ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18ο Η ΕΥΡΩΠΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΠΡΩΤΟ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΠΟΛΕΜΟ (1871-1914)

Question 1

Ποια στοιχεία χαρακτηρίζουν την περίοδο από το 1871 ως το 1914;

Answer 1

Η περίοδος 1871-1914 χαρακτηρίζεται από
α) οικονομικό και κοινωνικό μετασχηματισμό,
β) κοινωνικούς αγώνες και πολιτικές αναστατώσεις,
γ) εθνικές διεκδικήσεις και αντιπαραθέσεις.
δ) διάχυτο ήταν το αίσθημα της δυσαρέσκειας, της αδικίας, της απέχθειας προς τον αυταρ- χισμό και
ε) κυριαρχούσε η διαφθορά.

Question 2

Ποιες οι συνέπειες των διαφόρων κινημάτων στην Ευρώπη;

Answer 2

Τα κινήματα του 19ου αιώνα (φιλελευθερισμός, κοινοβουλευτισμός, σοσιαλισμός και εθνι- κισμός) προκάλεσαν αρκετές αντιπαραθέσεις.
α) Έθνη που βρίσκονταν κάτω από ξένη κυριαρχία στρέφονταν εναντίον των κυρίων τους, β) εργάτες που συνδικαλίζονταν και απεργούσαν συγκρούονταν με τους εργοδότες και τις δυνάμεις της τάξης,
γ) οι φιλελεύθεροι αντιμετώπιζαν την αντίδράση μοναρχικών, συντηρητικών και εκκλησί- ας,
δ) οι Εβραίοι μετατρέπονταν συχνά σε αποδιοπομπαίους τράγους, από όλα τα κοινωνικά στρώματα χριστιανικού θρησκεύματος.

Question 3

Ποια προβλήματα σημάδεψαν την πολιτική ζωή της Ευρώπης;

Answer 3

Τα προβλήματα και οι εστίες έντασης δεν ήταν ίδιες σε όλες τις χώρες.
α) Στις μεσογειακές χώρες (Ιταλία, Ισπανία και Γαλλία) οι δυνάμεις του καθολικισμού, και οι μοναρχικές παραδόσεις ήταν πολύ ισχυρές με αποτέλεσμα να μη συγκροτηθεί φιλελεύ- θερος συνασπισμός εξουσίας με συνέπειες την πολιτική αστάθεια, τα έντονα πολιτικά πά- θη και την άνοδο του αναρχισμού.
β) Σε προηγμένες βιομηχανικά χώρες της Δυτικής Ευρώπης (Βρετανία, Βέλγιο) και στις σκανδιναβικές χώρες οι δυνάμεις του φιλελευθερισμού είχαν επικρατήσει από νωρίς και κυριάρχησε σχετικά ομαλός πολιτικός βίος.
γ) Αντίθετα στη Ρωσία υπήρχε μια κοινωνία που έβραζε μέσα στα ασφυκτικά πλαίσια του αυταρχισμού και όπου τα εκρηκτικά προβλήματα ευνοούσαν τη δημιουργία επαναστατι- κών καταστάσεων.

Question 4

Ποια πολιτική κατάσταση επικρατεί στη Βρετανία;

Answer 4

Η Βρετανία χαρακτηριζόταν από ομαλό πολιτικό βίο και το πολίτευμα της λειτούργησε αρκετά εύρυθμα.
α) Είχε επεκταθεί το δικαίωμα ψήφου στα τρία τέταρτα του ενήλικου ανδρικού πληθυ- σμού,
β) υπό την πίεση του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος έγιναν, προσπάθειες για τη βελτίωση των συνθηκών ζωής των εργατών,
γ) Μεγαλοευγενείς και μεγαλοαστοί μονοπωλούσαν την πολιτική εξουσία ως μελή της Βουλής των Λόρδων και της Βουλής των Κοινοτήτων, καθώς και ως κυβερνητικά στελέ- χη.
δ) Οι υπουργοί ήταν υπόλογοι στο Κοινοβούλιο, το οποίο δεν ερχόταν σε σύγκρουση με την κυβέρνηση.
ε) Ο πρωθυπουργός είχε το δικαίωμα να προσφύγει σε εκλογές όποτε το θεωρούσε ανα- γκαίο.

Question 5

Ποια προβλήματα σημάδεψαν την πολιτική ζωή της Βρετανίας, κατά την περίοδο 1871-1914;

