ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16ο-Ο ΑΣΤΙΚΟΣ 19ος ΑΙΩΝΑΣ

Question 1

Ποια είναι η θέση των αστών στην οικονομική, πολιτική και κοινωνική ζωή του 19ου αι.;

Answer 1

Οι αστοί κατείχαν εξέχουσα θέση στην οικονομική, πολιτική και κοινωνική ζωή του 19ου . Αστοί στελέχωναν τη δημόσια διοίκηση, ήταν οι περισσότεροι επιστήμονες και τεχνικοί. Οι αστοί πρωτοεμφανίστηκαν το 12ο και 13ο αι. ως έμποροι, τεχνίτες και συμβολαιογρά- φοι.
Το 14ο αι. ήταν κεφαλαιούχοι, εφοπλιστές, μεγαλέμποροι και κυριαρχούσαν στις ιταλικές πόλεις, στις πόλεις της Χάνσας ή των Κάτω Χωρών.
Μέχρι το 19ο αι. η υπεροχή των ευγενών έναντι των αστών ήταν αδιαμφισβήτητη.
Το 19ο αι. όμως κυριαρχούν οι αστοί χωρίς όμως αντιδράσεις και κυρίως στη νότια και ανατολική Ευρώπη.

Question 2

Ποιοι λόγοι συνέβαλαν στην εδραίωση των αστών;

Answer 2

Οι λόγοι που συνέβαλαν στην εδραίωση των αστών ήταν:
α) οι ταχείς ρυθμοί εκβιομηχάνισης και αστικοποίησης στις περισσότερες περιοχές της Δυτικής Ευρώπης,
β) η αποικιακή επέκταση των Ευρωπαίων στον υπόλοιπο κόσμο και η ενσωμάτωση των εκτεταμένων περιοχών του πλανήτη στο διεθνές κεφαλαιοκρατικό σύστημα,
γ) η εδραίωση κοινοβουλευτικών θεσμών που οριοθετούν το δικαίωμα ψήφου,
δ) η αλματώδης ανάπτυξη της εκπαίδευσης, της επιστήμης και των ελεύθερων επαγγελμά- των, οι οποίες προσπόρισαν τεράστια οικονομική δύναμη, κοινωνικό γόητρο και πολιτική επιρροή στα μεγαλοαστικά και αστικά στρώματα.

Question 3

Ποιες είναι οι σχέσεις των ευγενών και αστών το 19ο αι. στη Δυτική, Κεντρική και Ανατολική Ευρώπη;

Answer 3

Mετά την επικράτηση των αστών, οι ευγενείς απέκτησαν «συγκάτοικους» στην εξουσία Οι αστοί εξασφάλισαν συνταγματικά κατοχυρωμένες ελευθερίες, ισονομία, δικαίωμα πολιτι- κής εκπροσώπησης και πέτυχαν τη φιλελευθεροποίηση της οικονομίας. Συμβιβάστηκαν με τους ευγενείς για να αναχαιτίσουν τον κίνδυνο που προερχόταν από την «εργατική τάξη». Από τις επαναστάσεις του 1848 οι μεγαλοαστοί” άρχισαν να υιοθετούν αριστοκρατικά πρότυπα διαβίωσης (αριστοκρατικοποίηση των αστών). Όμως και οι ευγενείς αναγκάστη- καν να υιοθετήσουν τις αστικές αρχές στην οικονομία.
Η θέση των ευγενών στη σχηματιζόμενη αστική κοινωνία δεν ήταν η ίδια σε όλες τις χώ- ρες. Για παράδειγμα, ο καγκελάριος και η πλειοψηφία των υπουργών στη Γερμανία ήταν ευγενείς, στη Γαλλία, με την εγκαθίδρυση της Τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας οι αριστο- κράτες έχασαν τη πολιτική ισχύ τους. Σ’ αυτό συνέβαλε και η Γαλλική Επανάσταση δια- μορφώνοντας μεικτές ελίτ αποτελούμενες από αστούς και ευγενείς. Στην Αγγλία η διαδι- κασία συγχώνευσης των αριστοκρατών με τους μεγαλοαστούς. διαμόρφωσε μια πανίσχυ-
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16ο
167
ρη και συμπαγή πλουτοκρατική ελίτ. Εξάλλου το σύστημα της πρωτοτοκίας και η μη κλη- ροδότηση χαμηλής ευγένειας, συνέβαλαν στη συγχώνευση αστών και ευγενών.
Αντίθετα στην Πρωσία η αρχή της πρωτοτοκίας δημιούργησε ένα πλεόνασμα ακτημόνων ευγενών με επαγγελματικές αξιώσεις στον στρατό και στη διοίκηση.
Στην Αυστρία, όπως και στη Γερμανία, οι ευγενείς είχαν προνόμια και καταλάμβαναν τις ανώτατες θέσεις στον στρατό, στη διπλωματία και στη δημόσια διοίκηση. Εφαρμό- στηκε μια γενναιόδωρη πολιτική απονομής τίτλων ευγενείας. Οι αστοί ήταν καταρχήν αρ- νητικά διακείμενοι απέναντι στους ευγενείς και διαφοροποιούνταν συνειδητά από εκεί- νους, συγχρόνως όμως τους θαύμαζαν και συχνά τους μιμούνταν. Μέσα από τις τιμές και τους τίτλους ευγένειας, οι οικονομικά ισχυρότεροι αστοί (οι μεγαλοαστοί) επιζητούσαν τουλάχιστον μια τυπική εξίσωση με την αριστοκρατία.
Στην Πολωνία, στη Ρουμανία, στη Ρωσία και ευρύτερα στην Ανατολική Ευρώπη κατά τον 19ο αιώνα κυριαρχούσαν πολιτικά και οικονομικά οι ευγενείς μεγαλογαιοκτήμονες.
Η επικράτηση των αστών ήταν πιο εύκολη στην Ελβετία, όπου οι αριστοκρατικές παραδό- σεις απουσίαζαν εντελώς, καθώς και στις σκανδιναβικές χώρες, ιδιαίτερα στη Σουηδία, οπού η αριστοκρατία ήταν σχετικά αδύναμη.

