Taugaþroski barna-Skert færni barna og unglinga Flashcards
Þroski barna
-Fyrstu 5 árin mikilvæg f. MTK
oHraðar framfarir í hreyfingum, málþroska, samskiptum og sjálfstæði eykst
-Á grunnskólaárum mótast vitsmunaþroski enn meir
oAbstract (óhlutstæð) hugsun kemur fram
-Þroski barna mótast bæði af erfðum og umhverfi
oGrunnur er fenginn að erfðum, en umhverfið mótar barnið,
oBáðir þættir hafa áhrif á mótun taugakerfisins
Seinkun eða skerðing á einu sviði þroskans getur haft áhrif á aðra færni
-Heyrnarskerðing getur haft áhrif á málþroska, boðskipti og hegðun barnsins
-Sjónskerðing hefur mikil áhrif á upplifun barns á umhverfinu, hreyfifærni, en getur haft jákvæð áhrif á skynúrvinnslu í gegnum önnur skynfær
Bólusetningar
-Fyrirbyggja fatlanir og ýmsar raskanir
-Minni afleiðingar af heilahimnubólgum , sýkingar á meðgöngu og slíkt
Í kennslubókinni er þroska-áföngum skipt niður í:
oGrófhreyfingar
oSjón og fínhreyfingar
oHeyrn, tal og málþroska
oFélags- og tilfinningaþroska og hegðun
Seinkun í þroska getur komið fram á öllum aldri (jafnvel þó það sé meðfætt)
-Á meðgöngu og nýburaskeiði – útlitseinkenni, einkenni frá taugakerfi
-3ja mánaða til 2ja ára – frávik í hreyfingum, sýnileg og greinast fljótt
-18 mánaða til 3ja ára – seinkun í tal- og málþroska
-2ja til 4ra ára – félags- og boðskiptavandi
Stöku sinnum greinist fötlun á meðgöngu eða strax við fæðingu
en oftar koma einkenni smám saman í ljós eins og downs eða klofinn hryggur
hefur verið gerð aðgerð á meðgöngu á spina bifidam vísbending um að dragi úr einkennum og vatnshöfði
Þroskamynstur barna með seinþroska getur verið mismunandi
-Hægar en stöðugar framfarir
-Stöðnun á þroska (plateau)
Afturför (regression):
-Acut t.d. í kjölfar heilaáverka
-Í tengslum við hrörnunarsjúkdóm í heila en þá er afturförin yfirleitt hæg
-Ekkert langt frá í þroska fyrst um sinn en síðan eykst bilið
-Eh í undilrillggandi líffræði í heilanum sem veldur því að eh er ekki eins og á að vera
Orsakir meðfæddra fatlana
Oftast tengdar skaða eða áfalli á miðtaugakerfið en hreyfihamlanir geta orsakast af sjúkdómum í stoðkerfinu t.d. vöðvum eða liðum
-Greiningar settar fram út frá ICD - 10 kerfinu
Stærstu fötlunarhóparnir eru:
-Þroskahömlun
-Einhverfurófsraskanir
-Misstyrkur hjá börnum með einhverfu þá vegna þroska
-Hreyfihamlanir (CP-hreyfihömlun, vöðvarýrnanir, hryggrauf o.fl.)