Answer 5

α) Η επιδείνωση των συνθηκών ζωής των εργατών λόγω της πτώσης των ημερομισθίων, και η ίδρυση του βρετανικού Εργατικού Κόμματος προκάλεσε μαζικές και δυναμικές α- περγίες που χαρακτηρίζονταν από συγκρούσεις μεταξύ απεργών και. Αστυνομικών.
β) Η επιβολή φορολογίας στις κληρονομιές προκάλεσε σοβαρούς τριγμούς στο πολιτικό οικοδόμημα της Βρετανίας. Ήταν ένα μετρό που έθιγε πρωτίστως την υψηλή αριστοκρα- τία και ξεσήκωσε θύελλα αντιδράσεων στα μελή της Βουλής των Λόρδων.
γ) Το γυναικείο κίνημα, στο οποίο πρωτοστάτησαν αστές γυναίκες, αλλά γρήγορα προ- σχώρησαν σ’ αυτό γυναίκες και από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, είχε ως κύρια δι- εκδίκηση την παροχή δικαιώματος ψήφου στις γυναίκες. Δεν ήταν μαζικό, ήταν όμως πο- λύ δυναμικό και προκάλεσε αρκετές αναταραχές. Βίαιες συλλήψεις, ξυλοδαρμοί και απερ- γίες πείνας συνόδευαν τις γυναικείες διαδηλώσεις. τα αιτήματα των οποίων άρχισαν να ικανοποιούνται μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
δ) Το ιρλανδικό ζήτημα: Οι Ιρλανδοί εθνικιστές δεν μπορούσαν να συμφιλιωθούν με τη βρετανική κυριαρχία στο νησί τους, την οποία αμφισβητούσαν είτε με την παράνομη στρατιωτική δράση του Ιρλανδικού Δημοκρατικού Στρατού είτε με την πολιτική των Ιρ- λανδών βουλευτών στο βρετανικό Κοινοβούλιο. Αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία ενός εμ- φυλίου πολέμου.

Question 6

Ποια προβλήματα σημάδεψαν την πολιτική ζωή της Γαλλίας κατά την περίοδο 1871- 1914;

Answer 6

Η στρατιωτική ήττα της Γαλλίας από την Πρωσία το 1870 και οι απώλειες της Αλσατίας και της Λοραίνης είχαν πολιτικές συνέπειες στο εσωτερικό της χώρας, προκαλώντας κα- τάρρευση του καθεστώτος του Ναπολέοντα Γ’.
Η εξέγερση του παρισινού λαού και η επιβολή της «Παρισινής Κομμούνας» σκόρπισε τον τρόμο στα κυρίαρχα αστικά στρώματα και στο πολιτικό κατεστημένο όχι μονό της Γαλλί- ας αλλά και ολόκληρης της Ευρώπης. Η άγρια καταστολή και παραδειγματική τιμωρία των επαναστατών και των ηγετών του εργατικού κινήματος εγκαινίασε μια περίοδο έντο-
183
νου διχασμού ανάμεσα στους συντηρητικούς - μοναρχικούς και τους φιλελεύθερους - δη- μοκρατικούς.
Η διένεξη μεταξύ Προέδρου της Δημοκρατίας πρωθυπουργού οδήγησε στην ενίσχυση των εξουσιών του πρωθυπουργού, ο οποίος όμως ήταν έρμαιο στις διαθέσεις των βουλευτών σε αντίθεση με το Βρετανό ομόλογό του.
Διάχυτη ήταν η απογοήτευση από τη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος στα κα- τώτερα στρώματα αλλά και στους μοναρχικούς κύκλους.
Το κλίμα συναλλαγής και διαφθοράς που κυριαρχούσε στον πολιτικό βίο προκαλούσε το κοινό αίσθημα. Σκάνδαλα πολιτικών στα οποία ήταν αναμεμειγμένοι και ορισμένοι Ε- βραίοι τραπεζίτες, έδωσαν έναυσμα για την εξάπλωση του αντισημιτισμού στη Γαλλία Παράδειγμα αποτελεί η υπόθεση Ντρέιφους, η οποία έστρεψε πολλούς κατά της Καθολι- κής Εκκλησίας, η οποία δεν έχανε ευκαιρία να δυσφημίζει τη δημοκρατία. Το 1901 απαγο- ρεύτηκε στους μονάρχες να διδάσκουν και το 1905 αποφασίστηκε ο διαχωρισμός εκκλη- σίας και κράτους.

Question 7

Ποια προβλήματα σημάδεψαν την πολιτική ζωή της Γαλλίας κατά την περίοδο 1871- 1914;

Answer 7

Τα προνόμια της αριστοκρατίας. η ισχύς του στρατού και οι εκτεταμένες εξουσίες του βα- σιλιά της Πρωσίας δεν επέτρεπαν την πλήρη ανάπτυξη του κοινοβουλευτικού συστήμα- τος.
Έτσι στη Γερμανία επικράτησε ένα πολιτικό σύστημα που συμβίβαζε την απόλυτη μο- ναρχία με τον φιλελευθερισμό.
Ο Γερμανός πρωθυπουργός Βίσμαρκ λογοδοτούσε στον αυτοκράτορα και όχι στο Κοινο- βούλιο.
Ο αυτοκράτορας ήταν επικεφαλής του στρατού, του ναυτικού και της διπλωματίας, ενώ διόριζε και τους υπουργούς.
Ο Βίσμαρκ θεωρεί ότι τα προβλήματα του κράτους του προέρχονταν από
α) τις μη γερμανικές μειονότητες της Αλσατίας και της Λοραίνης (πρώην γαλλικές επαρχί- ες), και της γερμανοκρατούμενης Πολωνίας, τις οποίες αντιμετώπισε με την πολιτική του εκγερμανισμού.
β) Την Καθολική Εκκλησία στα νοτιογερμανικά κράτη (κυρίως της Βαυαρίας και της Βά- δης-Βιτεμβέργης), η οποία ενίσχυε αποσχιστικά κινήματα. Αντιμετωπίστηκε με νόμους αλλά έφερε αντίθετα αποτελέσματα, αφού σκλήρυνε την καθολική αντιπολίτευση.
γ) τη σοσιαλδημοκρατία, την οποία αντιμετώπισε ο Βίσμαρκ με την απαγόρευση της συμ- μετοχής της στις εκλογές, των δημόσιων εκδηλώσεων, της κατάργησης συλλόγων και ε- φημερίδων ενώ προχώρησε και στη λήψη πρωτοποριακών μέτρων κοινωνικής πολιτικής, όπως η ασφάλιση των εργαζομένων σε περίπτωση ασθένειας, ατυχήματος και άλλα.

