Cytologia def.

Question 1

dikarion

Answer 1

dwa haploidalne, zróżnicowane płciowo jądra występujące w jednej komórce grzybowej (podstawczaka lub workowca). Komórka dikariotyczna ma diploidalną liczbę chromosomów, ale znajdują się one w oddzielnych jądrach.

Uwaga: to nie to samo co komórka dwujądrowa!

Question 2

dikariofaza

Answer 2

sytuacja, gdy po plazmogamii (czyli połączeniu i zlaniu cytoplazmy kopulujących ze sobą komórek/gametangiów) nie następuje kariogamia (czyli zlanie jąder). Wówczas w segmentach strzępek jądra męskie występują wraz z jądrami żeńskimi (strzępki są dwujądrowe: n + n).

Dikariofaza występuje u niektórych grzybów: podstawczaków (Basidiomycota) i workowców (Ascomycota).

Question 3

endosymbioza

Answer 3

zczególny rodzaj symbiozy, w której jeden organizm żyje w cytoplazmie drugiego.

Uwaga: teoria endosymbiozy L. Margulis z 1970 r. w ten sposób tłumaczy postanie mitochondriów i chloroplastów w komórkach eukariotycznych.

Synonimy:
symbioza wewnątrzkomórkowa
Alternatywne znaczenie:
endosymbioza
endosymbioza – rodzaj symbiozy, w którym komórki jednego organizmu żyją wewnątrz komórek lub tkanek drugiego.

Endosymbiont – organizm, którego środowiskiem życia jest inny organizm. Endosymbiontami mogą być, np. sinice (Nostoc, Anabaena) albo zielenice (Chlorophyta).

Ważne! Termin ten odnosi się to również do hipotezy, że mitochondria i plastydy były pierwotnie drobnymi prokariotycznymi komórkami, które zaczęły żyć wewnątrz większych komórek (teoria endosymbiozy).

Question 4

cenocyt

Answer 4

rodzaj komórczaka powstającego gdy podziałom jądra komórkowego nie towarzyszą podziały cytoplazmy i nie powstają wewnętrzne ściany komórkowe (septy).

Przykłady: niektóre glony (gałęzatka), pierwotniaki (trąbik) i strzępki niektórych grzybów (pleśniak).

Question 5

komórczak

Answer 5

pojedyncza, zwykle bardzo duża komórka mająca wiele jąder komórkowych; także organizm lub jego cześć zbudowana z takich komórek.

Komórczak powstaje w wyniku wielokrotnego podziału jądra bez jednoczesnego podziału cytoplazmy (cenocyt) albo złączenia się pojedynczych komórek w jedną bez fuzji jąder (syncytium).

Przykłady: śluzorośla (tu: plazmodia), strzępki niektórych grzybów, gałęzatka (zielenica).

Question 6

druzy

Answer 6

zespoły drobnych kryształów szczawianu wapnia połączonych w taki sposób, że powierzchnia najeżona jest ich narożami. Występują dość powszechnie w komórkach roślin wyższych.

Funkcja: regulowanie poziomu wapnia w komórkach roślinnych,

Question 7

etioplasty

Answer 7

rodzaj plastydów powstających w komórkach miękiszu asymilacyjnego pozbawionych dostępu do światła (z proplastydów). Zawierają niewielkie ilości protochlorofilu, stąd ich żółte zabarwienie. Mają słabo rozbudowany system lamelarny. Na świetle etioplasty przekształcają się w chloroplasty.

Question 8

chloroplasty

Answer 8

organelle występujące u roślin i fotosyntetyzujących protistów. Zawierają zielone barwniki fotosyntetyczne (chlorofile) i barwniki pomocnicze (karoten i ksantofil). U roślin najczęściej mają kształt soczewkowaty i są otoczona podwójną błoną lipoproteinową. Wewnętrzny system błonowy tworzą tylakoidy. Zadaniem chloroplastów jest pochłanianie energii świetlnej i wykorzystanie jej do do syntezy związków organicznych z dwutlenku węgla i wody (proces fotosyntezy).

Question 9

plastydy

Answer 9

grupa blisko spokrewnionych organelli, do której należą proplastydy, chloroplasty, chromoplasty i leukoplasty (w tym amyloplasty). Występują w komórkach organizmów eukariotycznych przeprowadzających fotosyntezę: roślin oraz protistów roślinopodobnych. Dzielą się niezależnie od podziałów komórkowych, mogą też przekształcać się jedne w drugie. Są organellami półautonomicznymi (mają własny DNA i rybosomy). Plastydy roślin powstały w procesie endosymbiozy pierwotnej.

Uwaga! Plastydy protistów roślinopodobnych powstały w wyniku endosymbioz wtórnych. Dlatego mają większą liczbę błon.

Question 10

fagosom

Answer 10

rodzaj wodniczki pokarmowej. Pęcherzyk fagosomu formuje się podczas fagocytozy.

Synonimy:
wakuola heterofagowa

Question 11

genofor

Answer 11

(„chromosom bakteryjny”) – podstawowa struktura przechowująca u prokariontów materiał genetyczny. Ma postać dwuniciowej kolistej cząsteczki DNA (tworzącej zamknięty okrąg). Jest zwinięty w kilkadziesiąt pętli stabilizowanych przez rdzeń zbudowany z zasadowych białek i RNA.