Question 4

Ποιες κοινωνικοοικονομικές κατηγορίες συγκρότησαν τον πυρήνα των ευρωπαϊκών αστικών τάξεων;

Answer 4

α) Την οικονομική τάξη των ατών αποτελούσαν: οι έμποροι, οι βιομήχανοι, οι τραπεζίτες, οι επιχειρηματίες και οι διευθυντές επιχειρήσεων.
β) Την κοινωνική και πολιτική τάξη αποτελούσαν οι δικηγόροι, οι άλλοι ελεύθεροι επαγ- γελματίες, οι καθηγητές γυμνασίων και πανεπιστημίων, οι δικαστές, οι ανώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι, οι επιστήμονες και οι διπλωματούχοι μηχ

Question 5

Πως δικαιολογείται η ανομοιομορφία της αστικής τάξης;

Answer 5

Oι αστοί δεν ήταν μια ομοιογενής κατηγορία ούτε οι ομάδες που τη συγκροτούσαν είχαν την ίδια οικονομική επιφάνεια, πολιτική ισχύ και κοινωνικό γόητρο.
Εξάλλου οι αστοί διαφοροποιούνταν κατά χώρες και χρονικές περιόδους.
Δεν υπάρχει μόνο ένα και σαφώς οροθετημένο πρότυπο αστικοποίησης αλλά περισσότε- ρες εκδοχές.
Έτσι στον γερμανόφωνο χώρο, λόγω της μεγάλης σημασίας της πανεπιστημιακής και γυ- μνασιακής εκπαίδευσης και του υψηλού κύρους των ακαδημαϊκών και δημόσιων λειτουρ- γών, οι αστοί της γνώσης κατείχαν κυρίαρχη θέση στο πλαίσιο της αστικής τάξης. Αντίθετα στην Αγγλία οι ελεύθεροι επαγγελματίες και οι δημόσιοι λειτουργοί βρίσκονταν αρκετά χαμηλότερα στην κοινωνική ιεραρχία από τούς μεγαλέμπορους, τους τραπεζίτες και τους βιομηχάνους.
Η αστική τάξη στη Ρωσία ήταν ολιγάριθμη και εξαιρετικά ανομοιογενής
Στην Ιταλία η ετερογένεια των αστών αντανακλούσε στη γεωγραφία της χώρας.

Question 6

Ποιοι είναι οι παράγοντες συνοχής των αστών;

Answer 6

Καταρχήν ήταν τα κοινωνικά μέτωπα και η αντιπαλότητα των αστών προς άλλες κοινωνι- κές ομάδες.
Ήταν ακόμη ο αξιακός κώδικας και ο τρόπος ζωής των αστών, η «αστικότητα» που τους ξεχώριζε από άλλες κοινωνικές ομάδες. Τους αστούς τους ένωνε ένα σύνολο από αρετές, αξίες, κανόνες και μορφές συμπεριφοράς, οι οποίες, πέρα και έξω από τη μόρφωση και τις υψηλές μορφές πολιτισμού, αφορούσαν στους πιο βασικούς τομείς της ζωής.

