Thema 2: Biomedische Factoren

Question 1

Welke soorten biomedische factoren zijn er?

Answer 1

-Genetica: subdiscipline vele microparadigma’s relevant binnen ontwikkelingspsychologie
-Noxen: schadelijke omgevingsimpact op biologische lichaam
–>Fysisch, chemisch, microbiologisch, psychosociaal

Question 2

Wat zijn kenmerken van genetica als biomedische factor?

Answer 2

-Individu
-Individueel genoom is uniek
-Transactioneel model: continue wisselwerking doorheen tijd
-Polygenetische overerving meest frequent bij psychopathologie
-Quasi alle menselijke kenmerken zijn gedeeltelijk erfelijk
-Moleculaire genetica
-Vertaling naar fenotype
-Specificiteit vs gemeenschappelijkheid

Question 3

Waarom is de aanmaak van proteïnen belangrijk?

Answer 3

-+/- 21000 genen voor aanmaak
-Bouw alle celstructuren, inclusief zenuwstelsel
-Aanmaak functionele eiwitten nodig voor aanmaak alle chemische stoffen die rol spelen in lichaam

Question 4

Welke invloed heeft DNA op ontwikkeling?

Answer 4

-Hersenontwikkeling
-Ontwikkeling stresssysteem
-Lichaamsontwikkeling

Question 5

Hoe past genetica binnen het transactioneel model?

Answer 5

-Continue wisselwerking doorheen tijd
-Niet iedereen gelijk aan start
-Op elk moment in ontwikkeling legt genetica “grenzen” op

Question 6

Welke soorten polygenetische overerving zijn er?

Answer 6

-Chromosomaal
-Monogenetisch
-Polygenetisch: additief, multiplicatief, epistatisch

Question 7

Wat is erfelijkheid?

Answer 7

-Mate waarin variantie voor bepaald kenmerk in bevolking bepaald wordt door genetische verschillen
-2 * (rMZ - rDZ)

Question 8

Wat zijn voorbeelden van gedeeltelijk erfelijke menselijke kenmerken?

Answer 8

-Positieve emotionaliteit: .50
-Negatieve emotionaliteit: .44
-Artistieke interesse: .39
-Sociabiliteit: .37
-Politieke oriëntatie: .40

Question 9

Wat is het voorbeeldonderzoek van online gedrag bij 16-jarigen?

Answer 9

-Kiezen online engagement gedeeltelijk conform genetische achtergrond
-Maar: unieke omgeving wel meeste invloed

Question 10

Wat zijn voorbeelden van erfelijkheid van kinderpsychiatrische beelden?

Answer 10

Erfelijkheidscoëfficiënt zegt niets over erfelijkheid van aandoening bij 1 specifiek individu
-Autisme: .90
-Schizofrenie: .80
-ADHD: .70
-Intelligentie: .60
-Depressie: .40
-Angststoornis: .30

Question 11

Wat is moleculaire genetica?

Answer 11

-Zoektocht naar specifieke genen geassocieerd met psychopathologie
-Voorbeeldonderzoek: ADHD

Question 12

Wat is het voorbeeldonderzoek naar moleculaire genetica bij ADHD?

Answer 12

-Bevindingen niet altijd gerepliceerd
-Meerdere genen geassocieerd met ADHD
-Slechts gedeeltelijke overlap tussen genen geassocieerd met ADHD bij kinderen en volwassenen
-Niet altijd duidelijk wat betekenis is in pathogenese

Question 13

Hoe gebeurt de vertaling van genetica naar fenotypes?

Answer 13

-Genetische codes vertalen zich in aanpak celstructuren en functionele eiwitten, die lichamelijke structuren en functies bepalen
-Voor gedrag, cognities en emoties vormen hersenen belangrijk substraat, naast hypothalamo-hypofysiaire bijnieras en parasympatisch en orthosympatisch zenuwstelsel
-Bij ontwikkeling psychopathologie onderzoek op endofenotypes (biomarkers): intermediaire fenotypes met meer directe link onderliggende genetische variatie dan uiteindelijk observeerbaar gedrag
–>Genotype => endophenotype => fenotype
-Endophenotypes
-Assumpties

Question 14

Wat zijn endophenotypes?

Answer 14

-Niet direct zichbaar, wel meetbaar
-Meer stabiele, directe link met genotype
-Verwijzend naar onderliggende mechanismen: link met genotype en gedragsfenotype
-Voorbeeld: neurotransmissie, neuroconnectiviteit/neuroanatomische verschillen, neurofunctionaliteit, neuropsychologische functionaliteit

Question 15

Welke assumpties zijn er voor fenotypes/endophenotypes?