Question 12

glikokaliks

Answer 12

otoczka pokrywająca od zewnątrz błonę komórkową utworzona z węglowodanowych (glikozydowych) reszt glikolipidów i glikoprotein. Glikokaliks jest charakterystyczny dla niektórych komórek zwierzęcych (np. nabłonkowych, krwinek) oraz nielicznych bakterii.

Funkcje glikokaliksu:

zabezpiecza powierzchnię komórek przed uszkodzeniami mechanicznymi i chemicznymi,
umożliwia łączenie się komórek w skupiska,
pełni ważną rolę w identyfikacji komórek (rozpoznawanie “swój-obcy”).
Składnikami reszt glikozydowych są m.in. galaktoza, glukoza, glukozoamina, mannoza.

Krótko: węglowodanowa warstwa pokrywająca błonę komórek zwierzęcych.

Question 13

heterofagia

Answer 13

trawienie przez komórkę eukariotyczną substancji (obiektów) pobranych z zewnątrz. Przebiega z udziałem lizosomów i umożliwia odżywianie (fagocytoza, pinocytoza) albo obronę immunologiczną (fagocytoza immunologiczna makrofagów). Heterofagia możliwa jest tylko w komórkach zwierząt i protistów zwierzęcych.

Question 14

autofagia

Answer 14

– trawienie przez komórkę eukariotyczną jej własnych organelli, np. mitochondriów. Przebiega z udziałem lizosomów i umożliwia bezpieczną przebudowę wewnętrznych struktur komórkowych.

Ważne: autofagia możliwa jest nie tylko w komórkach zwierząt, ale także w komórkach roślin. Przebiega wówczas z udziałem wakuoli litycznych.

Question 15

inkluzja

Answer 15

niekatywna metabolicznie struktura występująca w komórkach prokariotycznych i eukariotycznych. Przykłady inkluzji: drobne grudki białka w proteinoplaście, kropelki tłuszczu w komórce tłuszczowej, ziarna melaniny w komórce barwnikowej skóry.
Naszym zdaniem tylko dla olimpijczyków.

Synonimy:
wtręt komórkowy

Question 16

interfaza

Answer 16

najdłuższa faza cyklu komórkowego, w której komórka przygotowuje się do podziału mitotycznego lub mejotycznego. Interfazę można podzielić na trzy stadia (okresy): G1, S i G2. Na ogół interfaza zajmuje ponad 90% czasu cyklu komórkowego (wyjątkiem są komórki, które dzielą się bardzo szybko). Podczas interfazy chromosomy są niewidoczne, a przemiany metaboliczne najbardziej intensywne (pełna aktywność metaboliczna danego typu komórki).

Question 17

jąderko

Answer 17

wyspecjalizowana struktura w jądrze komórkowym, zbudowana z regionów chromatyny zawierających geny kodujące cząsteczki rybosomalnego RNA (rRNA) i importowanych z cytoplazmy białek rybosomowych. Nie jest oddzielona od pozostałych składników jądra komórkowego żadną błoną. W jąderku następuje synteza rRNA i składanie podjednostek rybosomów. Najczęściej w jądrze znajduje się jedno jąderko, ale może być ich więcej. Jąderko zanika podczas kariokinez.

Question 18

jądro komórkowe

Answer 18

otoczone podwójną błoną organellum występujące w niemal wszystkich komórkach eukariotycznych. Wyjątkiem są komórki bezjądrzaste, które wtórnie utraciły jądro w trakcie różnicowania, np. dojrzałe erytrocyty niektórych ssaków (w tym człowieka) i człony rurek sitowych roślin okrytozalążkowych. Jądro komórkowe zawiera większość materiału genetycznego komórki, zorganizowanego w postaci chromatyny. Najczęściej komórki są jednojądrowe, ale nie jest to reguła.

Funkcje jądra komórkowego: przechowywanie i powielanie informacji genetycznej oraz kontrolowanie czynności życiowych komórki.

Question 19

kanał bramkowany

Answer 19

transbłonowe białko kanałowe, które otwiera się lub zamyka w odpowiedzi na określone bodźce.

Question 20

kariogamia

Answer 20

uzja dwóch jąder komórkowych jako część syngamii (zapłodnienia).

Question 21

kondensacja

Answer 21

reakcja chemiczna, w której dwie cząsteczki łączą się wiązaniem kowalencyjnym (tworząc produkt główny), uwalniając małą cząsteczkę (produkt uboczny). Zwykle uwalniana jest woda (mówimy tu więc jednocześnie o dehydratacji).

Przykłady kondensacji: reakcja estryfikacji, reakcja tworzenia wiązania glikozydowego, reakcja tworzenia wiązania peptydowego.

Question 22

kanał jonowy

Answer 22

transbłonowy kanał białkowy, który pozwala specyficznym jonom na przepływ przez błonę zgodnie z gradientem stężeń.

Question 23

kariotyp

Answer 23

zestaw wszystkich par chromosomów komórki ułożonych według wielkości i kształtu. Badanie kariotypu umożliwia wykrywanie nieprawidłowości dotyczących zarówno liczby, jak i struktury (kształtu) chromosomów.