Question 7

Ποιες είναι οι αντιφάσεις του αστικού προτύπου;

Answer 7

Το αστικό πολιτισμικό πρότυπο ήταν ταυτόχρονα αποκλειστικό και μη αποκλειστικό.
1. Μπορούσε να υιοθετηθεί από άλλες τάξεις εφόσον πληρούνταν οικονομικές και κοινω- νικές προϋποθέσεις:
α) σταθερό εισόδημα αισθητά πάνω από τα όρια της φτώχειας,
β) η ασφάλεια και η δυνατότητα προγραμματισμού της ζωής,
γ) η συνακόλουθη «απελευθέρωση» της μητέρας και των παιδιών από την υποχρεωτική εργασία.
3. Παρά τον θεωρητικά καθολικό χαρακτήρα που έπρεπε να έχουν οι ελευθερίες και τα
δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη, σύμφωνα με τη διακήρυξη της Γαλλικής Επανάστασης, στην πράξη αποτέλεσαν προνόμιο όσων ανδρών ήταν ιδιοκτήτες ακίνη- της περιουσίας, επιχειρήσεων και κάθε μορφής κεφαλαίου και όσων διέθεταν ακαδη- μαϊκή μόρφωση, δηλαδή των αστών και των ευγενών.

Question 8

Ποιες είναι οι βασικές θέσεις του φιλελευθερισμού και ποια η πορεία του σε διάφορες χώρες της Ευρώπης;

Answer 8

Ο φιλελευθερισμός ήταν κυρίαρχο κίνημα του 19ου αιώνα. Με αφετηρία την Αγγλία και κορυφαίο σταθμό τη Γαλλική Επανάσταση επικράτησαν οι αρχές του τόσο στην οικονομία όσο και την πολιτική, το πρώτο μισό του 19ου αιώνα.
Αγωνιζόταν κατά των προνομίων της αριστοκρατίας, της απόλυτης μοναρχίας και της κα- ταπάτησης θεμελιωδών δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη. Όμως ό,τι διεκδικού- σαν οι φιλελεύθεροι αστοί για τους εαυτούς τους δεν το αναγνώριζαν ως δικαίωμα άλλων, κατώτερων κοινωνικών τάξεων.
Το πολιτικό σύστημα που πρότειναν οι φιλελεύθεροι ήταν ο κοινοβουλευτισμός, δηλαδή το σύστημα συνταγματικής διακυβέρνησης μιας χώρας το οποίο βασίζεται στην εύρυθμη λειτουργία του Κοινοβουλίου, στην άσκηση του κυβερνητικού έργου από μια πλειοψη- φούσα κυβέρνηση, στον περιορισμό της εξουσίας του μονάρχη και στη διάκριση τριών θεμελιωδών εξουσιών, της νομοθετικής, της εκτελεστικής και της δικαστικής. Διεκδικούσαν καθολικό δικαίωμα ψήφου σε όλους τους άνδρ

Question 9

Ποια η σχέση φιλελευθερισμού και Δημοκρατίας;

Answer 9

Η έννοια του φιλελευθερισμού ήταν στενά συνδεδεμένη με την έννοια της δημοκρατίας, παρ’ όλο που οι περισσότεροι φιλελεύθεροι επιθυμούσαν έναν δημοφιλή μονάρχη με πε- ριορισμένες εξουσίες και αίσθηση του δικαίου ως έναν σταθεροποιητικό παράγοντα.
Οι φιλελεύθεροι υποστήριζαν πάνω απ’ όλα την ισχύ του νόμου, τις συνταγματικές διαδι- κασίες, τη θρησκευτική ανεκτικότητα, τη διάκριση των εξουσιών, τις ατομικές και συλλο- γικές ελευθερίες και τα ατομικά δικαιώματα του ανθρώπου.
Ήταν αντίθετοι σε κάθε είδους προνόμια του βασιλιά, της αριστοκρατίας και της εκκλησί- ας. Έδιναν μεγάλη σημασία στην ιδιοκτησία την οποία θεωρούσαν πρωταρχική πηγή όχι μόνο της οικονομικής και κοινωνικής ευημερίας αλλά και της υπεύθυνης κρίσης και πολι- τικής συμπεριφοράς.
Οι φιλελεύθεροι, ενώ έθεσαν τα θεμέλια της σύγχρονης δημοκρατίας δεν ήταν διατεθειμέ- νοι να δεχτούν εξισωτικά σχήματα και καθολικό δικαίωμα ψηφοφορίας.