Question 8

Ποια προβλήματα σημάδεψαν την πολιτική ζωή της Ρωσίας κατά την περίοδο 1871- 1914

Answer 8

Η Ρωσία ήταν η δύναμη που γνώρισε τις σοβαρότερες ταραχές λίγα χρόνια πριν από την έναρξη του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου. Η ήττα της Ρωσίας στον Κριμαϊκo Πόλεμο και η ανάρρηση στο θρόνο του τσάρου Αλεξάνδρου Β’ αποτέλεσαν σημεία καμπής για την εσω- τερική της πολιτική. Έντονη ήταν η ανάγκη για μεταρρυθμίσεις. Έτσι αποφασίστηκα η απελευθέρωση τον δουλοπάροικων. Μεταρρυθμίσεις έγιναν στην τοπική αυτοδιοίκηση, στον στρατό και στα πανεπιστήμια, χωρίς σημαντικά αποτελέσματα.
Προβλήματα:
α) Έντονη ήταν η δυσαρέσκεια στους κύκλους των διανοουμένων και των φοιτητών.
β) Εμφανίστηκε το κίνημα των ποπουλιστών, ριζοσπαστικό κίνημα το οποίο:
i) καταδίκαζε ολόκληρο το πολιτικό και κοινωνικό σύστημα,
ii) διακήρυττε ότι η Ρωσία έπρεπε να αποφύγει τα δεινά του καπιταλισμού με την οικοδό- μηση μιας σοσιαλιστικής, δημοκρατικής και εξισωτικής κοινωνίας, βασισμένης στην κοι- νότητα των χωρικών.
iii) Οδηγήθηκαν σε τρομοκρατική δράση για την προώθηση των σχεδίων τους.
Αντιμετώπιση των προβλημάτων:
Ο τσάρος Αλέξανδρος Γ ́
α) καταδίωξε και εξόντωσε επαναστάτες, εγκαινιάζοντας μια περίοδο άγριας καταστολής, δεσποτικής διακυβέρνησης και σθεναρής αντίδρασης σε ό,τι προερχόταν από τη Δύση.
β) Περιόρισε τις εξουσίες των τοπικών συνελεύσεων και διεύρυνε την εξουσία της μυστι- κή αστυνομίας.
γ) Αυτός και ο γιος του Νικόλαος ακολούθησαν πολιτική φανατικού εκρωσισμοϋ όλων των υπηκόων τους.
δ) Η εκβιομηχάνιση και ο εκδυτικισμός της ρωσικής οικονομίας και κοινωνίας είχαν συ- νέπειες στην πολιτική ζωή της χώρας.
i) Το 1903 οι αστοί και οι γαιοκτήμονες συγκρότησαν το Συνταγματικό Δημοκρατι-
κό Κόμμα που υποστήριζε τον αστικό εκσυγχρονισμό, τη φιλελευθεροποίηση του
τσαρικού καθεστώτος και την εκλογή εθνικού Κοινοβουλίου (Δούμα).
ii) O σοσιαλισμός κερδίζει έδαφος είτε με το Σοσιαλιστικό Επαναστατικό Κόμμα το οποίο υπεράσπιζε τα δικαιώματα των αγροτών είτε με το Σοσιαλδημοκρατικό κόμ- μα, που το 1903 διασπάστηκε στους μενσεβίκους και στους μπολσεβίκους. Οι μπολσεβίκοι δημιούργησαν ένα αυστηρά συγκεντρωτικό και πειθαρχημένο κόμμα
υπό την ηγεσία του Λένιν.
Το 1905 ξέσπασε επανάσταση εξ’ αιτίας της ήττας της Ρωσίας από την Ιαπωνία. Οι αστοί” αξίωναν πολιτική αλλαγή και φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος, και οι εργάτες οργά- νωναν μαζικές διαμαρτυρίες και απεργίες, οι οποίες παρέλυσαν τη χώρα και ανάγκασαν το τσάρο να αποδεχτεί τα αιτήματα για φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος και για δημο- κρατικές μεταρρυθμίσεις. Με το «Μανιφέστο του Οκτωβρίου» υποσχέθηκε τον σεβασμό των ελευθεριών, τη σύσταση Βουλής κ.ά. Όμως μέχρι το 1907 με μια σειρά διαταγμάτων σ τσάρος Νικόλαος Β στέρησε τη Βουλή από πολιές αρμοδιότητες και καθιέρωσε την έμ- μεση εκλογή. Η Επανάσταση του 1905 και η εκδίκηση του τσαρικού καθεστώτος αποκά- λυψε τον τυραννικό και αυταρχικό χαρακτήρα του.