Question 24

kompartment

Answer 24

odrębny obszar w komórce eukariotycznej (tzw. przedział subkomórkowy), tworzony przez siateczkę śródplazmatyczną lub inne organelle (struktury błoniaste). Kompartmentacja (podział komórki na odrębne kompartmenty) umożliwia jednoczesny przebieg różnych procesów, często przeciwstawnych, np. synteza heksoz w chloroplastach i ich rozpad w cytoplazmie i w mitochondriach.

Nieformalny zapis: jedna organella lub wszystkie organelle jednego rodzaju = jeden kompartment, np. wszystkie mitochondria tworzą jeden kompartment, wszystkie chloroplasty itd.

Question 25

pinocytoza

Answer 25

typ endocytozy, w której komórki pobierają płyn pozakomórkowy i rozpuszczone w nim substancje do małych pęcherzyków, które oddzielają się od błony komórkowej.

Pinocytoza jest sposobem odżywiania się protistów zwierzęcych (np. ameb), gąbek oraz niektórych komórek zwierząt tkankowych.

Question 26

peptyd sygnałowy

Answer 26

sekwencja ok. 20 amino­kwasów na końcu prowadzącym (aminowym) polipeptydu lub w jego pobliżu, która jest kiero­wana do retikulum endoplazmatycznego lub innych organelli w komórkach eukario­tycznych.

Question 27

peroksysom

Answer 27

mała, kulista organella zawierająca enzymy, które przenoszą wodór z różnych substratów bezpośrednio na tlen (02). W reakcjach powstaje, a następnie jest rozkładany szkodliwy nadtlenek wodoru (H2O2). Za tworzenie nadtlenku wodoru odpowiedzialna jest oksydaza, za rozkład zaś katalaza (enzym markerowy peroksysomów). U zwierząt występuje tylko jeden typ peroksysomu, u roślin – peroksysomy i glioksysomy (te ostatnie zawierają, m.in. enzymy przekształcające tłuszcze w cukry w procesie β-oksydacji).

Question 28

plastydy

Answer 28

grupa blisko spokrewnionych organelli, do której należą proplastydy, chloroplasty, chromoplasty i leukoplasty (w tym amyloplasty). Występują w komórkach organizmów eukariotycznych przeprowadzających fotosyntezę: roślin oraz protistów roślinopodobnych. Dzielą się niezależnie od podziałów komórkowych, mogą też przekształcać się jedne w drugie. Są organellami półautonomicznymi (mają własny DNA i rybosomy). Plastydy roślin powstały w procesie endosymbiozy pierwotnej.

Uwaga! Plastydy protistów roślinopodobnych powstały w wyniku endosymbioz wtórnych. Dlatego mają większą liczbę błon.

Question 29

rafidy

Answer 29

kryształy szczawianu wapnia w wakuolach komórek roślinnych. Mają kształt igieł złożonych w charakterystyczne pęczki. Występują powszechnie w komórkach roślin wyższych.

Funkcje:

regulowanie poziomu wapnia w komórkach roślinnych,
ułatwienie wnikania toksyn do organizmów roślinożerców (uszkadzanie skóry).

Question 30

profaza

Answer 30

pierwsza faza mitozy lub mejozy, w której następuje kondensacja chromatyny i wyróżnicowanie się chromosomów. Pod koniec profazy zanika jąderko i otoczka jądrowa, natomiast zaczyna się formować wrzeciono kariokinetyczne

Question 31

koniugacja

Answer 31

termin stosowany do określania różnych procesów zwykle prowadzących do rekombinacji genetycznej:

1. proces paraseksualny u bakterii polegający na bezpośrednim przeniesieniu DNA (plazmidu, fragmentu lub całego genomu) z komórki dawcy do komórki biorcy. Wymaga czasowego połączenia komórek. Komórka dawcy wchodzi w kontakt z komórką biorcy za pośrednictwem pili wytwarzającej cienki mostek cytoplazmatyczny. Po koniugacji komórka biorcy nabiera pewnych cech komórki dawcy.

Komórka dawcy określana jest jako “męska” (zawiera czynnik F lub RTF określający męską “płeć bakterii”), natomiast komórka biorcy określana jest jako “żeńska”.

Mówimy tu o poziomym transferze genów (informacji genetycznej).

Question 32

kotransport

Answer 32

zjawisko przenikania przez błonę biologiczną jednej substancji rozpuszczonej, które jest zależne od jednoczesnego lub następczego przeniesienia innej substancji rozpuszczonej.

Kotransport może mieć postać:

symportu – transportu dwóch substancji w tym samym kierunku,
antyportu – transportu dwóch substancji w przeciwnym kierunku.
Krótko – połączenie dyfuzji ułatwionej jednej substancji z transportem aktywnym innej, wb

Question 33

leukoplasty

Answer 33

bezbarwne, niefotosyntetyzujące plastydy występujące najczęściej w tkance spichrzowej i gromadzące substancje zapasowe.

W zależności od przechowywanych substancji wyróżnia się:

amyloplasty – zawierające materiały zapasowe w postaci ziaren skrobi,
proteinoplasty – zawierające białka zapasowe,
elajoplasty – zawierające tłuszcze zapasowe.