-Ýmis sjaldgæf heilkenni, sjúkdómar
Orsakir fyrir seinþroska – uppruni á fósturskeiði
- Mismunandi
- Stærsti orskarninar hér er genatíkin sjaldnar að eh komi upp á með stroke eða blóðtappa eða eh nannið
- Mjöguleg samblanda genatíkar og umhverfisþátta
Orsakir fyrir seinþroska – uppruni í fæðingunni
Perinatal
-Miklir fyrirburar – heilablæðing/ör í hvítaefni heilans
-Ekki gott fyrir taugaþroskan, taugakerfin er fyrst að byrja að mótast og er líka seinast að klárast sína mótun
-Því meiri fyrirburar því meiri líkur á eh vandamálum með mtk (heilann)
Súrefnisskortur í fæðingu – heilakvilli (encephalopathy)
Efnaskiptavandi – einkenni vegna t.d. lágs blóðsykurs, hækkunar á bilirubini
Orsakir fyrir seinþroska – uppruni eftir fæðingu
-Heilahimnubólga: sjáum minna á því
-Höfuðáverkað einnig minnkað vegna hjáma og þannig
-Sjáum varla nærdukknanir, heilaáverki eftir nærdrukknun
Seinþroski – Orsakarannsóknir
-Litningarannsóknir
-Efnaskiptarannsóknir
-Sýkingar
-Myndataka af höfði
-Heilalínurit – ef grunur um flog
-Vefjasýni – úr taug, húð, vöðva
-Heyrnaskimun, sjón, erfðir
Þroskahömlun
-Samheiti yfir þann hóp fatlaðra sem býr fyrst og fremst við verulega skerta vitsmunalega og félagslega færni
-Sálfræðingar leggja fyrir greindarpróf eð a þroskamat
-Frammistaða á greindarprófi >2 staðalfrávikum neðan meðaltals
-Þá er farið að spá í hvort þroskahömlun sé
-Skert aðlögun og félagsleg færni
-Aðlögunarfærni
-Upplýsingar frá leikskóla og skóla
-IQ/DQ undir 70 vísbending um að barn sé með þroskaskerðingu og þurfi aðstoð líka á fullorðinsárum
Birtingamynd þroskahömlunar
-Oftast sein í málþroska og/eða hreyfingum (oftar fínhreyfingum)
-Eiga erfitt með að festa í minni og yfirfæra reynslu
-Einkenni tengt hegðun ekki óalgengur (eira gjarnan ekki lengi við)
Einhverfurófsraskanir
-Einhverfa er fötlun sem skilgreind er út frá þroskamynstri og hegðun
-Einkenni mjög breytileg og hvert barn einstakt
-Misstyrkur í þroska og mismunandi færni í mismunandi aðstæðum er áberandi
-Fleiri drengir en stúlkur greinast, 3-4 drengir fyrir hverja stúlku
-Telst vera heilkenni eða ákveðið safn einkenna.
-Útiloka þarf heyrnarskerðingu, tauga- og efnaskiptasjúkd, litn galla og fleiri þætti sem skýrt geta einkennin
Sameiginleg einkenni - oft spurt á prófi
-Skertur hæfileiki til félagslegra samskipta: Þá helst við jafnaldra
-Skert geta í máli, öðrum tjáskiptum og leik
-Tilhneiging til sérkennilegrar og áráttukenndrar hegðunar
oÞarf að vera með hamlandi á öllum þessum
oOg fyrir 3 ára aldur
Greining einhverfu
-Sjaldnast útlitssérkenni
-Ekkert eitt líffræðilegt próf lagt til grundvallar
Greiningin er byggð á
-Nákvæmri þroskasögu
-Skoðun
-Hegðunarathugun (ADOS, Autism Diagnostic Observation Schedule)
-Greiningarviðtali fyrir einhverfu (ADI, Autism Diagnostic Interview)
-Mjög oft einnig gerð formleg þroskaprófun
CP-hreyfhömlun
-Algengasta tegund hreyfihömlunar meðal barna
-Orsökin er skaði/áfall á stjórnstöðvar hreyfinga í heila
-Viðbótarfatlanir algengar
-U.þ.b. helmingur barna með CP hafa fæðst fyrir tímann
