16. Kafli Flashcards
Heilsusálfræði
Angi sálfræðinnar sem leitast við að öðlast skilning á sálfræðilegum áhrifum tengdum heilbrigði og sjúkdómum
- Stuðla að heilbrigði og varna sjúkdómum
- Finna undirliggjandi ástæður sjúkdóma
- (sálfræðileg) meðferð sjúkdóma - t.d. að takast á við verki
- Áhrif á heilbrigðiskerfið - t.d. þróa og meta íhlutun og forvarnir í tengslum við heilsu og veikindi
Heilbrigði
Fullkomið ástand líkamlegrar, sálfræðilegrar og félagslegrar vellíðunar, en ekki einvörðungu fjarverandi sjúkdóma og heilsubrests.
Why do some individuals experience more distress than others?
-
Biological (e.g., genetics, physiological
reactivity) -
Social/societal/environmental
(e.g., life-events, support system) -
Psychological (interpretation of life-events, coping
skills, attentional processes)
Streita
Neikvæð tilfinningaleg upplifun tengd lífefnafræðilegum-, líffræðilegum-, hugrænum- og atferlistengdum breytingum sem hafa það markmið að breyta streituvakanum eða að aðlaga einstaklinginn að honum.
Streituvaldar
Lífeðlisleg (líkamleg hætta) eða sálfræðileg (ógn við sjálfsálit) áreitri sem setja kröfu á okkur og ýtir okkur til að bregðast við eða aðlagast á einhvern hátt
Smávægilegir streituvaldar (microstressors)
T.d. daglegt amstur - umferðaröngþveiti
Meiriháttar neikvæðir atburðir (major negative events)
T.d. skilaður, alvarleg veikindi, andlát ástvina
Skelfilegir atburðir (catastrophic events)
Eiga sér stað óvænt og hafa áhrif á fjölda fólks t.d. 9/11
Hugrænt mat og upplifun streitu
Samsömun einstaklings og umhverfis (Lazarus og Folkman)
- Við metum hvort við höfum úrræði til að takast á við kröfur umhverfisins
- Ef við metum að úrræðin séu ekki næg til að takast á við þessar kröfur, upplifum við streitu
- Þetta ferli er huglægt (subjective) en ekki hlutlæg (objective)
- Gagnrýni - þarf ekki alltaf að vera huglæg
Upplifun getur verið lífeðlisleg, hugræn og atferlisleg (og tilfinningaleg)
Fyrstastigs úrvinnslu/mat (primary appraisal)
- Hvað gerist?
- Er atburðurinn jákvæður, neikvæður eða hlutlaus?
- Ef neikvæður, hversu hættulegur eða mikil áskorun er hann?
Annarstigs úrvinnslu/mat (secondary appraisal)
- Eru næginleg úrræði og geta fyrir hendi til að yfirstíga þá hættu og áskorun sem fylgir atburðinum?
- Niðurstaða matsins getur leitt til streitu
Streituviðbragð
Berjast eða hörfa (fight or flight)
Drifkerfið (sympathetic) og hormónakerfið stuðla að örvun einstaklingsins sem tekur ákvörðun um það að takast á við ógnina eða að hörfa
Almennt aðlögunarheilkenni (general adaptation syndrome, selye)
Allir fara í gegnum sama lífeðlislega ferlið sem svar við streituvöku
- Viðvörun
- Mótstaða
- Örmögnun
Neikvæð langtímaáhrif streitu
Líkamleg þreyta
- Lítill kraftur
- Langvarandi þreyta
- Veikindi
- Heilbrigðisvenjur
Tilfinningaleg þreyta
- Depurð
- Vonleysi
Hugræn þreyta
- Neikvætt viðhorf
- Áhrif á daglegt líf og sambönd
Lífeðlisleg einkenni langvarandi streitu
- Minnkuð virkni ónæmiskerfisins
- Blóðþrýstingsbreytingar
- Frávik frá eðlilegum hjartslætti
- Ójafnvægi í efnaskiptum taugakerfisins
Lífeðlisleg aðlögun
- Væg streita getur leitt til viðvana
- Ef streita heldur áfram yfir langan tíma er möguleiki að líkaminn aðlaagist ekki og áhrifin verða útbreiddari
Sálfræðileg aðlögun
- Einstaklingur sem venjulega hefur þokkalega stjórn á umhverfi sínu getur aðlagast vægri eða fyrirsjáanlegri streitu (hávaða, mannfjölda)
- Erfiðara að aðlagast vægum streituvaldi ef streita af öðrum völdum er þegar fyrir hendi
- Berskjaldaðir / viðkvæmir (börn, gamalmenni, fátækt fólk) eiga erfiðara með aðlögun - hafa þegar litla stjórn
Viðkvæmnis þættir (vulnerability factors):
auka næmni fólks fyrir streituvaldandi atburðum
Verjandi þætti (protective factors):
persónuleg og umhverfisleg urræði sem hjálpa fólki að takast betur á við streituvaldandi atburði
Persónuleiki og hegðun
- Týpu A hegðunarmynstur fólks sem líkar við að vinna undir mikilli pressu og gerir miklar kröfur til bæði sín og annarra
- Bjartýn og jákvæð viðhorf
- Bjargráð
Að meta streitu:
- Sjálfsmatslistar
- Upplifun á streitu (perceived stress), breytingar og aðlögun (life-events), tilfinningaleg vandamál
- Atferlismat
- Vinna verkefni undir álagi
- Líkamsstarfsemi
- Blóðþrýstingur, hjartsláttur, grs (lygamælir)
- Blóðrannsóknir (biochemical markers) t.d. aukið magn catecholamines
- Hársýni/munnvatnssýni (t.d. cortisol)
Að takast á við streitu
Bjargráð
- Vísar til þess ferlis sem við förum í gegnum til að eiga við þær kröfur sem gerðar eru á okkur
- Takast á við eða hunsa
- Dregur þú úr eða bælir niður streitu?