Question 34

lizosomy

Answer 34

organelle komórkowe mające postać niewielkich pęcherzyków o średnicy ok. 0,5 μm (0,1–1 μm) otoczonych pojedynczą błoną liporoteinową. Zawierają kwaśne enzymy hydrolityczne rozkładające białka, kwasy nukleinowe, węglowodany i tłuszcze. pH wnętrza ma wartość ok. 5 – optymalną dla występujących w nim enzymów. Lizosomy umożliwiają bezpieczne trawienie wewnątrzkomórkowe wchłoniętych substancji (udział w endocytozach) albo własnych zużytych organelli, np. mitochondriów (udział w autofagii). Są wytwarzane przez odpączkowanie z błon aparatu Golgiego jako lizosomy pierwotne i po połączeniu z endosomami stają się lizosomami wtórnymi.

Question 35

lignina

Answer 35

jeden z podstawowych składników drewna (obok celulozy i hemiceluloz). Usieciowany polimer, którego monomerami są związki organiczne będące pochodnymi alkoholi fenolowych. Jest substancją lepiszczową nadającą drewnu sztywność i wytrzymałość na ściskanie.

Uwaga: przemysłowe usuwanie ligniny (delignifikacją), poprzez dodatek silnie alkalicznych związków sodu (ługu warzelnego), prowadzi do zmiękczenia substancji drzewnej, co jest procesem niezbędnym podczas produkcji papieru.

Krótko: twarda substancja połączona z celulozą, usztywniająca ścianę niektórych komórek lądowych roślin naczyniowych.

Question 36

mejoza

Answer 36

typ pośredniego podziału jądra lub całej komórki eukariotycznej. Zachodzi u organizmów rozmnażających się płciowo podczas powstawania gamet oraz podczas powstawania zarodników (mejospor). Składa się z dwóch sprzężonych podziałów jąder komórkowych, nierozdzielonych przez replikację DNA. Liczba chromosomów w powstających komórkach jest zredukowana o połowę w porównaniu z komórką macierzystą – stąd podział redukcyjny (R!). Ponadto w porównaniu z mitozą mejoza jest znacznie dłuższa i bardziej skomplikowana.

Uwaga: nie jest regułą, że w wyniku mejozy powstają 4 funkcjonalne komórki.

Question 37

mitochondria

Answer 37

organelle występujące w niemal wszystkich komórkach eukariotycznych. Najczęściej mają kształt pałeczkowaty lub ziarnisty i długość od 2 do 8(9) μm, ale zarówno kształt, jak i wielkość mogą się zmieniać. Otoczone dwiema błonami, z których wewnętrzna na ogół tworzy charakterystyczne grzebienie mitochondrialne. W mitochondriach zachodzą kluczowe etapy oddychania komórkowego (reakcja pomostowa, cykl Krebsa, utlenianie końcowe), w których powstaje większość ATP. Ponadto są źródłem ciepła, uczestniczą też w apoptozie. Są organellami półautonomicznymi (z własnym DNA). Powstały na drodze endosymbiozy.

Przeciętna komórka zawiera od kilkunastu do kilkuset mitochondriów. Wiele komórek ma jednak tylko jedno mitochondrium, a są też takie, które mają kilka tysięcy. Ogólnie – w komórkach o wysokim tempie metabolizmu mitochondriów jest więcej i mają bardziej rozbudowane grzebienie. Nowe mitochondria powstają poprzez wzrost i podział już istniejących.

Mitochondria nie występują w dojrzałych erytrocytach ssaków i komórkach soczewki kręgowców. Są to jednak komórki bardzo wyspecjalizowane. Jeśli będziemy analizować eukarionty jako grupę organizmów okaże się, że mitochondria nie występują tylko u przedstawicieli rodzaju Monocercomonoides (rodzaj pierwotniaków).

Question 38

metafaza

Answer 38

faza mitozy lub mejozy II, w której chromosomy (połączone z mikrotubulami wrzeciona kariokinetycznego ) układają się w płaszczyźnie równikowej wrzeciona kariokinetycznego (tworząc płytkę metafazową). Także faza mejozy I, podczas której w płaszczyźnie równikowej układają się biwalenty.

Question 39

mitoza

Answer 39

podział pośredni jądra komórkowego lub szerzej – rodzaj podziału całej komórki eukariotycznej. Zwykle dzielona jest na 4 fazy:

profazę,
metafazę,
anafazę
telofazę. 
W wyniku mitozy powstają dwa jądra potomne/dwie komórki potomne o niezmienionej liczbie chromosomów.

Question 40

nukleoid

Answer 40

nieobłoniony obszar cytoplazmy komórek prokariotycznych, w którym znajduje się genofor (kolista nić DNA zwana chromosomem bakteryjnym). Nukleoid jest funkcjonalnym odpowiednikiem jądra komórkowego eukariontów.

Question 41

nukleosom

Answer 41

podstawowa jednostka upakowania DNA u eukariontów. Składa się z odcinka DNA owiniętego wokół białkowego, walcowatego rdzenia, który jest oktameram histonowym (buduje go 8 cząsteczek). Na mikrofotografiach TEM nukleosom przypomina koralik o średnicy… 10 nm.