-Helst fyrirburar
-Tvendarlömum í ganglimum algengart
-Ekki sjúkdómur sem veldur áframhaldandi skemmdum
-Hreyfiþroski seinkaður
Hinar mörgu hliðar CP-hreyfihömlunar
-Frávik í hreyfiþroska og jafnvægi
-Skynjun, skynúrvinnsla, flogaveiki
-Vitsmunaþroski
-Málþroski og samskipti
Flokkun CP-hreyfihömlunar
-Helftarlömun
-Tvenndarlömun
-Fjórlömun
-Rangreyfinarlömun
-Slingulömun
-Vatnaskil þar sem æðakerfið er að mætast. Þegar fyrirburar lenda í veikindum eins og sepsis og verður bþ fall eða súrefnis fall þá verður mest af þessu
-Einkenni fara eftir hvar í heilanum einkenni verða
Flokkun á grófhreyfifærni barna með CP - spyr stundum út í þetta
-Gross Motor Function Classification System (GMFCS) (Palisano og félagar 1997)
-Færni við fimm ára aldur
-Sjúkraþjálfanir leggja þetta fyrir
Flokkar grófhreyfinga
Flokkur 1: Ganga án göngu-hjálpartækja
Flokkur 2:Ganga án göngu-hjálpartækja inni og stuttar vegalengdir úti
Flokkur 3: Ganga með göngu-hjálpartæki á jafnsléttu, þeim er oft ekið utan dyra
Flokkur 4: Ferðast að mestu leyti í hjólastól sem þau geta stundum stýrt sjálf
Flokkur 5: Þeim er ekið um í hjólastól
Heyrnaskerðing
-Börn með meðfætt heyrnarleysi mynda hljóð á fyrstu vikunum, hjala, en málþroskinn þróast ekki yfir í babl og hljóðamyndunin er einhæf frá fimm mánaða aldri
-Skimun nýbura fyrir heyrnarleysi
-Nýjungar í meðferð heyrnarleysis, einkum kuðungsígrædd heyrnartæki
Nýburamæling á heyrn
-Litlu hlustarstykki er komið fyrir í eyranu
-Hljóðmerki er gefið á styrk sem samsvarar eðlilegum talstyrk
-Þegar innra eyra barnsins nemur hljóðið sendir það frá sér svar
-Með hjálp tölvu er svarið skráð
-Ef svar mælist er það tákn um virkt innra eyra og að öllum líkindum hefur barnið þá eðlilega heyrn
Mikilvægi sjónar
-Greindarþroski barna er m.a. mótaður af upplýsingum frá skynfærunum
-Talið er að allt að 80% af skynjun á fyrstu árum ævinnar fáist með sjóninni
-Hjálpar okkur að tengja saman upplýsingar frá öðrum skynfærum
Þroski sjónar - nýburar
Þekkja mynstur með ljósum og dökkum flötum
Fókusera á hluti, allt niður í 30cm fjarlægð
Þroski sjónar - 2 mán
Barnið brosir til þeirra sem veita því athygli
Velur að horfa á andlit frekar en annað sjónrænt áreiti
Þroski sjónar - 3-4 mán
Hefur áhuga á öllu sjónrænu, getur fylgt sjónrænu áreiti í allar áttir
Lærir að nærstilla fókusinn þegar hlutir eru færðir nær og fjær þeim
Þroski sjónar - 5-7
Vaxandi samhæfing augnhreyfinga, kemur auga á hluti í umhverfinu sem hvetur barnið til hreyfinga
Dýptar skilningur barnsins þroskast og einnig skilningur þess á samhengi í umhverfinu
Aukin þroski verður á sjóninni þegar barn fer að ganga og hafa áhuga á hlutum í þrívídd
Þroski sjónar 12 mán
Sjónskilningur og nýting sjónar vex jafnt og þétt
Þroski sjónar 18 mán
Samfara aukinni hreyfifærni vex áhugi barnsins að skoða umhverfi
Þroski sjónar Tvegga ára
Barnið hefur þroskað með sér sjónminni í tengslum við hreyfingar
Notagildi sjónarinnar í víðum skilningi og félagsfærni eykst
Skynjun - blindra barna
-Byggð á heyrn, snertingu, bragði, lykt