Question 9

Ποια προβλήματα αντιμετώπιζε η Ιταλία;

Answer 9

Η ενοποίηση της Ιταλίας ήταν περισσότερο πολιτική και δεν εξασφάλισε εσωτερική γαλή- νη και ευημερία σε όλη τη χώρα καθώς
α) υπήρχε μεγάλη διαφορά ανάμεσα στον αναπτυγμένο και πλούσιο Βορρά και στον κα- θυστερημένο και φτωχό Νότο,
β) Οι πολιτικοί ήταν βυθισμένοι στη διαφθορά και στη συναλλαγή ως επικεφαλής τερά- στιων πελατειακών δικτύων.
Η γενιά που ανδρώθηκε μετά την ενοποίηση επιθυμούσε μια ριζοσπαστική αλλαγή, είτε μέσω της επανάστασης είτε μέσω ενός εθνικού πολέμου επέκτασης και απελευθέρωσης αλύτρωτων Ιταλών.
Ένα από τα σοβαρότερα προβλήματα της ενωμένης Ιταλίας ήταν οι σχέσεις κράτους και εκκλησίας. Για τους Ιταλούς φιλελεύθερους και εθνικιστές δεν νοούνταν ιταλική ενοποίη- ση χωρίς τη Ρώμη και γι’ αυτό το 1870 οι ιταλικές δυνάμεις κατέκτησαν την πόλη προκα- λώντας πολιτικές αντιπαραθέσεις. Ο τερματισμός της παπικής κυριαρχίας αποξενωσε την εκκλησία από το νεοσύστατο κράτος. Ο πάπας είχε απαγορεύσει μέχρι το 1904 τη συμμε- τοχή των καθολικών στην πολιτική και έτσι έλειπε από τη χώρα ένα συμπαγές συ- ντηρητικό κόμμα που θα στήριζε το πολιτικό καθεστώς της ενοποιημένης Ιταλίας.
Λόγοι κρίσης:
α) Οι ανταγωνισμοί και οι αντιπαραθέσεις των πολιτικών ηγετών,
β) η μόνιμη διαμάχη της πολιτικής εξουσίας με τον παπισμό,
γ) η φτώχεια των αγροτών στον Νότο και
δ) ο ριζοσπαστισμός της εργατικής τάξης στις μεγαλουπόλεις του Βορρά
αποτελούσαν μόνιμη πηγή κρίσης και αναταραχής στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα.

Question 10

Ποια ήταν η πολιτική κατάσταση στην υπόλοιπη Ευρώπη;

Answer 10

Το Βέλγιο και οι Κάτω Χώρες (Ολλανδία) ακολούθησαν το βρετανικό πολιτικό πρότυπο. Η κοινοβουλευτική διακυβέρνηση στο πλαίσιο της συνταγματικής μοναρχίας τους εξα- σφάλισε πολιτική σταθερότητα τις τελευταίες δεκαετίες πριν από τον πόλεμο.
Στις σκανδιναβικές χώρες (Δανία. Νορβηγία και Σουηδία) εδραιώθηκε ο κοινοβουλευτι- σμός χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα, εξασφαλίζοντας έναν ομαλό πολιτικό βίο στη Βόρεια Ευρώπη.

Question 11

Ποια διπλωματικά δεδομένα ίσχυαν στην Ευρώπη μετά την ενοποίηση της Ιταλίας και της Γερμανίας;