Question 42

odpowiedź

Answer 42

w komunikacji komórkowej zmiana w specyficznej aktywności komórkowej wywołana przez sygnał spoza komórki, np. hormonalny.
w homeostazie aktywność fizjologiczna, która pomaga wrócić parametrom organizmu do punktu wyjścia.

Question 43

organella

Answer 43

struktura oddzielona od cytozolu błoną biologiczną, pełniąca wyspecjalizowane funkcje. Specyficzna dla komórek eukariotycznych.

Question 44

otoczka jądrowa

Answer 44

podwójna błona w komórkach eukariotycznych, która otacza jądro, oddziela­jąc je od cytoplazmy.

Question 45

pęcherzyk transportujący

Answer 45

drobny otoczony pojedynczą błoną pęcherzyk w cytozolu. Prze­nosi cząsteczki wytwarzane w komórce.

Por. na przykład transport cargo wzdłuż mikrotubul w kursie:

Question 46

peptydoglikan

Answer 46

– rodzaj polimeru w ścianach komórkowych bakterii, składający się z mureiny usieciowanej przez krótkie peptydy (mostki peptydowe).
Mureina chemicznie jest biopolimerem zbudowanym z łańcuchów zmodyfikowanych cukrów (kwasu muraminowego i N-acetyloglukozaminy – nie musisz ich znać!).Funkcje peptydoglikanu:

chroni bakterie przed skutkami zmian osmotycznych środowiska oraz czynnikami chemicznymi i urazami mechanicznymi,
otacza szczelnie komórkę nadając jej kształt.

Question 47

plazmoliza

Answer 47

zjawisko obkurczania i odstawania cytoplazmy od ściany komórkowej (zachodzi więc w komórkach roślin i grzybów). Plazmolizę można zaobserwować, np. w komórkach roślinnych po umieszczeniu ich w roztworze hipertonicznym. Na skutek osmozy komórka traci wodę i tym samym turgor.

Krótko: zjawisko odstawania protoplastu od ściany komórkowej, w wyniku utraty wody i tym samym turgoru.

Question 48

deplazmoliza

Answer 48

zjawisko odwrotne do plazmolizy. Może więc zachodzić w komórkach roślin i grzybów. Polega na pobieraniu wody przez komórkę przeniesioną z roztworu hipertonicznego do roztworu hipotonicznego. W wyniku deplazmolizy komórka odzyskuje turgor, a błona komórkowa, ponownie przylega do ściany komórkowej.

Uwaga: deplazmoliza zachodzi tylko jeżeli białka błony komórkowej nie uległy denaturacji, a błona jest nierozerwana, dzięki czemu wciąż cechuje ją półprzepuszczalność.

Question 49

podział komórki

Answer 49

podział komórki – proces zachodzący u wszystkich żywych organizmów, w wyniku którego powstają komórki potomne (najczęściej dwie).

U jednokomórkowców jest jednocześnie rodzajem rozmnażania się bezpłcio­wego. U prokariontów podział komórki jest bezpośredni (nie jest to mitoza!), natomiast u jednokomórkowych eukariontów rozmnaża­jących się tym sposobem mitozą jest częścią tego procesu.

Question 50

pompa protonowa

Answer 50

białko integralne biorące udział w transporcie aktywnym w błonach komórkowych. Rodzaj pompy jonowej, która wykorzystuje ATP do transportu jonów wodorowych (H+) wbrew gradientowi stężeń, np. u roślin na zewnątrz komórki generując potencjał błonowy, u zwierząt do wnętrza lizosomów obniżając pH.

Question 51

transport aktywny

Answer 51

transport substancji przez błonę komórkową z użyciem energii metabolicznej oraz specyficznych białek transportujących (nazywanych zwykle po prostu pompami). Zachodzi wbrew gradientowi stężeń lub gradientowi elektrochemicznemu. Energia zwykle pochodzi z hydrolizy ATP, np. pompa sodowo-potasowa w komórkach zwierzęcych, pompa protonowa w komórkach roślinnych.

Możliwe jest też sprzężenie z transportem innego związku przemieszczającego się zgodnie z gradientem stężenia (tzw. współtransport). Wyróżnia się tu symport i antyport.

Question 52

por jądrowy

Answer 52

mały otwór w otoczce jądrowej, w którym znajduje się białkowy kompleks porowy. Pory jądrowe służą do selektywnego transportu makrocząsteczek z albo do jądra komórkowego (z – mRNA i podjednostki rybosomów, do – białka). Liczba porów jądrowych zależna głównie od rodzaju komórki i poziomu jej aktywności metabolicznej (zwykle jest ich kilka tysięcy, np. w hepatocytach).

Pory jądrowe mają średnicę 120-150 nm, zatem można je obserwować tylko przy użyciu EM.

Question 53

proteasom

Answer 53

bardzo duży kompleks białkowy zawierający enzymy – proteazy o kształcie wydrążonego walca i masie cząsteczkowej ok. 2 MDa. Występuje u Eukaryota (w jądrze i w cytoplazmie), ale analogiczne struktury są także obecne u Prokaryota. Rozpoznaje i niszczy białka przeznaczone do usunięcia naznaczone przez przyłączone do nich cząsteczki małego białka – ubikwityny (ubikwitynacja).