-Hljóð, koma og fara, veita takmarkaða vitneskju án sjónar
-Snertiskyn, bragð, lykt krefst nálægðar
-Þekking byggð á brotum
Blinda
-Augu þeirra eru þá heil en sjónúrvinnsla í heila skert
-Mörg þeirra (allt að helmingur) greinast með viðbótarfatlanir sem rekja má til miðtaugakerfisins, s.s. CP-hreyfihömlun, þroskahömlun og flogaveiki
-Aðrar algengar orsakir fyrir blindu eða mikilli sjónskerðingu eru: ýmsir meðfæddir augngallar s.s. smá augu, meðfætt ský á augasteinum og albinismus
Niðurstöður - Langtímaþróun á algengi fimm fötlunarhópa í Atlanta í Bandaríkjunum 1991-2010
-Mikil aukning á fjölda barna sem greinast með einhverfu
-Algengi þroskahömlunar, CP og heyrnarskerðingar hélst stöðugt
-Börnum með blindu fjölgaði lítillega á tímabilinu
Áætlað algengi taugaþroskaraskana
-Algengi allra taugaþroskaraskana - 15-20%
-Sértækir námserfðleikar - 15%
-Sértækar málþroskaraskanir - 7%
-ADHD - 5-7%
-Þroskahamlanir - 1-2%
-Einhverfa - 1-2%
-Hreyfihamlanir - 0,5%
-20-30% með down líka með einhverfiseinkenni
Litningagallar - Byggingargallar
-Bygging og útlit einstakra litninga afbrigðilegt
-Úrfelling (deletion), t.d. Prader Willi heilkenni, Williams heilkenni
-Fjölföldun (duplication)
-Yfirfærsla (translocation)
Litningagallar - Fjöldagallar
-Fjöldi litninga í hverri frumu er ekki réttur
-Þrístæða (Þrístæða 21=Downs heilkenni)
-Einstæða X (XO eða Turner heilkenni)
Litningagallar
-10 - 15% allra fósturvísa hafa litningagalla, >95% þessara þungana enda með fósturláti
-Tíglun - mósaicismi, litningagalli til staðar í hluta af frumum einstaklingsins, oft vægari einkenni
Downs-heilkenni - Þroski og líkamleg einkenni
-Meðfæddur hjartagalli er algengur
Turner heilkenni, stúlkur með einn X litning (XO), heildarfjöldi litninga þannig 45
-Lágvaxnar, stuttur breiður háls, breiður brjóstkassi, yfirleitt eðlileg greind og horfur almennt góðar
Eingenagallar (Mendelskir)
Autosomal víkjandi gallar
- Sjúkdómur kemur fram ef einstaklingurinn er arfhreinn fyrir genið, þ.e. báðir foreldrar eru arfberar
-25% endurtekningarlíkur
-Oft efnaskiptasjúkdómar, skortur á ákveðnu prótíni eða eituráhrif uppsafnaðs prótíns
-Dæmi: PKU, fibrosis cystica
Eingenagallar (Mendelskir)
Autosomal ríkjandi gallar
-Nægir að hafa sjúkdómsgenið á öðru gensætinu til að sjúkdómur komi fram
-50% endurtekningarlíkur ef annað foreldri með sjúkdóminn, hleypur ekki yfir ættlið
-Oft byggingargalli (strúktúrell)
-Dæmi: Neurofibromatosis, achondroplasia
Eingenagallar (Mendelskir)
Kynbundnar erfðir
-Sjúkdómsgenið er á X-litningi
-Svipgerðin (phenotýpa) kemur fram hjá öllum drengjum (hafa bara einn X litning), en yfirleitt einungis arfhreinum stúlkum
-Erfist frá móður til sona / dætra (50% líkur), frá föður til dætra
X-tengdar erfðir
-Dæmi: Um 400 þekktir sjúkdómar, t.d. Duchenne vöðvarýrnun, rauð-græn litblinda, dreyrasýki (hemophilia).
-Mjög mörg gen á X litningi eru tjáð í miðtaugakerfinu og röskun í genum þar mjög algeng orsök þroskahömlunar
-T.d. Brotgjarnt-X-heilkenni (fragile X syndrome)