Answer 11

Mετά το Συνέδριο της Βιέννης η Ευρώπη έζησε μια περίοδο σχετικής ειρήνης που τερμα- τίστηκε με τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Μετά τον Κριμαϊκό πόλεμο
η Γαλλία ήταν απομονωμένη,
η Πρωσία ήταν σχετικά αδύναμη ενώ
η Αυστρία και η Ρωσία, ήταν δυο μεγάλες ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες.
Η Βρετανία ήταν απασχολημένη με την οικοδόμηση της τεράστιας αποικιακής αυτοκρατο- ρίας της και την εδραίωση της παγκόσμιας εμπορικής και ναυτικής ηγεμονίας της και δεν
186
ενδιαφερόταν καθόλου να εμπλακεί σε χερσαίες πολεμικές περιπέτειες στην ηπειρωτική Ευρώπη.
Ίσχυε η αρχή της ισορροπίας των δυνάμεων και η βούληση των ηγετών τους για αποφυγή μεγάλων πολέμων μέχρι το 1914. Η ιταλική και η γερμανική ενοποίηση, καθώς και οι μι- κρής διάρκειας αλλά αποφασιστικής σημασίας πόλεμοι που τις συνόδεψαν διαμόρφωσαν νέα διπλωματικά δεδομένα στην Ευρώπη. Έδωσαν ισχυρή ώθηση στον εθνικισμό και στις εθνικές αντιπαραθέσεις και άλλαξαν τον συσχετισμό των δυνάμεων. Έτσι η Γαλλία, που για δυο αιώνες ήταν ηγετική χώρα της ηπειρωτικής Ευρώπης και πρωταγωνιστής των εξε- λίξεων ηττήθηκε το 1870 από την Πρωσία και τους άλλους Γερμανούς και συρρικνώθηκε εδαφικά με την απώλεια της Άλσατίας και της Λωραίνης, οι οποίες εκχωρήθηκαν στην ενιαία Γερμανική Αυτοκρατορία. Η Αυστρία, κυρίαρχη δύναμη της Κελτικής Ευρώπης, του γερμανόφωνου χώρου και της Ιταλικής Χερσονήσου έχασε προς όφελος της ενιαίας Ιταλίας, τη Λομβαρδία και τη Βενετία ενώ ηττήθηκε από την Πρωσία και βρέθηκε αντιμέ- τωπη με τις διεκδικήσεις των εθνοτήτων που συγκροτούσαν την Αυτοκρατορία των Αψ- βούργων και επιθυμούσαν την αυτονόμηση ή και την ανεξαρτησία τους. Μετά το 1870 η οικονομικά και στρατιωτικά πανίσχυρη Γερμανία, υποσκέλισε τόσο τη Γαλλία όσο και την Αυστρία και αναδείχτηκε σε ηγετική δύναμη της ηπειρωτικής Ευρώπης, η οποία αμφισβή- τησε ακόμα και την παγκόσμια ηγεμονία της Βρετανίας κατά την πρώτη δεκαετία του 2ου αιώνα. Η Ιταλία, αν και υπολειπόταν από το να είναι μια μεγάλη ευρωπαϊκή δύναμη, πέτυ- χε την αποδοχή της ως περιφερειακής δύναμης και ενός, αν όχι ισότιμου, πάντως σεβα- στού και υπολογίσιμου εταίρου στη λέσχη των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Οι σχέ- σεις ανάμεσα στις δυνάμεις κατά την περίοδο 1880-1914 επηρεάστηκαν σε σημαντικό βαθμό από την έξαρση της αποικιοκρατίας. Οι ανταγωνισμοί μεταξύ των μεγάλων αποικι- ακών χωρών, κυρίως της Γαλλίας με τη Βρετανία στην Αφρική και στη νοτιοανατολική Ασία. και της Ρωσίας με τη Βρετανία στην κεντρική Ασία, αλλά και οι απαιτήσεις των δυ- νάμεων που εισήλθαν τελευταίες και καθυστερημένες στον αγώνα της αποικιοποίησης (Γερμανία και Ιταλία) όξυναν, ενίοτε επικίνδυνα, το κλίμα στην Ευρώπη.

Question 12

Ποιοι λόγοι συνέβαλλαν στην κυριαρχία της Γερμανίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αι και του 20ου αι;

Answer 12

Το βασικό χαρακτηριστικό της νέας τάξης πραγμάτων στην Ευρώπη των τελευταίων δεκαετιών πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν ή κυρίαρχη θέση της Γερμανίας. Η γερμανική υπεροχή εκφράστηκε σε πολλά επίπεδα.
α) Η γερμανική ενοποίηση και η νίκη της Πρωσίας εναντίον της Γαλλίας το 1871 απο- τέλεσαν εθνικές επιτυχίες πρώτου μεγέθους και αύξησαν το εθνικό γόητρο των Γερμα- νών.
β) Η άρτια οργάνωση, η εκπαίδευση, το σύστημα στρατολόγησης, ο εξοπλισμός και η επιχειρησιακή ετοιμότητα του γερμανικού στρατού αποτέλεσαν πρότυπο για όλη την Ευρώπη. Η ανάδειξη της Γερμανίας ως ισχυρότερης στρατιωτικής δύναμης στην Ευρώ- πη συμβάδιζε με την εδραίωση της ως ηγετικής βιομηχανικής δύναμης, με αλματώδεις ρυθμούς βιομηχανικής ανάπτυξης τόσο στους παραδοσιακούς κλάδους όσο και στους νέους κλάδους της χημικής και ηλεκτρικής βιομηχανίας, όπου κατείχε την πρωτοπορία σε ολόκληρη την ήπειρο. Η δημογραφική αύξηση της χώρας ενίσχυσε και τη στρατιωτι- κή δύναμη της.
Η μεγάλη πρόοδος της γυμνασιακής και πανεπιστημιακής εκπαίδευσης, η τεχνολογική πρωτοπορία και η εύρυθμη λειτουργία της διοίκησης ενίσχυαν ακόμα περισσότερο τον ηγετικό ρόλο της Γερμανίας.