Question 54

ubikwitynacja

Answer 54

proces enzymatycznej modyfikacji potranslacyjnej białek następujący przez przyłączenie cząsteczek innego, małego białka – ubikwityny. Mechanizm jest wykorzystywany w komórkach do degradacji białek przeznaczonych do zniszczenia: starych lub nieprawidłowo uformowanych. Niszczenie następuje w proteasomach.

Question 55

pseudopodium

Answer 55

wypustka komór­kowa komórek ameboidalnych używana do ruchu i zdobywania pokarmu.

Synonimy:
nibynóźka

Question 56

płytka metafazowa

Answer 56

w tracie metafazy miejsce między dwoma biegunami w komórce, w którym są ulokowane centromery wszystkich zduplikowanych chromosomów. Miejsce nazwano płaszczyzną równikową komórki.

Question 57

polirybosom

Answer 57

grupa rybosomów związanych z jedną cząsteczką mRNA i prowadzących jej odczyt (translację). Polisomy występują w postaci wolnej w cytoplazmie, bądź są przyczepione do błon siateczki śródplazmatycznej szorstkiej.

Question 58

pompa sodowo-potasowa

Answer 58

białko transportujące w błonie komórkowej komórek zwierzęcych, które aktywnie usuwa sód z komórki, a w jego miejsce transportuje potas.

Question 59

potencjał błonowy

Answer 59

różnica ładunków elektrycz­nych (potencjałów elektrycznych) w poprzek błony komórkowej, spowodowana nierównomiernym rozmiesz­czeniem jonów po obu stronach błony. Poten­cjał błonowy wpływa na aktywność komórek pobudliwych oraz przemieszczanie w poprzek błony wszystkich substancji obdarzonych ła­dunkiem.

Krótko: różnica potencjałów elektrycznych (napięcie elektryczne) między wnętrzem i zewnętrzem przestrzeni oddzielonej błoną białkowo-lipidową.

Question 60

profaza

Answer 60

pierwsza faza mitozy lub mejozy, w której następuje kondensacja chromatyny i wyróżnicowanie się chromosomów. Pod koniec profazy zanika jąderko i otoczka jądrowa, natomiast zaczyna się formować wrzeciono kariokinetyczne

Question 61

protoplast

Answer 61

aktywna metabolicznie część komórki bakterii, grzyba lub rośliny, czyli część komórki bez ściany komórkowej.

Krótko: wszystkie składniki komórki bakterii, grzyba lub rośliny bez ściany komórkowej.

Question 62

roztwór hipertoniczny

Answer 62

roztwór o wyższym stężeniu związków osmotycznie czynnych niż roztwór wewnątrz komórki. Żywe komórki umieszczone w wodnym roztworze hipertonicznym, na drodze osmozy tracą wodę i ulegają skurczeniu prowadzącemu w skrajnym przypadku do ich śmierci.

Question 63

roztwór hipotoniczny

Answer 63

roztwór o niższym stężeniu związków osmotycznie czynnych niż roztwór wewnątrz komórki. Żywe komórki umieszczone w wodnym roztworze hipotonicznym, na drodze osmozy pobierają wodę i ulegają pęcznieniu (w skrajnym przypadku komórki zwierzęce mogą pękać).

Question 64

ruch cytoplazmy

Answer 64

przepływ/krążenie cytoplazmy zmieniającej stan skupienia (ogólnie: zol-żel), związany ze zmianami w cytoszkielecie (głównie zmianami mikrofilamentów aktynowych). W zależności od liczby wakuoli oraz sposobu organizacji mikrofilamentów wyróżnia się ruch: rotacyjny, cyrkulacyjny i pulsacyjny. Ogólnie przyspiesza rozprowadzanie substancji w komórce.

Question 65

rzęska

Answer 65

krótka wypustka komórkowa zawierająca mikrotubule. Rzęska wyspecjalizowana w lo­komocji jest w częśći wolnej utworzona z rdzenia zbudowa­nego z dziewięciu zewnętrznych par mikrotubul i dwóch wewnętrznych pojedynczych mikrotubul („9 + 2″), otoczonego błoną komór­kową. Pod względem budowy bardzo przypomina wić, ale jest od niej krótsza. Rzęski występują zazwyczaj w dużej liczbie: na wolnej powierzchni komórki nabłonka tchawicy człowieka może być ich nawet 250, a komórka pantofelka może mieć ich nawet kilkanaście tysięcy.

Question 66

retikulum sarkoplazmatyczne

Answer 66

wyspecjalizowane retikulum endoplazmatyczne, które reguluje stężenie wapnia w cytozolu komórek mięśniowych.

Question 67

rybosom

Answer 67

kompleks zbudowany z cząsteczek rRNA i białek, który jest miejscem syntezy białek (translacji). Funkcję katalityczną pełni przede wszystkim rRNA. Pojedynczy rybosom składa się z dwóch podjednostek: większej i mniejszej. U prokariontów występują tylko rybosomy 70S (podjednostki: 50S + 30S). W komórkach eukariotycznych występują rybosomy o różnej wielkości. Najwięcej jest rybosomów 80S (podjednostki: 60S + 40S)(część związana jest z błonami retikulum, część występuje jako wolne w cytozolu). Rybosomów 70S* (50S + 30S) jest mniej (występują w mitochondriach i plastydach). U eukariontów każda podjednostka rybosomów cytoplazmatycznych powstaje w jąderku, natomiast kompletne rybosomy – w cytoplazmie**.

