Skoðun, mat og fyrsta meðferð á slösuðum / bráðveikum - 13.ágúst Flashcards
Hvað er trauma?
Skemmd á vefi og líffæri líkamans sem afleiðing af flutningi orku frá umhverfi
Fjöltrauma (fleiri en eitt kerfi sem að verður fyrir skaða)
Hver er helsta dánar- og örorkuorsök hjá einstaklingum 1-44 ára í heiminum ?
Áverkar / slys
Hvernig eru áverkar flokkaðir?
- Intentional / unintentional = Slys eða með ásetningi
- Eftir áverkaferli = Hvað gerðist (t.d bílslys, frístundaslys)
- Eftir líkamshlutum = Höfuð, kviður, útlimir…
- Áverkanum sjálfum = innvortis blæðingar, aflimun, skurður…
- Landfræðileg staða = Innan borgar, óbyggðir, landsvæði
- Kyni, kynþætti, aldri þeim sem er slasaður
- Höggáverkar = blunt trauma
- Holáverkar = penetrating trauma
- Áverkar af völdum hita = thermal trauma
- Áverkar af völdum efna = chemical injuries
- Sprengjuáverkar = blast injuries / trauma
- Drukknun
Hvað eru höggáverkar?
Orka sem að veldur áverka á líkamann án þess að rjúfa húðina
t.d að detta af húsþaki
Hvernig á upplýsingasöfnun eftir höggáverka að vera?
- Fallhæðin, undirlag, lendingin (hvernig lenti sjúkl)
- Umferðaslys, fá upplýsingar um: hraða, hvar var höggið á bílnum, hvar sat farþeginn miðað við áreksturinn, beltisnotkun, hvernig bíll, hve mikið skemmdur, hvernig fór fyrir hinum í bílnum, lausir munir í bílnum, kastaðist eh út? ofl
Hvað eru holáverkar?
Áverkar á vefi líkamans vegna orku sem að fer í gegnum húðina og inn í vefinn.
Mikilvægir þættir:
- Vopn eða hlutur sem notað var, lögunin á því
- Fjarlægð einstaklingsins
- Kraftar sem verkuðu á líkamann
- Varist að fjarlægja aðskotahlut !!
Hvað eru mikilvægir þættir þegar áverkar verða eftir bruna/hita/efni ?
- Tímalengd í snertingu við efni/hita
- Möguleiki á áverkum við innöndun
- Styrkur efnis
- Búnaður / Varnir
Hafa í huga innöndunaráverka vegna hita/efna, öryggi umhverfis með tillit til bruna, geilsunar og eiturefna
í hvað þrennt skiptast sprengjuáverkar?
Primary = Höggbylgja skellur á líkamann
Secondary = Hlutir frá umhverfinu og sprengjunni valda skaða
Tertiary = Einstaklingur kastast til
Hvað flokkast sem Háorkuáverki ?
- Árekstur bíla á meira en 65 km/klst
- Bílvelta
- Dauðsfall í sama farþegarými
- Aflögun farþegarýmis meira en 30cm
- Aflögun ökutækis meira en 50cm
- Bifhjólaslys þar sem hraði er meira en 30 km/klst
- Sjúkl fastur í flaki eða tekur meira en 20mín að losa hann
- Sjúkl kastast úr ökutæki
- Fótgangangdi verður fyrir ökutæki
- Fall 4m eða meira
- Fall barns úr tvöfaldri hæð þess eða meira
Hvað telst sem ,,Utanspítalaþjónusta’’ ? og hvað þarf að hafa í huga
Á vettvangi
- öryggi á vettvangi
- sóttvarnir
- umfang, fjöldi sjúkl, hópslys
- frekari aðstoð / bjargir / búnaður
- áverkaferli - hvað gerðist?
- hefja meðferð vs hefja flutning
- endurmat/eftirlit - hversu oft / hvenær ?
- Hverjar eru ógnir og áskoranir í þessum aðstæðum ?
Hvað þurfum við að gera þegar við komum að slysi og ætlum t.d að færa sjúkling á börur?
Alltaf að tryggja / skorða háls og bak. Nota ‘Log-roll’ aðferðina til þess að tryggja að hryggurinn sé ekki hreyfður. Hafa bretti/dýnu og kraga alltaf í lagi
Hvenær á að skorða sjúkling?