Question 10

Ποιες ήταν οι απόψεις του οικονομικού φιλελευθερισμού;

Answer 10

Ο οικονομικός φιλελευθερισμός υποστήριζε την ελευθερία στο εμπόριο και στις οικονομι- κές δραστηριότητες των ατόμων και ήταν αντίθετος στην παρέμβαση του κράτους στη λει- τουργία της ελεύθερης αγοράς.
Ο στόχος του ήταν διπλός:
α) η κατάργηση των κάθε είδους οικονομικών φραγμών μεταξύ των χωρών και στο εσω- τερικό της κάθε χώρας,
β) η αντίδραση σε κάθε μορφή συλλογικής οργάνωσης των εργατών και των τεχνιτών, από τις παλιές συντεχνίες μέχρι τις συνδικαλιστικές ενώσεις.

Question 11

Ποια είναι η πατρίδα του Φιλελευθερισμού;

Answer 11

Η φυσική πατρίδα του φιλελευθερισμού ήταν η Αγγλία, χώρα με ισχυρές κοι- νοβουλευτικές και φιλελεύθερες παραδόσεις ήδη από τον 17ο αιώνα
Στην Αγγλία δημιουργήθηκε μια παράδοση φιλελεύθερης πολιτικής και οικονομικής σκέ- ψης με κορυφαίους διανοητές και φιλοσόφους, όπως ο Αdam Smith και ο David Ricardo ή ο Stuart Μιll.
Στη Γαλλία ο φιλελευθερισμός κυριάρχησε ιδεολογικά μετά το 1789, αν και στο επίπεδο της πολιτικής εξουσίας η κυριαρχία του περιορίστηκε από συντηρητικές κυβερνήσεις, ε- παναστατικές εξάρσεις και το διάστημα της μονοκρατορίας τον αυτοκράτορα Ναπολέοντα Γ’ όπου καταστρατηγήθηκαν οι αρχές του φιλελευθερισμού και του κοινοβουλευτισμού.

Question 12

Ποιες δυσκολίες γνώρισε ο φιλελευθερισμός στην Ιβηρική Χερσόνησο;

Answer 12

Οι φιλελεύθεροι συνάντησαν τεράστιες δυσκολίες στην Ιβηρική Χερσόνησο. Στην Ισπανία έπρεπε να ισορροπήσουν σε ένα κλίμα σκληρής και αγεφύρωτης αντιπαράθεσης μεταξύ ριζοσπαστών δημοκρατών και ακραίων μοναρχικών που υποστηρίζονταν από την Καθολι- κή Εκκλησία.
Η Πορτογαλία έζησε έναν ταραχώδη πολιτικό βίο. Η διαμάχη για το Σύνταγμα κατέληξε στην Επανάσταση του 1910 που επέφερε την κατάλυση της μοναρχίας και την ανακήρυξη της δημοκρατίας.
Οι παραδόσεις πολιτικής αστάθειας και σκληρών αντιπαραθέσεων κατά τον 19ο αιώνα στην Ισπανία και στην Πορτογαλία βάρυναν οπωσδήποτε στις πολιτικές αναταραχές και εκτροπές που σημειώθηκαν σ’ αυτές τις χώρες κατά τον 20ϋ αιώνα

Question 13

Πως αντιμετωπίστηκε η φιλελεύθερη αρχή από τις αυτοκρατορίες της Ευρώπης;

Answer 13

Η φιλελεύθερη αρχή της συναινετικής διακυβέρνησης κέρδισε έδαφος στους μονάρχες, οι οποίοι κατανόησαν ότι δεν ήταν δυνατόν να κυβερνούν πλέον μόνο με κατασταλτικά μέ- τρα και περιοριστική πολιτική. Αυτό έγινε κατανοητό και στις τρεις πολυεθνικές, πολιτικά συντηρητικές Αυτοκρατορίες της Ευρώπης (τη Ρωσική, την Αυστριακή και την Οθωμανι- κή), οι οποίες προχώρησαν σε φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις κατά το τρίτο τέταρτο του 19ου αιώνα

Question 14

Τι γνωρίζετε για το κίνημα των Χαρτιστών;