Question 68

ściana komórkowa

Answer 68

warstwa ochronna znajdu­jąca się na zewnątrz błony komórkowej u roślin, prokariontów, grzybów i niektórych pierwot­niaków. Ważnymi strukturalnymi składnikami ściany komórkowej są biopolimery, takie jak celuloza (u roślin i niektórych pierwotnia­ków), chityna (u grzybów) i peptydoglikan (u bakterii). Poza składnikami szkieletowymi w skład ściany komórkowej wchodzą tzw. substancje podłoża: inne polisacharydy, lipoproteiny, lipopolisacharydy lub inne lipidy.

Tak zwany martwy składnik komórki.

Question 69

ściana wtórna

Answer 69

u roślin mocna i trwała struktura, często odłożona w wielu warstwach, w celu ochrony komórki i jej wzmocnienia. Powstaje przez modyfikacje ściany pierwotnej: inkrustacje lub adkrustacje.

Question 70

siateczka śródplazmatyczna

Answer 70

skomplikowany, wewnątrzkomórkowy system błon biologicznych tworzących spłaszczone przestrzenie (cysterny), kanały i pęcherzyki, powiązany z zewnętrzną błoną otoczki jądrowej. Ma największy udział w kompartmentacji wnętrza komórek eukariotycznych. Wyróżnia się rejony z licznymi rybosomami osadzonymi na zewnętrznej powierzchni błon – siateczka śródplazmatyczna szorstka i rejony bez rybosomów – siateczka śródplazmatyczna gładka. Ta pierwsza jest silnie rozwinięta w komórkach szybko rosnących oraz w komórkach, w których zachodzi biosynteza białek. Druga dominuje w komórkach syntezujących niebiałkowe produkty organiczne, np. tłuszcze. Siateczka śródplazmatyczna gładkapełni też rolę w detoksykacji. Proporcje obu rodzajów siateczki nie są stałe.

Question 71

siateczka śródplazmatyczna szorstka

Answer 71

szorstka – część retikulum endoplazmatycznego, której błony są pokryte rybosomami. Główna funkcja: synteza i modyfikacja białek przeznaczonych na eksport (wydzielniczych) oraz białek integralnych błony komórkowej, aparatu Golgiego, błon samej siateczki i enzymów lizosomalnych. Polipeptydy po syntezie na rybosomach siateczki przechodzą do wnętrza kanałów siateczki, gdzie są pozbawiane odcinka (peptydu) sygnałowego, ulegają fałdowaniu i są modyfikowane, m.in są poddawane glikozylacji.

Question 72

stroma

Answer 72

płynne wnętrze plastydów otoczone dwiema błonami. W chloroplaście zawiera enzymy biorące udział w syntezie cząsteczek organicznych z ditlenku węgla i wody (enzymy fazy ciemnej).

Question 73

syncytium

Answer 73

wielojądrowy twór (rodzaj komórczaka) powstały poprzez połączenie się (fuzję) pojedynczych komórek jednojądrowych. Przykłady: włókna mięśni poprzecznie prążkowanych szkieletowych kręgowców, tegument tasiemców i przywr.

Question 74

ściana pierwotna

Answer 74

stosun­kowo cienka i elastyczna warstwa zewnętrzna wydzielana przez młodą komórkę roślinną. Niezmodyfikowana.

Question 75

selektywna przepuszczalność

Answer 75

zdolność błon bio­logicznych do regulacji przepływu substancji.

Question 76

siateczka śródplazmatyczna gładka

Answer 76

część retikulum endoplazmatycznego, której błony nie są pokryte rybosomami (stąd – gładka). Główna funkcja: synteza lipidów (ogólnie – związków steroidowych). W hepatocytach uczestniczy w detoksykacji (np. etanolu) i usuwaniu niektórych leków. We włóknach mięśniowych magazynuje jony wapnia (siateczka sarkoplazmatyczna).

Question 77

solenoid

Answer 77

jednostka strukturalna chromatyny składająca się ze zwiniętego w lewoskrętną helisę włókienka chromatynowego. Ma średnicę 30 nm i w jego tworzeniu kluczowe znaczenie ma histon H1. Zwinięty solenoid tworzy pętlę domeny chromosomowej (włókno 300 nm).

Question 78

stała sedymentacji Svedberga

Answer 78

współczynnik określający szybkość poruszania się cząstek koloidalnych pod wpływem sił odśrodkowych w ultrawirówkach, czyli sedymentację. W biologii współczynnik ten wykorzystuje się do określenia masy lub wielkości bardzo małych obiektów, np. rybosomów, cząsteczek RNA. Im większa wartość S, tym szybciej obiekt się porusza (“opada”).

Question 79

symport

Answer 79

rodzaj wtórnego, sprzężonego transportu aktywnego dwóch substancji w tym samym kierunku. Obie substancje są równocześnie przemieszczane poprzez jedno białko błonowe do tego samego przedziału komórkowego.