Skorða þarf sjúkl með stífan hálskraga, á bretti, lofttæmidýnu eða sambærilegan búnað ef eh neðangreindra einkenna eru til staðar (ef aðrir þættir hindra ekki)
- GCS < 15 við fyrstu skoðun
- Verkir / eymsli á hálsi
- Sjóntruflanir, skertrar augnhreyfingar
- Staðbundinn brottfallseinkenni
- Minnkaður máttur í útlimum eða dofi
- Háorkuáverkar
- Annað sem vekur grun um áverka á hálshrygg
- Grunur um neysul á áfengi / vímuefnum eða lyfjum (geta lítið sagt okkur ef sjúkl er á eh þannig)
Segðu ítarlega frá Frumskoðun (primary)
A - Airway
* Öndunarvegur stabíll, talar sjálfur, aðskotahlutir, áverkar, bjúgur,
* Stuðningur við hálsliði, barkaþræðing, opna önduraveg, sog / sogleggir, fjarlægja aðskotahluti, kokrennur, nefrennur
B - Breathing
* ÖT, mynsturm, hjálparvöðvar, lungnahlustun, húðlitur, gæði, hjálparvöðvar, verkir
* O2 gjöf fyrir alla sem verða fyrir trauma, gefið með mism. aðferðum; sarpmaski, gleraugu, ambubelgur, verkjastilling, hagræðing, stinga á þrýstiloftbrjóst, thoraxdren
C - Circulation
* Blóðrás, púls, húðlitur, háræðafylling, sjáanlegar blæðingar, bþ
* Stöðva sjáanlega blæðingu, tryggja æðaaðgengi / beinmergsnál, gefa blóð / vökva, TXA, monitor
D - Disability
* Meðvitundarstig AVPU / GCS, hreyfigeta, kraftar, samhverfa, skyn/tilfinning, pupillur, blóðsykur - frekari taugaskoðun í seinni skoðun
* Aðferðir til að minnka IKÞ, gefa glúkósa ef hypoglycemia
E - Exposure
* Mögulegir blæðingastaðir, ofkæling, afklæða og skoða, halda hita á með teppum, hitalampa
Hver eru einkenni blæðingalosts?
- lágur bþ
- Tachycardia
- Köld, þvöl húð, blámi
- Hröð og grunn öndun
- rugl, meðvitundarskerðing
Aldrei skal stöðva fyrstu skoðun nema…..?
- Sjúklingur er með lokaðan / stíflaðan öndunarveg
- Sjúklingur er í hjartastoppi
Saga - SAMPLE, hvað stendur það fyrir?
S - Symptoms - einkenni
A - Allergies - ofnæmi
M - Medications - lyf
P - Past medical history - fyrri sjúkrasaga
L - Last oral intake - síðast neytt, hvað, hvenær
E - Events preceding the injury - hvað gerðist?
Afhverju má ekki nota ,,Head tilt = Chin lift’’ þegar barkaþræða þarf sjúklinga ?
Ef fólk kemur inn eftir trauma og okkur grunar hálsáverka þá á EKKI að nota það heldur á frekar að nota ,,Jaw thrust’’ (kjálka lyft upp)
Hver eru einkenni brjóstholsáverka?
- Andþyngsli
- Öndunarerfiðleikar
- Brjóstverkur
- Blámi
- Þandar hálsæðar (t.d útaf þrýstiloftbrjósti, þrýstingur á hjartað)
- Blóðugur uppgangur
- Breyting á meðvitund
- Blæðing
- Lost
- Flekabrjóst (2 eða fleiri rifbein brotin á 2 stöðum)
- Opin sár eða mar
- Loft undir húð
- Tilfærsla á barka
- Tachycardia
-Breyting á öt - Óróleiki / æsingur
Hvernig greinum við milli lífshættulegra brjóstholsáverka?
- Stífla í öndunarvegi
- Opið loftbrjóst (open pneumothorax)
- Þrýstiloftbrjóst (tension pneumothorax)
- Mikil blæðing inn í brjósthol (hemothorax)
- Flekabrjóst (Flail chest)
- Blæðing inn í gollurshús (Cardiac tamponade)
- Mar á hjartavöðva
- Rof á berkju
- Mar á lungnavef
- Áverkar á vélinda
- Rof á þind
- Rof á brjóstholshluta ósæðar
Loftbrjóst getur…
- Getur verið misstórt
- Getur verið opið eða lokað
- Ef stórt –> Thorax dren
Hver eru einkenni þrýstiloftbrjóst (tension pneumothorax) og afhverju er mikilvægt að finna þetta strax?
Þarf að finna þrýstiloftbrjóst strax vegna þess að það getur myndast þrýstingur í hina áttina s.s inn á við
Einkenni:
- ótti, æsingur
- blámi, air hunger, alvarlega skert öndun,
- hugsanleg lungnaþema undir húð ?
- húð er köld og þvöl
- útþandar hálsbláæðar
- tilfærsla á barka
- óvenjuleg lungnahlustun eða engin
Hvað er hemothorax? og hver eru einkenni
Þegar blæðir inn á lungað og það fellur saman –> þarf dren til að tappa af
Einkenni:
- Blámi á vörum
- Öndunarerfiðleikar koma seint
- Húð köld og þvöl
- öndunarhljóð við lungnahlustun ekki til staðar, percussion note dull, flat
Hvað er flekabrjóst? og hver eru einkenni?