Answer 14

Ήταν το πρώτο οργανωμένο κίνημα ενός δημοκρατικού κοινοβουλευτικού συστήματος που δημιουργήθηκε στη Βρετανία το 1834. Πήρε το όνομά του από το «Χάρτη του Λαού». Περιλαμβάνει τα εξής αιτήματα:
α) καθολική ανδρική μυστική ψηφοφορία,
β) κατάργηση των περιουσιακών προϋποθέσεων για την ιδιότητα του πολίτη, γ) ετήσιες βουλευτικές εκλογές,
δ) μισθοδοσία στα μέλη της Βουλής των Κοινοτήτων,
στ) ίσες εκλογικές περιφέρειες.
Δικαίωση των αιτημάτων των Χαρτιστών έγινε πρώτα:
α) με την πίεση μεταρρυθμιστών αστών και μελών της εργατικής αριστοκρατίας,
β) με τον Μεταρρυθμιστικό Νόμο του Άγγλου πρωθυπουργού Βενιαμίν Ντισραέλι το 1867, ο οποίος διπλασίασε τον αριθμό των ψηφοφόρων παρέχοντας το δικαίωμα ψήφου σε όλους τους άνδρες που πλήρωναν φόρο.

Question 15

Πότε έγινε η εδραίωση καθολικής ψηφοφορίας;

Answer 15

Στο μεγαλύτερο μέρος του 19ου αιώνα οι εργάτες και οι χωρικοί, αντιμετωπίστηκαν από τις κυρίαρχες τάξεις με πατερναλιστικό τρόπο, ως ανώριμα ακόμα άτομα, αλλά και με κά- ποια καχυποψία, ως «επικίνδυνες τάξεις». Ένα μικρό μέρος των ενήλικων ανδρών είχε δι- καίωμα ψήφου. Οι γυναίκες, οι αγράμματοι και όσοι δεν διέθεταν περιουσία αποκλείονταν κατά κανόνα από την εκλογική διαδικασία.
171
Όμως κατά την περίοδο από το 1870 μέχρι και τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο το καθολικό δι- καίωμα ψήφου για τους άνδρες και η λειτουργία αντιπροσωπευτικών Κοινοβουλίων είχαν πραγματωθεί. Η πρόοδος της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας συμβάδιζε με την κατοχύ- ρωση των ελευθερίων έκφρασης, της ελευθεροτυπίας, των συνδικαλιστικών ελευθεριών και την ανάπτυξη πολιτικών κομμάτων.
Η καθολική ανδρική ψηφοφορία εφαρμόστηκε σ’ όλα τα ευρωπαϊκά κράτη με πρώτη την Ελλάδα το 1864. Όταν το κοινωνικό και πολιτικό κατεστημένο σε μια χώρα βρισκόταν σε κίνδυνο, γινόταν αναίρεση της άσκησης του καθολικού δικαιώματος ψήφου.

Question 16

Συγκρίνετε τη λειτουργία του κοινοβουλευτικού πολιτεύματος στην Αγγλία, στη Γαλλία, στην Πρωσία, στην Ουγγαρία, στην Αυστρία και στη Ρωσία.

