουλευ- τικά συστήματα. Στις 3 Οκτωβρίου 1990 κατακυρώθηκε και επίσημα η επανένωση των δύο Γερμανιών ή καλύτερα η απορρόφηση της Ανατολικής Γερμανίας από τη Δυτική. Ο ενθουσιασμός ήταν μεγάλος, όπως και τεράστια ήταν τα προβλήματα προσαρμογής των νέων πολιτικοκοινωνικών μορφωμάτων στο περιβάλλον τον ανταγωνισμού και της ελεύ- θερης αγοράς.