Question 13

Ποιο διπλωματικό σύστημα ανέπτυξε ο Βίσμαρκ;

Answer 13

Οι διεθνείς σχέσεις και οι διπλωματικές εξελίξεις στην Ευρώπη του 19ου αι. σφραγίστηκαν από τις επιλογές του Βίσμαρκ. θέλοντας να διατηρήσει τα οφέλη που είχε αποκομίσει η Πρωσία και η Γερμανία γενικά από την ενοποίηση και από τον γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870-1871. Ο Βίσμαρκ ακολούθησε πολιτική ισορροπημένων της Γερμανίας με τις άλλες δυνάμεις, Ενώ αξίωνε την επιστροφή των γαλλικών επαρχιών της Αλσατίας και της Λο- ραίνης. Κύριος σκοπός του ήταν η εξασφάλιση της ειρήνης και η διατήρηση της ισορροπί- ας μεταξύ των άλλων δυνάμεων.
Οι Γερμανοί δεν ήθελαν με κανένα τρόπο να βρεθούν στη δύσκολη θέση να επιλέξουν α- νάμεσα σε δύο αντιπάλους και γι’ αυτό απεύχονταν κάθε πολεμική σύρραξη γι’ αυτό προ- χώρησε σε συμμαχίες. Επρόκειτο μάλλον για χαλαρούς αμυντικούς συνασπισμούς

Question 14

Ποιες διπλωματικές εξελίξεις χαρακτηρίζουν την περίοδο 1871-1890;

Answer 14

Η πιο επικίνδυνη ζώνη έντασης στην Ευρώπη του τελευταίου τετάρτου του αιώνα ήταν τα Βαλκάνια, όπου μετά την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γίνονταν πολλές εξεγέρσεις.
Η πιο επικίνδυνη ζώνη έντασης στην Ευρώπη στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. ήταν τα Βαλκάνια, όπου η κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και ο διαμοιρασμός των εδαφών της στα διάδοχα εθνικά κράτη φαινόταν ένα αρκετά πιθανό ενδεχόμενο.
Στα χρόνια 1875-1878 ξέσπασε σοβαρή κρίση του Ανατολικού Ζητήματος, η οποία άλλα- ξε τον χάρτη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και αναδιαμόρφωσε τα διπλωματικά δεδομέ- να. Έγιναν διαδοχικές εξεγέρσεις κατά της τουρκικής εξουσίας, οι οποίες πνίγηκαν στο αίμα από τους Τούρκους και τα αντίποινα ήταν πολύ σκληρά, ιδιαίτερα στη Βουλγαρία. Το 1877 η Ρωσία αφού είχε συνάψει συμμαχία με την Αυστροουγγαρία, κήρυξε πόλεμο κατά της Τουρκίας για να προστατέψει τους ομοθρήσκους της Σλάβους. Συνέτριψε τις τουρκικές δυνάμεις και έφτασε μέχρι την οθωμανική πρωτεύουσα. Υπαγόρευσε στους Τούρκους τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, η οποία προέβλεπε τη δημιουργία μιας μεγά- λης Βουλγαρίας, που θα έφτανε μέχρι το Αιγαίο και θα συμπεριλάμβανε και τη Θεσ- σαλονίκη.
Η συνθήκη του Αγίου Στεφάνου απειλούσε μια αυστρο-ρωσική ή μια αγγλορωσική σύρ- ραξη καθώς η Βρετανία και η Αυστρο-Ουγγαρία δεν ήταν διατεθειμένες να δεχτούν μια τέτοια ανατροπή στα Βαλκάνια, με τη δημιουργία ενός μεγάλου βουλγαρικού κράτους και την υπέρμετρη ενίσχυση της ρωσικής επιρροής. Η ένοπλη σύρραξη αποφεύχθηκε μετά την πρόταση της Γερμανίας για σύγκληση Συνεδρίου στο Βερολίνο το 1878.
Στη Νοτιοανατολική Ευρώπη τα μικρά βαλκανικά κράτη-έθνη ασκούσαν μεγαλύτερη επί- δραση στη γεωπολιτική διαμόρφωση της Ευρώπης. με αποκορύφωμα τις συμμαχίες του 1912 μεταξύ Σέρβων, Βουλγάρων, Ελλήνων, οι οποίες οδήγησαν στον Α’ Βαλκανικό Πό- λεμο, για την εκδίωξη των Τούρκων από το μεγαλύτερο μέρος της Βαλκανίων και στην εδαφική επέκταση των Βαλκανικών λαών και της Ρουμανίας.

Question 15

Τι αποφασίστηκε με το Συνέδριο του Βερολίνου;