Answer 16

Ο κοινοβουλευτισμός ήταν ιδιαίτερα ισχυρός στη Βρετανία και στη Γαλλία. Καθώς υπήρ- χε ένα ευρύ εκλογικό σώμα και η εκτελεστική εξουσία ήταν υπόλογοι στο Κοινοβούλιο.
Στη Βρετανία
α) επικρατούσε ένα αυστηρά δικομματικό σύστημα μέχρι το 1906, όπου ιδρύθηκε το Ερ- γατικό Κόμμα.
β) Το εκλογικό σύστημα παρείχε άνετη πλειοψηφία στο κόμμα που κέρδιζε τις εκλογές, ακόμα και όταν δεν αποσπούσε την απόλυτη πλειοψηφία. Έτσι ο πρωθυπουργός και η κυ- βέρνηση εξασφάλιζαν την εμπιστοσύνη της Βουλής των Κοινοτήτων.
γ) είχαν κατοχυρωθεί τα ατομικά δικαιώματα.
δ) Μέχρι τον 19ο αιώνα επιβίωναν αρχαϊκοί θεσμοί και μορφές εξουσίας. Τα προνόμια της Αγγλικανικής Εκκλησίας, έμειναν ανέγγιχτα.
ε) Το μεγαλύτερο πρόβλημα συνιστούσε η Βουλή των Λόρδων. Ερχόταν σε σύγκρουση με τη Βουλή των Κοινοτήτων.
Το γαλλικό πολιτικό σύστημα, δεν ήταν τόσο αυστηρό. Οι κυβερνήσεις ήταν αδύναμες, βασισμένες στις συναλλαγές μεταξύ αστών πολιτικών. Το Σύνταγμα του 1875 οδήγησε την Τρίτη Γαλλική Δημοκρατία σε απόλυτη κυριαρχία του Κοινοβουλίου.
Στην Πρωσία το εκλογικό της σύστημα βασιζόταν στη διατήρηση των πολιτικών προνο- μίων των μεγαλογαιοκτημόνων λειτουργώντας σε βάρος της ανερχόμενης Σοσιαλδημο- κρατίας.
α) Ο πρωθυπουργός της Πρωσίας δεν ήταν υπεύθυνος έναντι του αυτοκρατορικού Κοινο- βουλίου.
β) Ο αυτοκράτορας διόριζε αυτόν και τους υπουργούς του. Κατηύθυνε και έλεγχε το κυ- βερνητικό έργο.
γ) Τα κόμματα και οι ομάδες του γερμανικού Κοινοβουλίου ασκούσαν κριτική, λειτουρ- γούσαν ως μοχλοί πίεσης, αλλά δεν κυβερνούσαν στη βάση της πραγματικής ισχύος τους. δ) Είχε μεγάλη ισχύ ο στρατός, η αριστοκρατία και ο μονάρχης ώστε ο κοινοβουλευτισμός έμεινε ανολοκλήρωτος στη Γερμανική Αυτοκρατορία.
Στην Ουγγαρία το Κοινοβούλιο ελεγχόταν από την ουγγρική αριστοκρατία, αποκλείοντας τους χωρικούς και τις μη ουγγρικές εθνότητες.
172
Στην Αυστρία, οι μη γερμανόφωνες εθνότητες εκπροσωπούνταν στο αυστριακό Κοινο- βούλιο και ασκούσαν κοινοβουλευτικό έλεγχο.
Στη Ρωσία ψηφίστηκε σύνταγμα που προχώρησε σε μεταρρυθμίσεις. Γίνονταν διαρκείς επεμβάσεις του τσάρου, ο οποίος, δεν δίσταζε να διαλύσει το Κοινοβούλιο και να περιορί- σει το εκλογικό σώμα. Το αυταρχικό σύστημα εξουσίας του τσάρου έμενε στην ουσία τοι’ ανέπαφο.

Question 17

Τι είναι σοσιαλισμός;

Answer 17

Η κυριαρχία των αστών και του αστικού προτύπου στην οικονομία, στην κοινωνία και στην πολιτική εξέφραζε τα συμφέροντα μειοψηφιών και ονομαζόταν «σοσιαλισμός».

Question 18

Ποιες είναι οι αιτίες ανάπτυξης του συνδικαλισμού και του σοσιαλισμού στην Ευρώ- πη;

Answer 18

Αναπτύχθηκε από την ανάγκη να αντιμετωπιστεί το οξύ κοινωνικό ζήτημα του 19ου αιώνα. Οι απάνθρωπες και αλλοτριωτικές συνθήκες εργασίας στα εργοστάσια, η υψηλή θνησιμό- τητα και η κλονισμένη υγεία, οι άθλιοι όροι διαβίωσης, η ανυπαρξία κοινωνικής ασφάλι- σης και η ευρύτερη κοινωνική και πολιτική απαξίωση και υποβάθμιση συνέθεταν το πλαί- σιο ζωής των βιομηχανικών εργατών. Ο σοσιαλισμός πρόσφερε στην εργατική τάξη μια σοβαρή προοπτική βελτίωσης της θέσης της και το όραμα οικοδόμησης μιας δικαιότερης κοινωνίας.

Question 19

Ποιες μορφές σοσιαλισμού γνωρίζετε;

Answer 19

Οι ιστορικές ρίζες του σοσιαλισμού ανάγονται στον Αγγλικό Εμφύλιο Πόλεμο και συγκε- κριμένα στο ριζοσπαστικό κίνημα των Σκαπανέων. Στους μεταγενεστέρους προπομπούς του σοσιαλισμού συγκαταλέγονται ο Μπαμπέφ που ίδρυσε την «Συνωμοσία των ίσων και ο Βρετανός μεταρρυθμιστής Όουεν και οι Γάλλοι ουτοπιστές Φουριέ και Σαιν Σιμόν. Όμως κατά κύριο λόγο ο σοσιαλισμός είναι αποτέλεσμα της συγγραφικής και οργανωτι- κής δράσης των Γερμανών φιλοσόφων Καρόλου Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς. Έχε χρονι- κή αφετηρία τη δημοσίευση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου από τον Μαρξ . Σύμφωνα με τους Μαρξ και Ένγκελς οι οικονομικές συνθήκες, καθορίζουν την ανάπτυξη του κρά- τους και της κοινωνίας. Η ιστορική πορεία της ανθρωπότητας καθορίζεται από την αλλαγή των «παραγωγικών σχέσεων», δηλαδή της ιδιοκτησίας των μέσων παραγωγής. Άρα η ι- στορία είναι μια διαλεκτική διαδικασία, σύμφωνα με την οποία ο καπιταλισμός διαδέχεται τη φεουδαρχία και καταλύεται από τον σοσιαλισμό μέσω της επανάστασης.