Áverki sem að verður þegar 2 eða fleiri rifbein brotna á fleiri en einum stað. Þetta veldur því að hluti brjóstkassans (kallaður “flekinn”) missir tengsl við umlykjandi bein og vef. Flekinn hreyfist þá óeðlilega í takti við öndun og getur haft alvarleg áhrif á öndun og súrefnisflutning.
Einkenni:
- Blámi
- Öndunarerfiðleikar
- Mikill verkur á brotstað sem að versnar við öndun, hósta eða hreyfingu
- Skrítin lögun á brjóstkassa, hluti brjóstkassans hreyfist inn á við í innöndun og út á við í útöndun (öfugt við venjulegar hreyfingar brjóstkassa)
Hvað er blæðing í gollurshúsi (cardiac Tamponade) ? og hver eru einkennin
Gollurshús er poki sem umlykur hjartað, ef hann fyllist, þá nær hjartað ekki að fylla sig = þan á hálsæðum og hefur áhrif á cardiac output. Þetta verður útaf skaða á vefjum og æðum í kring
Einkenni:
- lágur bþ
- tachycardia
- mæði / andnauð
- brjóstverkur
- blámi
- þandar hálsbláæðar
- dempuð hjartahljóð við hlustun
- svimi / yfirlið
- Kvíði / eirðarleysi
Meðferð: dren
Hvað merkir það ef púlsþrýstingur er lár?
Merki um að dæluvirkni hjartans sé ekki nógu góð
‘venjulegur’ púlsþrýstingur –> 120-80 = 40
(ekki það sama og MAP)
Hver er líklegast orsök losts í trauma?
Mikil blæðing (hemorrhage) er algengasta orsök lostástands í trauma
- Skoða áverkaferilinn og einkenni sjúklings
- Hypovolemiskt lost algengast að sjá en getum verið að fást við cardiogeniskt, obstrúktív, neurogenic eða septískt (sjaldan) lost
> Tension pneumothorax og cardiac tamponade (obstructiv)
> Mænuáverkar fyrir ofan þind (neurogenic)
> Mikil blæðing (hemorrhage) er algengasta orsök lostástands í trauma
Hvernig er meðferð blæðingalosts?
- Ekki bíða með að hefja meðferð. Gefa blóð/vökva og meta árangur
- Stöðva blæðingu ! Gefa TXA (cyclocapran) = þarf að gefa sem fyrst eftir áverka –> stöðvar blæðingar
- Mikilvægt að fyrirbyggja hypothermiu. Hafa hlýtt í herbergi, gefa hlýja vökva, nota teppi….
Áverkar á kvið, hvaða líffæri eru mjög blóðrík og geta valdið mikilli blæðingu ?
Lifur og milta
Hverju erum við að leita eftir þegar við skoðum kvið?
- Sárum
- Mari
- þenslu á kvið
Mar fyrir neðan nafla getur oft verið merki um áverka á bris
Höggáverkar á kvið geta valdið….?
- Rofi- / sprungu á þéttum líffærum (hætta á blæðingu)
- Rofi á holum líffærum (mikil hætta á sýkingum)
- Líffæri rifna, festingar þeirra, æðar og garnahengi
- þegar neðstu rif brotna er mikil hætta á innvortis áverkum á lifur og milta
Hvað skal gera ef kviðarholslíffæri eru fyrir utan líkama (Evisceration) ?
EKKI ýta aftur inn ! –> getur orðið skaði, getum óvart stasað, sýking ofl (þetta þarfnast aðgerðar)
- Leggja hreint yfir sjáanleg líffæri t.d rakar sótthreinsaðar grisjur
Hvað felst í skoðun á höfuðáverkum ?
- Breyting á meðvitund?
> misvíðar pupillur,
> skyn, reflexar, kraftar
> Cushings triad (háþrýstingur, bradycardia, óregluleg öndun (merki um hækkaðan IKÞ)) - blóðsykur (lágur bs getur valdið meðvitundarskerðingu)
- Krampar
- Posturing decorticate / decerebrate (merki um alvarlegan heilaáverka)
Merki um blæðingu í höfði:
- Raccoon eyes
- Battle sign
- Leki á mænuvökva (t.d út um nef)
Höfuðáverkar
- Concussion (heilahristingur)
- Contussion (mar á heila)
- Diffused axonal injury (höggáverki, bjúgur og sub.arc blæðingar)
- Anoxic brain injury - (súrefnisskortur vegna t.d hjartastopps, losts)
- Skurðir, aðskotahlutir
Ofkæling - afh skiptir hún máli ?
Hypothermia = ef undir 35°
Skilgreining:
- Væg 32-35°
- Meðal 28-32°
- Alvarleg <28°
Hitatap hefur áhrif á ÖLL kerfi líkamans og skiptir máli að hefja meðferð strax.