Answer 15

Στο Συνέδριο του Βερολίνου πρυτάνευσε η αρχή της ισορροπίας των δυνάμεων, με αρχι- τέκτονα τον Γερμανό καγκελάριο. Με τις αποφάσεις του Συνεδρίου
α) ικανοποιήθηκαν τα αιτήματα της Βρετανίας και της Αρατροουγγαρίας
β) περιορίστηκαν τα κέρδη της Ρωσίας,
γ) η Τουρκία κράτησε την Κωνσταντινούπολη.
δ) Δημιουργήθηκε ένα μικρό και αυτόνομο βουλγαρικό κράτος.
ε) Η Αυστροουγγαρία ανέλαβε τη διακυβέρνηση της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης. καθώς και της μουσουλμανικής επαρχίας του Νόβι Παζάρ. Ο σουλτάνος διατηρούσε την επικυριαρχία του σ’ αυτές τις επαρχίες.
στ) Οι Οθωμανοί εκχώρησαν στη Βρετανία την Κύπρο.
ζ) Ο τσάρος προσάρτησε στη Ρωσία τμήμα της τουρκικής Αρμενίας,
η) αναγνωρίστηκε η πλήρης ανεξαρτησία των Βαλκανικών λαών και
θ) εκχωρήθηκε η Θεσσαλία στην Ελλάδα.
Σημασία του Συνεδρίου: Το Συνέδριο του Βερολίνου υπήρξε ορόσημο για την πορεία της Ευρώπης.
Η Οθωμανική Αυτοκρατορία συρρικνώθηκε σημαντικά και οι δυνάμεις επένδυαν τώρα στον έλεγχο των μικρών κρατών που προέκυψαν από την κατάρρευση της οθωμανικής κυριαρχίας.
Κριτική: Στο Βερολίνο αποκαλύφθηκαν οι πιο κυνικές πτυχές της εξουσίας των Μεγάλων Δυνάμεων, αφού κανένας από τους βαλκανικούς λαούς δεν αντιπροσωπεύτηκε ουσιαστικά στο Συνέδριο ούτε ελήφθησαν υπόψη οι θέσεις τους. Πάντως τα προβλήματα μεταξύ Αυ- στρίας και Ρωσίας παρέμεναν για να τροφοδοτήσουν μελλοντικές αντιπαραθέσεις, ενώ ο τσάρος Αλέξανδρος Γ’ δυσαρεστήθηκε βαθύτατα από τις επιλογές και τις μεθοδεύσεις του Βίσμαρκ. Οι εξελίξεις στα Βαλκάνια ήταν ραγδαίες. Το 1885 οι Βούλγαροι κατέλαβαν την Ανατολική Ρωμυλία, την οποία ενσωμάτωσαν στο βουλγαρικό κράτος, ενώ

Question 16

Ποιες διπλωματικές εξελίξεις χαρακτηρίζουν την περίοδο 1890-1914;

Answer 16

Από το 1890 επικράτησε μεγάλη ανασφάλεια στο διεθνές περιβάλλον, καθώς κατέρρευσε το σύστημα ασφάλειας που ίσχυε την προηγούμενη περίοδο. Ο αποικιακός ανταγωνισμός των ευρωπαϊκών δυνάμεων οξύνθηκε και οδήγησε σε επικίνδυνες εντάσεις.
Ένα νέο στοιχείο που χαρακτήρισε την περίοδο 1890-1914 ήταν η αλλαγή πολιτικής της Γερμανίας, την οποία εξέφρασε ο αυτοκράτορας Γουλιέλμος Β ́. Η παγκόσμια πολιτική της Γερμανίας σήμαινε αποικιακή εξάπλωση και αμφισβήτηση της εμπορικής και ναυτι- κής ηγεμονίας της Βρετανίας. Η απαρχή ναυπήγησης μεγάλου πολεμικού στόλου προκά- λεσε μεγάλη ανησυχία στη Βρετανία, η οποία κινδύνευε να χάσει το πλεονέκτημα της αδι- αμφισβήτητης κατά τον 19ο αιώνα θαλασσοκρατορίας της. Σε αναζήτηση συμμάχων για μια ενδεχόμενη σύγκρουση ή για την αποτροπή της. η Βρετανία προχώρησε σε διευθέτηση των αποικιακών διαφορών της με τη Γαλλία και τη Ρωσία συνάπτοντας Σύμφωνα Συνεν- νόησης διαδοχικά το 1904 και το 1907 αντίστοιχα. Κάθε συνασπισμός που απομόνωνε τον κύριο αντίπαλο της Γερμανία στην Ευρώπη ευνοούσε τη Γαλλία, ενώ η Ρωσία ήταν ανή- συχη για την πολιτική διείσδυσης της Γερμανίας στα Βαλκάνια και στη Μέση Ανατολή, καθώς και για τις επιδιώξεις της κύριας συμμάχου της Γερμανίας, της Αυστροουγγαρίας, στο χώρο της Βαλκανικής Χερσονήσου.
Το 1907 είχαν πλέον συγκροτηθεί οι δύο συνασπισμοί δυνάμεων που επρόκειτο να α- ναμετρηθούν το 1914. Από τη μια οι χώρες της Τριπλής Συνεννόησης, η Βρετανία, η Γαλ-
189
λία και η Ρωσία και από την άλλη οι δυνάμεις της Τριπλής Συμμαχίας, δηλαδή η Γερμανί- α, η Αυστροουγγαρία και η Ιταλία. Επρόκειτο βέβαια για συνασπισμούς ανάγκης που δεν εξάλειφαν τις αντιθέσεις στο εσωτερικό τους.
Την ίδια χρονιά (1907) το Συνέδριο της Χάγης που συγκλήθηκε με σκοπό να περιοριστούν οι εξοπλισμοί, προπάντων οι ναυτικοί, είχε ακριβώς το αντίθετο αποτέλεσμα. Ο αγγλογερ- μανικός ανταγωνισμός συνεχίστηκε αμείωτος μέχρι το 1911, χρονιά που ξέσπασε η κρίση του Μαρόκου, που ανήκε στη γαλλική σφαίρα επιρροής.
Η κατάπλευση του πολεμικού θωρηκτού «Πάνθηρ» στο μαροκινό λιμάνι Αγαδίρ, προκάλε σε την άμεση αντίδραση των Γάλλων και των Βρετανών, οι οποίοι έθεσαν φραγμό στα φι- λόδοξα σχεδία της Γερμανία.
Το 1908 η Αυστροουγγαρία προσάρτησε τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη τη διοίκηση της οποίας είχε αναλάβει, το 1878 στο Συνέδριο του Βερολίνου.
Από το 1912 τα σύννεφα του πολέμου άρχισαν να σκιάζουν τον ευρωπαϊκό ορίζοντα. Τα Βαλκάνια, γίνονται και πάλι θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων μεγάλης έκτασης με πρωτο- βουλία των λαών της. Σέρβοι. Βούλγαροι και Έλληνες, εκμεταλλευόμενοι την αδυναμία της Τουρκίας, η οποία μέσα σε δύο χρόνια έχασε τη Λιβύη (1911) και τα Δωδεκάνησα (1912) προς όφελος της Ιταλίας, συμμάχησαν και το 1912 κήρυξαν τον πόλεμο ενάντια στην Τουρκία για να απελευθερώσουν τις περιοχές που διεκδικούσαν από τους Τούρκους. Η γρήγορη και αναμενόμενη νίκη τους δεν έφερε την ειρήνη, αφού αμέσως άρχισε ο Β ́ Βαλκανικός Πόλεμος, ανάμεσα στη Βουλγαρία και τις άλλες βαλκανικές δυνάμεις, συ- μπεριλαμβανομένης και της Ρουμανίας. Το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία της ανεξάρτη- της Αλβανίας το 1912 σε εδάφη που διεκδικούσε η Σερβία, εξόργισε τους Σέρβους εθνικι- στές, οι οποίοι περίμεναν μέχρι τον Ιούνιο του 1914, όπου προέβησαν στη δολοφονία του αρχιδούκα της Αυστρίας Φερδινάνδου στο Σαράγεβο της Βοσνίας ανάβοντας την σπίθα του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου.