- Safnar þú upplýsingum eða ræðstu í aðgerðir?
Dæmi um bjargráð:
- Breyta aðstæðunum þannig að þær mæti löngunum okkar
- Aðlaga langanir okkar þannig að þær passi aðstæðum
- Draga úr því hversu mikilvægt við teljum misræmið á milli upplifunar og löngunar vera
- Auka beint upplifun á vellíðan
- Beina athyglinni frá aðstæðum (afneitun)
Lausnamiðaðir bjarghættir (problem-focused coping)
Að gera eitthvað uppbyggilegt þegar við lendum í aðstæðum sem við teljum neikvæðar (skaðlegar, ógnandi, hvetjandi / áskorun)
Tilfinningamiðaðir bjarghættir (emotion-focused coping)
Ná stjórn á tilfinningum sem vakna við aðstæðurnar
Félagslegur stuðningur (seeking social support)
Að snúa sér til annarra um aðstoð og tilfinningalegan stuðning á tímum streitu
Slökun
- Hefur áhrif á líkamlega birtingu streitu og óbein áhrif á sálræna og félagslega þætti
- Getur aukið innsæi og skilning
- Vöðvaslökun
- Leidd hugleiðsla
- Hugleiðsla
- Jóga
Verkir
- Erfitt að benda á hvað verkur/sársauki er
- Aðstæður (streituvaldandi atburður, félagslegur stuðningur)
- Lífeðlisleg ferli (sársaukanemar, endorphins)
- Sálfræðilegt ferli (túlkun/hugrænt mat)
- Túlkun hefur áhrif á
- Hversu mikill verkurinn er
- Hversu hamlandi hann er
Verkjaskynjun er misjöfn milli einstaklinga og skilgreiningin er flókin og margþætt
Verkur er:
- Óþæginleg skynjun tengd raunverulegri vefjaskemmd eða lýsingu hennar
- Einstök og persónuleg upplifun
Heilsuefling
Þörfin fyrir heilsueflingu fer vaxandi
- Eðli þeirra sjúkdóma sem draga fólk til dauða hefur breyst mikið
- Samfélagslegur kostnaður vegna sjúkdóma sem hægt er að afstýra fer vaxandi
Breytingar á dánarorsökum
- Áður: fyrst og fremst bráðir smitsjúkdómar
- Nú: “lífstílssjúkdómar” þar sem atferli okkar sjálfra er einn meginsjúkdómsvalda
Heilsueflandi hegðun: hegðun sem viðheldur eða stuðlar að heilsu
T.d. hreyfing, hollt mataræði, öruggar kynferðislegar venjur, regluleg læknisskoðun
Heilsuskerðandi hegðun: hegðun sem stuðlar að þróun veikinda
T.d. reykingar, óhollt matarræði, kyrrsetu, óöruggar kynferðislegar venjur
Hugrænar kenningar
Health belief model: kostnaður, ávinningur og sjálfvirkni (self-efficacy). (likelyhood x consequences of negative outcome)
Contrast: BRCA gene and preventive surgery VS. smoking and lung cancer - in. which scenario would change be more likely and why?
Kenningin um áformaða hegðun (Theory of planned behaviour, Ajzen, 1991)
- Heilbrigðisvenjur eru bein afleiðing settra áforma
- Þessi áform byggja á:
- Viðhorfum til ákveðinnar hegðunar
- Hlutlægum gildum tengdum hegðuninni
- Þeirri trú að hegðunin láti stjórna
Heilsuefling
Þrepalíkanið um atferlisbreytingu (transtheoretical model of behaviour change)
- Foríhugun (precontemplation) — áhugalaus
- Íhugun (contemplation) – Áhugasamur
- Undirbúningur (preparation)
- Framkvæmd (action) – Aðgerðastig
- Viðhald (maintenance)
- Hrösun (relapse)
- Slökknun (termination)
Heilbrigðisvenjur (health habits)
Hegðun tengd heilbrigði er oftast mjög föst í skorðum og við framkvæmum oft án þess að hugsa um hana
- Ekki reykja
- Sofa 7 tíma á sólahring
- Borða morgunmat á hverjum degi
- Einungis hófleg áfengisneysla
- Regluleg líkamleg áreynsla / leikfimi
- Ekki borða milli mála
- Fara ekki yfir 10% frá kjörþyngd
Góðar heilbrigðisvenjur
- Líkamleg þjálfun
- Hegðun tengd krabbameinsvörnum
- Viðhalda heilbrigðu matarræði
- Stjórnun líkamsþyngdar
- Svefn