Answer 15

-Endophenotype differentieert accurater
-Onderliggende monogenetische variatie: mogelijks reden waarom endophenotypes (nog) niet helemaal aan verwachtingen tegemoetkomen

Question 16

Wat is specificiteit vs gemeenschappelijkheid?

Answer 16

-Gedragsbeelden consistent onderling gecorreleerd, zowel fenotypisch als genotypisch
-Gemeenschappelijke p-factor onderliggend als 1 kwetsbaarheidsdimensie met veel fenotypes gecorreleerd
-p-factor hoog-erfelijk: 60%

Question 17

Wat zijn noxen?

Answer 17

-Schadelijke omgevingsimpact op biologisch lichaam
-Eenmalige beschadigende effecten
-Beschadiging door herhaalde of chronische inwerking op biologische systemen

Question 18

Welke soorten noxen zijn er?

Answer 18

-Fysische noxen
-Chemische noxen
-Microbiologische noxen
-Psychosociale noxen

Question 19

Wat zijn kenmerken van fysische noxen?

Answer 19

-Mechanisch, temperatuur, straling, stroom
-Bv trayma capitis: impact op internaliserend (.43) en externaliserend gedrag (.35)
-Bv neonatale hypoxie: impact op neurocognitie

Question 20

Wat zijn kenmerken van chemische noxen?

Answer 20

-Verontreiniging, voeding, medicatie, gif
-Industrieel afval en luchtvervuiling, pesticides, uitlaatgassen (CO(2)), etc.
–>Bv impact zware metalen (lood, PCB) op cognitieve ontwikkeling
–>Bv impact dieseluitlaatgassen op IQ
–>Bv PFAS lucht- en bodemverontreiniging
–>Bv kleurstoffen en bewaarmiddelen in voeding

Question 21

Wat zijn kenmerken van microbiologische noxen?

Answer 21

-Infectieus: bacteriën, virussen, parasieten, schimmels
-Bv: congenitale rode hond infectie
-Bv: virale of bacteriële encefalitis (reden vaccinatie bof, mazelen, rubella)

Question 22

Wat zijn kenmerken van psychosociale noxen?

Answer 22

-Stress, trauma
-Bv: impact vroegkinderlijk trauma op hersenontwikkeling: meerdere theoretische modellen en mechanismen

Question 23

Welke theoretische modellen en mechanismen zijn er voor de impact van vroegkinderlijk trauma op hersenontwikkeling?

Answer 23

-Neurotoxische stresstheorie: meerdere varianten
-Diathese-stress hypothese

Question 24

Wat is de neurotoxische stresstheorie?

Answer 24

-Trauma veroorzaakt schade: kleinere hippocampus (geheugen)
-Trauma veroorzaakt (beschermende) sensoriële veranderingen met verlaagde gevoeligheid
–>Verbale mishandeling: acoustische cortex
–>Getuige huiselijk geweld: visuele cortex
–>Seksueel misbruik: somatosensorische aanpassingen genitale regio
-Trauma beïnvloedt neuro-endocrien stresssysteem: verlaagde of verhoogde HPA-as reactiviteit
-Trauma beïnvloedt automatische reacties op bedreiging (reactiviteit): verlaagd of verhoogd

Question 25

Wat is de diathese-stress hypothese?

Answer 25

Trauma meeste impact op individuen met vooraf bestaande neurologische kwetsbaarheid

Question 26

Wat zijn kenmerken van gen-omgevingssamenspel?

Answer 26

-Genetisch potentieel wordt omgeven door omgeving
-Genetica in ontwikkelingspsychopathologie als onafhankelijke risicofactor of protectieve factor in te brengen: moderator, interactie
-Genetische veranderingen kunnen impact omgevingsfactoren mediëren: epigenetica
-Maar soms beide NIET onafhankelijk van elkaar: correlatie

Question 27

Welke soorten gen-omgevingssamenspelen zijn er?

Answer 27

-Gen-omgevingsinteractie: GxE
-Gen-omgevingscorrelaties: rGE

Question 28

Wat zijn kenmerken van gen-omgevingsinteractie GxE?