Question 17

Ποιοι παράγοντες ευνόησαν την έκρηξη του Α ́ Παγκοσμίου πολέμου;

Answer 17

Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος συνιστά πολυσύνθετο ιστορικό φαινόμενο, προϊόν όρασης πολλών παραγόντων διαφορετικής μεταξύ τους προέλευσης, έντασης και διάρκειας. Οι παράγοντες που οδήγησαν στον Α ́ Παγκόσμιο Πόλεμο ήταν:
α) Οι αποικιακοί ανταγωνισμοί, οι οποίοι φόρτισαν τις σχέσεις μεταξύ των κρατών τη Ευ- ρώπης.
β) Οι πιέσεις των μεγάλων επιχειρήσεων για νέες αγορές, πρώτες ύλες και χώρους επένδυ- σης κεφαλαίων έφερναν σε αντιπαράθεση τις δυνάμεις με αποικιακά συμφέροντα.
Μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα τα μεγάλα ευρωπαϊκά κράτη, είχαν συγκροτήσει ισχυρές και μαζικές ένοπλες δυνάμεις μιμούμενα ή φοβούμενα τη γερμανική στρατιωτική υπερο- χή, η οποία εκφραζόταν με τη μαζική επιστράτευση, την αξιοποίηση των σιδηροδρόμων, τη λειτουργία ενός άριστου γενικού επιτελείου, στελεχωμένου με άρτια εκπαιδευμένους αξιωματικούς. Ο μεγάλος ανταγωνισμός των εξοπλισμών προκαλούσε το φόβο των αντι- πάλων.
γ) Η άνοδος τον εθνικισμού σε ολόκληρη την Ευρώπη τον 19ο αιώνα είχε αλλάξει τις συ- νειδήσεις των Ευρωπαίων. Τις τελευταίες δεκαετίες πριν από τον πόλεμο είχε αυξηθεί η επιθυμία των μαζών για εθνικό μεγαλείο και υπερπόντια επέκταση. Η πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα σφραγίστηκε από έντονα εθνικιστικά συναισθήματα, τα οποία ευνοούσαν τη δημιουργία φιλοπόλεμης ατμόσφαιρας.
δ) Ο πόλεμος για πολλούς πρόβαλλε ως ευκαιρία υπέρβασης του κοινωνικού περιθωρίου στο οποίο ζούσαν, ως δίκαιος αγώνας για το εκάστοτε έθνος.
190

Η διπλωματική αστάθεια που επικράτησε από το 1890 ενέτεινε την ανησυχία για πόλεμο. Τον οποίο ξεκίνησαν οι Κεντρικές Δυνάμεις. Το πρότυπο συνύπαρξης των εθνοτήτων που ζούσαν στην Αυστροουγγαρία είχε φτάσει στα όρια του και τα προβλήματα είχαν οξυνθεί σε επικίνδυνο βαθμό. Η αυστριακή κυβέρνηση αποφάσισε να αντιμετωπίσει δυναμικά τη Σερβία με τη στήριξη της Γερμανίας, η οποία θεωρούσε ότι βρισκόταν στο απόγειο της δύναμης της.