Question 20

Τι γνωρίζετε για το εργατικό κίνημα;

Answer 20

Η καταστολή των Επαναστάσεων του 1848 προκάλεσε σοβαρά πλήγματα στο εργατικό κίνημα, το οποίο δεν είχε αποκτήσει μαζικότητα, σταθερή οργάνωση και σαφείς στόχους. Το εργατικό κίνημα έμεινε ακέφαλο μετά το 1848. Οι συνδικαλιστικές ενώσεις και οι α- περγίες απαγορεύτηκαν παντού στην Ευρώπη, με μερική εξαίρεση στη Βρετανία. Όμως οι διεργασίες που σημειώθηκαν αυτές τις δύο δεκαετίες επικράτησης του φιλελευθερισμού,
173
προετοίμασαν το έδαφος για τη δημιουργία και δράση, οργανωμένων, μαζικών και πολιτι- κοποιημένων εργατικών κινημάτων, σοσιαλιστικού προσανατολισμού στην πλειονότητα τους. Η ραγδαία αύξηση του εργατικού πληθυσμού των πόλεων πρόσφερε το απαραίτητο ανθρώπινο δυναμικό. Στο ιδεολογικό και οργανωτικό επίπεδο εδραιωνόταν σταδιακά η μαρξιανή εκδοχή του σοσιαλισμού.
Έγιναν τα πρώτα βήματα για μια διεθνή οργάνωση των εργατών απ’ όλες τις χώρες της Ευρώπης. Το 1854 ιδρύθηκε η «Διεθνής Ένωση Εργατών» στο Λονδίνο, η οποία ανέλαβε να συντονίσει τη δράση και τις ετερόκλητες τάσεις των σοσιαλιστικών πολιτικών ομάδων και του εργατικού κινήματος στην Ευρώπη. Αν και η Πρώτη Διεθνής υπήρξε τόπος αντι- παραθέσεων μεταξύ της μαρξιστικής συνιστώσας και των οπαδών του Προυντόν και του Μπακούνιν (ιδρυτών και ηγετών του αναρχικού κινήματος), στάθηκε καθοριστική στην περαιτέρω δυναμική πορεία του συνδικαλιστικού κινήματος, καθώς και στην ίδρυση σο- σιαλιστικών κομμάτων στα ευρωπαϊκά κράτη. Στο διάστημα 1868-1872 σημειώθηκε έ- ξαρση απεργιών στην Ευρώπη και αυξήθηκε η λαϊκή απήχηση της Διεθνούς, ενώ η «Πα- ρισινή Κομμούνα», το δίμηνο επαναστατικό καθεστώς που επιβλήθηκε από τους εργάτες του Παρισιού, αναθέρμανε τις ελπίδες για Επανάσταση σε ολόκληρη την Ευρώπη και προκάλεσε τρόμο στις αστικές τάξεις των ευρωπαϊκών χωρών για το ενδεχόμενο διεθνούς εργατικής συνωμοσίας που θα εκπορευόταν από τη Διεθνή. Μετά τη διάλυση της Πρώτης Διεθνούς λόγω εσωτερικών διαφωνιών, η Δεύτερη Διεθνής, η οποία σύντομα αναδείχτηκε σε καθοδηγητικό όργανο του διεθνούς σοσιαλιστικού και εργατικού κινήματος, ανέλαβε δύσκολο εγχείρημα του διεθνούς συντονισμού των εργατικών αγώνων. Αυτή τη φορά οι αναρχικές οργανώσεις απομονώθηκαν, οι αναρχικοί αποβλήθηκαν από τη Διεθνή και ά- φησαν το πεδίο ελεύθερο στους οπαδούς του Μαρξ και του μαρξιανού σοσιαλισμού. Ω- στόσο, η κρίση του σοσιαλιστικού κινήματος και η αδυναμία να υπερκεραστούν οι εθνικι- στικές προκαταλήψεις στέρησαν από τη Δεύτερη Διεθνή τη δυνατότητα να ασκήσει καθο- ριστικό ρόλο στα ευρωπαϊκά πράγματα και κυρίως να αποτρέψει τον επερχόμενο αλληλο- σπαραγμό του Α’ Παγκόσμιου Πολέμου.