Question 80

system błon wewnętrznych

Answer 80

zbiór błon biologicznych w ko­mórce eukariotycznej połączo­nych albo przez bezpośredni fizyczny kontakt, albo przez wymianę błoniastych pęcherzyków. W jego skład wchodzi gładkie i szorstkie retikulum endoplazmatyczne, aparaty Golgiego, lizosomy i wakuole (wodniczki).

Question 81

telofaza

Answer 81

ostatnia faza mitozy lub mejozy, w której formują się jądra potomne (chromosomy ulegają dekondensacji i odtwarzana jest otoczka jądrowa). Zwykle w telofazie rozpoczyna się cytokineza.

Uwaga: rozpoczyna się po anafazie (gdy chromosomy są już rozdzielone i oddalone od siebie na maksymalną odległość)

Question 82

tylakoid

Answer 82

spłaszczony błoniasty woreczek wewnątrz chloroplastu lub podobna struktura wchodząca w skład autotroficznej komórki prokariotycznej. U fotoautotrofów eukariotycznych tylakoidy tworzą wewnętrzny system lamelarny zawierający „maszynerię” molekularną (m.in. chlorofile i błonowe przenośniki) wykorzystywaną do przekształcenia energii świetlnej w energię chemiczną. Zatem krótko: w błonach tylakoidów zachodzi faza jasna fotosyntezy.

Wyróżniamy tylakoidy gran i tylakoidy stromy.

Question 83

telomer

Answer 83

tandemowo powtórzony DNA na końcu cząsteczki DNA chromosomu eukariotycznego. Chroni geny organizmu przed znisz­czeniem w wyniku skracania chromosomów w trakcie kolejnych rund replikacji.

Question 84

transport bierny

Answer 84

dyfuzja substancji przez półprzepuszczalną błonę bez wydatkowania energii. Transport jest zgodny z gradientem stężeń i może mieć postać dyfuzji prostej lub dyfuzji wspomaganej.

Question 85

tylakoid stromy

Answer 85

pojedynczy wydłużony pęcherzyk tylakoidu łączący grana.

Question 86

wakuola

Answer 86

w botanice pęcherzykowata organella komórek roślin i grzybów oddzielona od cytoplazmy pojedynczą błoną (zwaną tonoplastem), wypełniona sokiem komórkowym. W młodych komórkach roślinnych wakuole są drobne, w dojrzałych — występuje najczęściej duża wakuola centralna. W komórkach grzybów występuje wiele małych wodniczek. Główną funkcją wakuoli jest magazynowanie wody, soli mineralnych oraz związków organicznych (w tym barwników i toksyn). Wakuole zawierające enzymy trawienne nazwano wakuolami litycznymi (są odpowiednikiem lizosomów).

Niewielkie wodniczki pokarmowe i wodniczki tętniące występują także u części protistów zwierzęcych, a te pierwsze także w niektórych komórkach zwierzęcych.

Question 87

wić

Answer 87

ługa/biczykowata wypustka komórkowa odpowiedzialna za poruszanie. Wici eukariotyczne mają rdzeń złożony z 9 par mikrotubul, w którego środku znajdują się para mikrotubul („wzór” 9×2 + 2); są powleczone błoną komórkową. Wici prokariotyczne mają budowę włóknistą.

Question 88

wtórna endosymbioza

Answer 88

w ewolucji eukariontów proces, podczas którego eukariotyczna komórka heterotroficzna wchłonęła eukariotyczna komórkę fotosyntezującą, która przeżyła w związku symbiotycznym wewnątrz komórki heterotroficznej. Wtórne endosymbiozy doprowadziły do powstania chloroplastów wielu protistów roślinopodobnych, m.in. euglenin, złotowiciowców i brunatnic.

Krótko: proces, w którym organizm, który ma już endosymbionty staje się endosymbiontem innego organizmu.

Question 89

wakuola pokarmowa

Answer 89

pęcherzyk błonowy powstający w czasie fagocytozy.

Por. także lizosom wtórny.

Synonimy:
wodniczka pokarmowa

Question 90

wrzeciono kariokinetyczne

Answer 90

zestaw mikrotubul i towarzyszących im białek, które podczas kariokinez biorą udział w przemieszczaniu chromosomów. W komórkach zwierzęcych wrzeciono kariokinetyczne powstaje z udziałem centrioli, natomiast w komórkach roślinnych bez.

Synonimy:
wrzeciono podziałowe

Question 91

żel

Answer 91

– rodzaj układu koloidalnego, będący efektem koagulacji zolu. Zazwyczaj żel ma konsystencję galaretowatą, choć niektóre rodzaje żelu są sztywne. Żel powstaje, gdy w układzie koloidalnym znajduje się tak dużo cząstek koloidalnych, że stykają się one lub łączą się ze sobą w wielu punktach, tworząc strukturę przestrzennej sieci.

Question 92

ziarno aleuronowe

Answer 92

okrągława struktura białkowa, otoczona pojedynczą błoną biologiczną, dostarczająca substancji odżywczych kiełkującemu zarodkowi. Powstaje przez odwodnienie i tężenie drobnej wakuoli. Liczne ziarna aleuronowe formują się w końcowym etapie dojrzewania nasion, a zanikają (zostają zużyte) na początku kiełkowania.