Answer 28

-Genetische kwetsbaarheid enkel tot uiting in aanwezigheid specifieke omgevingsfactor
-Gen-omgevingsinteractie starten potentieel al voor geboorte: kunnen via moeder en baby werken
-Op moleculair niveau
-Bijzondere vormen: epigenetica en differential susceptability

Question 29

Wat wordt er bedoeld met dat genetische kwetsbaarheid enkel tot uiting komt in aanwezigheid van een specifieke omgevingsfactor?

Answer 29

-Soms omgevingfactoren slechts of veel meer risicovol voor bepaalde genotypes (bv: geslacht)
-Soms bepaalde genetische kwetsbaarheden slechts tot uiting of veel meer tot uiting in bepaalde omgeving (bv: genetische kwetsbaarheid voor depressie enkel bij stress)
-In essentie allebei statistisch interactie-effect

Question 30

Wat zijn voorbeelden van onderzoeken naar gen-omgevingsinteracties op moleculair niveau?

Answer 30

Zelfde omgeving, ander genotype
-Onderzoek Klein et al. (2010)
-Onderzoek Caspi (2002)
-Onderzoek Karg et al. (2011)

Question 31

Wat was het onderzoek van Klein et al. (2010) over gen-omgevingsinteracties op moleculair niveau?

Answer 31

-Mishandeling op kinderleeftijd geassocieerd met agressie later
-Agressie geassocieerd met verlaagde enzymactiviteit MAO-A in hersenen
-Genetische varianten van MAO-A die minder goed werken

Question 32

Wat was het onderzoek van Caspi (2002) over gen-omgevingsinteracties op moleculair niveau?

Answer 32

-Hypothese: MAO-A-polymorfisme medieert effect kindermishandeling op ontwikkeling latere agressie
-Empirisch bewijs: mishandeling vooral aanleiding agressie bij kinderen met slecht functionerend MAO-A-gen
-MAO-A: protectief bij blootstelling mishandeling, enzyme dat metabolisatie NTs (serotonine, dopamine) regelt

Question 33

Wat was het onderzoek van Karg et al. (2011) over gen-omgevingsinteracties op moleculair niveau?

Answer 33

-Genetische kwetsbaarheid voor depressie in stressvolle omgeving
-Serotonine Transporter Promotor Polymorfisme
–>S-allel: verhoogde gevoeligheid stress (mishandeling en levensgebeurtenissen)
-Meta-analyse 56 studies: stressvolle omgeving verhoogde kans op depressie, enkel bij dragers S-allel

Question 34

Wat is epigenetica als bijzondere vorm van gen-omgevingsinteractie?

Answer 34

-Omgeving beïnvloedt (afleesbaarheid van) DNA
-Omgevingseffecten provoceren: mutaties, genexpressies, genonderdrukking
–>Bv: methylatie in promotorregio, histonenveranderingen, kleine infererende RNA
-Bemoeilijken transcriptie DNA

Question 35

Wat is differential susceptibility als bijzondere vorm van gen-omgevingsinteractie?

Answer 35

-Zelfde genotype kan risicofactor in negatieve omstandigheden zijn en in positieve omstandigheden voordeel zijn
–>Verschil met stress-diathese model: deze drukt enkel kwetsbaarheid in negatieve omstandigheden uit
-Individuen met hooggevoelige genen in negatieve omstandigheden meeste problemen vertonen, maar in positieve omstandigheden meeste voordeel, waardoor individuen met laaggevoelige genen meer problemen vertonen

Question 36

Wat zijn kenmerken van gen-omgevingscorrelaties rGE?

Answer 36

-Samenspel genen en omgeving deels niet toevallig: kinderen komen in omgeving die correleert met genetica
-3 manieren van gen-omgevingscorrelaties: passief, evocatief, actief

Question 37

Wat zijn kenmerken van een passieve rGE?

Answer 37

-Kind ontvangt genetische voorbeschiktheid (talent/kwetsbaarheid) en komt in omgeving die door zelfde voorbeschiktheid vormgegeven wordt: dubbele dosis
-Talent geërfd en komt in positief voedende omgeving terecht
-Kwetsbaarheid geërfd en komt in negatief voedende omgeving terecht

Question 38

Wat zijn kenmerken van een evocatieve rGE?

Answer 38

-Kind ontvangt genetische voorbeschiktheid (talent/kwetsbaarheid) en lokt daarmee in omgeving versterkende reacties uit: dubbele dosis
-Talent geërfd en lokt versterkende omgevingsreacties uit
-Kwetsbaarheid geërfd en lokt verergerende omgevingsreacties uit
-Voorbeeld: evocatieve effecten bij ADHD

Question 39

Wat zijn evocatieve effecten bij ADHD?