Question 21

Ποια είναι τα πρότυπα του Συνδικαλισμού;

Answer 21

Τρία είναι τα βασικά πρότυπα του συνδικαλισμού της Βρετανίας, της Γερμανίας και της Γαλλίας.

Question 22

Ποια η φυσιογνωμία και η πορεία του εργατικού συνδικαλιστικού κινήματος και των σοσιαλιστικών εργατικών κομμάτων στη Βρετανία, στη Γαλλία και στη Γερμανία;

Answer 22

Το βρετανικό συνδικαλιστικό κίνημα σε όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα έμεινε μακριά από την πολιτική και ασχολήθηκε με τη βελτίωση της θέσης των εργατών κατά κλάδο και επιχείρηση. Στηριζόταν στην εργατική αριστοκρατία και δεν είχε ενιαίο συντονιστικό όρ- γανο. Επηρεασμένος από τις σοσιαλιστικές ιδέες, δέχτηκε και ανειδίκευτους εργάτες με χαμηλή συνδρομή. Πρωταρχικός στόχος των Βρετανών συνδικαλιστών ήταν η βελτίωση της θέσης των εργατών μέσα από μεταρρυθμίσεις (ρεφορμισμός) και βασικό όπλο τους η απεργία. Υπό την ηγεσία της ομοσπονδίας των εργατών ορυχείων ιδρύθηκε το βρετανικό Εργατικό Κόμμα.
Η ανάπτυξη του συνδικαλιστικού κινήματος στη Γερμανία συνδέθηκε με το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα. Συνδύασε τους αγώνες για βραχυπρόθεσμα οικονομικά οφέλη
174
των εργατών με έναν μακρόπνοο στρατηγικό σχεδιασμό για την κατάκτηση της πολιτικής εξουσίας και τον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας. Αποτέλεσε πρότυπο για τα εργατικά κινήματα στην Αυστροουγγαρία και στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης. Στη Γαλλία, τα πρώτα «συνδικαλιστικά επιμελητήρια» συγκροτήθηκαν, όπως και στην Αγγλία, από μέλη της εργατικής αριστοκρατίας και έρεπαν μάλλον προς τον αναρχισμό’ παρά προς τον μαρξισμό. Η συντριβή της Κομμούνας και η άγρια καταστολή που επακο- λούθησε στα πρώτα χρόνια της Τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας καταδίκασε το εργατικό κίνημα σε μετριοπάθεια και σχετική αδράνεια μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα. Η κατάσταση άλλαξε όταν ιδρύθηκε η Γενική Συνομοσπονδία Εργασίας που σταδιακά συνένωσε τα συνδικάτα. Με την εισροή αρκετών αναρχικών στα συνδικάτα π γαλλικός συνδικαλισμός προσανατολίστηκε προς επαναστατικές λύσεις. Επηρέασε την ανάπτυξη του συνδικαλι- σμού στην Ιταλία και στην Ισπανία.

Question 23

Πώς εξηγείται η πρωτοκαθεδρία της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας στο διεθνές σο- σιαλιστικό κίνημα;

Answer 23

Το μεγαλύτερο σοσιαλιστικό κόμμα της Ευρώπης την περίοδο 1890-1914 ήταν η γερμανική σοσιαλδημοκρατία. Η αριθμητική ισχύς του και η οργανωτική αποτελεσματικότητα του κατέ- στησαν το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα πρότυπο για τα αδελφά κόμματα του Βελγίου, της Αυστρίας και της Ελβετίας, των σκανδιναβικών χωρών και των χωρών της Ανατολικής Ευ- ρώπης. Το βασικότερο πρόβλημα της γερμανικής και της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας ήταν ότι δεν μπόρεσε να διαμορφώσει μια καθαρή ιδεολογική φυσιογνωμία. Ο κερματισμός, η πολυ- φωνία και η απουσία οργανωμένης δράσης ήταν τα κύρια χαρακτηριστικά του αριστερού πολι- τικού κινήματος στη Γαλλία. Μόλις το 1905 οι διάφορες τάσεις κατόρθωσαν να βρουν κοινό πεδίο συνεννόησης και να ιδρύσουν το Ενωμένο Σοσιαλιστικό Κόμμα, το οποίο, παρά τον περι- ορισμένο αριθμό των μελών του ανέβαζε συνεχώς τα ποσοστά του στις εκλογἐς.