Answer 39

-Onderzoek adoptiekinderen: niet-biologische mama (exclusie passieve rGE)
-ADHD-gedrag op jonge leeftijd lokt reactie uit bij adoptie-ouder, die op haar beurt ADHD-gedrag op latere leeftijd doet toenemen
-Evocatieve correlatie, vrij van mogelijke verwarring met passieve rGE

Question 40

Wat zijn kenmerken van een actieve rGE?

Answer 40

-Kind ontvangt genetische voorbeschiktheid (talent/kwetsbaarheid) en zelf actief op zoek naar passende omgeving: dubbele dosis
-Talent geërfd en zoekt vrienden met wie kan delen waardoor extra geoefend
-Kwetsbaarheid geërfd en jongere zoekt situaties op waarin negatief gedrag meer tot recht komt
-Voorbeeld: socialisatie

Question 41

Op welke manier is socialisatie een voorbeeld van een actieve rGE?

Answer 41

-Gebrek aan socialisatie (regelvolgend gedrag) op 11j leidt rechtstreeks en onrechtstreeks tot middelengebruik
-Onrechtstreeks via contextueel risico: actief kiezen antisociale vrienden en evocatief uitlokken negatieve relaties met volwassenen

Question 42

Wat is het belang van rGE en GxE?

Answer 42

-Vermeende omgevingseffecten onderliggend (causaaal) vaak gedreven door genetica: rGE
-Genetische effecten vaak afhankelijk van omgevingsrisico, en daardoor soms te voorkomen: GxE

Question 43

Op welke manieren kunnen gen-omgevingscorrelaties en -interacties via biofysische factoren verlopen?

Answer 43

-Vanuit perspectief DNA
-Vanuit opvoedings- en leefcontext (intuïtief)

Question 44

Op welke manier kunnen gen-omgevingscorrelaties en -interacties verlopen vanuit het perspectief van DNA?

Answer 44

-Ook alle biologische en fysiologische determinanten: voeding, infecties, klimaat, hormonen, etc.
-Vanaf conceptie, dus ook baarmoederlijke omgeving: toxines in baarmoeder, stress, perinatale problemen
-Voorbeeld: cannabisgebruik als uitlokkende factor voor psychose is gen-omgevingsinteractie

Question 45

Op welke manier kunnen gen-omgevingscorrelaties en -interacties verlopen vanuit de opvoedings- en leefcontext (intuïtief)?

Answer 45

-Gedeelde opvoeding: invloeden die kinderen in zelfde opvoedingscontext delen en die meer gelijkend maken
–>Ervaringen in en buiten gezin gelijkend: voeding, globale opvoedingsstijlen, leefomgeving, etc.
-Niet-gedeelde omgeving: hetgeen verschillend is voor kinderen in zelfde gezin
–>Elke ervaring in gezin uniek voor hen en maakt meer verschillend: hoe specifiek bejegend, aparte beleving
–>Elke ervaring buiten gezin uniek voor hen: vrienden, klas, hobby’s, etc.
–>Non-shared environment en genetica belangrijkste determinanten

Question 46

Wat zijn de top 10 gerepliceerde bevindingen van gedragsgenetica?

Answer 46

-Alle psychologische/psychopathologische kenmerken substantieel genetisch bepaald
-Geen enkel voor 100% genetisch bepaald
-Genetische invloed meestal van vele genen met klein effect
-Correlaties in gedrag substantieel genetisch gemedieerd
-Erfelijkheid IQ neemt toe met leeftijd
-Stabiliteit gedragskenmerken grotendeels op genetische basis
-Meeste metingen omgeving vertonen genetische invloed
-Meeste correlaties omgevingsfactoren en gedragskenmerken substantieel genetisch gemodereerd
-Meeste invloedrijke omgevingsfactoren niet gedeeld door kinderen in zelfde gezin
-Abnormaal is normaal: zelfde genetische en omgevingsfactoren beïnvloeden gedrag over hele continuüm

Question 47

Welk besluit kun je trekken in verband met biomedische factoren?

Answer 47

-Genetica neemt bijzondere positie in in ontwikkelingspsychopathologie
-Prima causa (niets zonder): bepaalt startkapitaal
-Stuwt en duwt ontwikkeling
-Stelt grenzen op elk moment ontwikkeling
-Modereert voortdurend invloed omgeving van zich ontwikkelend organisme