Jacek Malczewski Flashcards
Przedstawicielem symbolizmu w malarstwie polskim był Jacek Malczewski (1854–1929).
Dla głębokich i wieloznacznych treści swoich obrazów wybrał wpisujący się w konwencje
akademickie mimetyczny sposób obrazowania, ale o kolorystyce niekiedy odchodzącej
od kolorytu lokalnego. Artysta kilka lat wczesnej młodości spędził w majątku swego wuja
w Wielgiem. Tamtejszy dworek stał się dla niego synonimem Arkadii. Miał tam bliski kontakt ze światem przyrody i z folklorem polskiej wsi. Jego nauczycielem był wówczas Adolf
Dygasiński, pisarz i powstaniec styczniowy, którego opowieści ukształtowały wyobraźnię
młodego malarza. Następnie Malczewski uczył się malarstwa w Szkole Sztuk Pięknych
w Krakowie pod kierunkiem Jana Matejki – który już w czasach szkolnych dostrzegł
jego wybitny talent – a potem w Paryżu w École des Beaux-Arts. Artysta podróżował po
Europie. Wielokrotnie wyjeżdżał do Wiednia. Poznał sztukę europejską. W 1895 roku
Malczewski został wykładowcą Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. Stanowisko to piastował przez długie lata, a z czasem został rektorem szkoły przemianowanej na akademię. Jako
współzałożyciel Towarzystwa Artystów Polskich „Sztuka”, włączył się też czynnie w rozwój
życia artystycznego. Tworzył obrazy olejne, które często układały się w tematyczne cykle.
W pierwszym etapie twórczości Malczewskiego silnie uwidaczniały się wpływy Jana Matejki.
Podejmował przede wszystkim tematy związane z historią zesłańców polskich na
Syberię po powstaniu styczniowym, inspirowane m.in. poematem Juliusza Słowackiego
Anhelli. Powstały wówczas obrazy Niedziela w kopalni, obrazująca los zesłanych na katorgę,
Śmierć na etapie, Wigilia na Syberii oraz Śmierć Ellenai. Cechuje je tradycyjny sposób obrazowania, paleta barw kojarząca się z sosami monachijskimi oraz narracyjność. Artysta realistycznymi środkami
artystycznymi budował metafizykę cierpienia narodu polskiego.
Około roku 1890 styl malarstwa Malczewskiego zaczął ulegać przemianom, nastąpił
zwrot ku symbolizmowi.
Kolorystyka została rozjaśniona, pojawiły się w niej chłodne,
impresjonistyczne cienie. Postacie na pierwszym planie, często ukazane
w bardzo bliskich, otwartych kadrach, zyskały monumentalność. Były oddane starannie i szczegółowo, podczas gdy tła, przedstawiające polskie pejzaże, cechowała
szkicowość. Dosłowność narracji prac cyklu syberyjskiego została zastąpiona
przez symbole. Malczewski łączył ironię z patosem, realizm z mistycyzmem.
Splatał motywy mitologiczne, chrześcijańskie, martyrologiczne, zaczerpnięte z ludowych
legend i z utworów literackich. Jego obrazy zapełniły się postaciami faunów, chimer (wyobrażanych jako kobiety o kocich nogach i ogonie), aniołów, które stanowiły wizualizację
wewnętrznego świata malowanych przez niego ludzi. Według niektórych interpretacji fauny
oznaczały tradycję sztuki śródziemnomorskiej, chimery – pokusę, anioły – powołanie.
W twórczości Malczewskiego istotne było ukazanie powołania malarza, jego roli
i dylematów, które wiążą się z uprawianiem sztuki.
Widoczne jest to w obrazie Introdukcja. Młody wiek bohatera dzieła, skromność jego akcesoriów malarskich
i niewyszukana sceneria parku akcentują początek jego drogi twórczej. Dalsze etapy tej drogi – choć bez zachowania jej chronologii – ukazują najsłynniejsze płótna malarza – Melancholia
oraz Błędne koło.
Jacek Malczewski
Błędne koło
Bohater obrazu to zapewne
malarskie alter ego artysty.
Chłopak odrzucił szablony
cudzych kompozycji (widoczne
u dołu obrazu) i zmuszony jest
wybrać własną artystyczną
drogę. Wokół niego wirują
postacie symbolizujące różne
wizje malarstwa. Po lewej
stronie, w promieniach światła
chłopi w strojach krakowskich
oferują adeptowi sztuki barwność
wiejskiego folkloru, a bachantki
i satyry dionizyjską witalność,
ale też klasyczne piękno sztuki
akademizmu. Po prawej, w cieniu,
widnieją zesłańcy w kajdanach
personifikujący wizję malarstwa
patriotyczno-martyrologicznego.
Jest wśród nich także trupio
sina postać kobieca ze słomianą
koroną, która w dziełach
Malczewskiego często
towarzyszy personifikacjom
Polonii. Postaciom przewodzi
starzec, ściskający w ręce
sznur, którym spętany jest
korowód, interpretowany
niekiedy jako Kronos, grecki
bóg czasu. Malarczyk spogląda
ku tym zacienionym
postaciom narodowych
męczenników, świadomy,
że malowanie ich stanowi
jego powinność. Obraz
malowany w latach 1895–1897
farbami olejnymi na płótnie
o wymiarach 2,40 x 1,74 m
znajduje się w Muzeum
Narodowym w Poznaniu.
Jacek Malczewski Melancholia
Pełen tytuł dzieła brzmi: Melancholia. Prolog. Widzenie. Wiek ostatni w Polsce. Malczewski zastanawia się nad odpowiedzialnością artysty, który, nakłaniając oglądających jego dzieła do poświęcenia życia dla idei patriotycznych, pośrednio staje się
odpowiedzialny za tragizm ich losu. Obraz stanowi syntezę
dziejów narodu polskiego od schyłku XVIII stulecia. W przestronnej pracowni malarz przy sztaludze
tworzy dzieło, z którego wybiegają powstańcy i chwytają oręż, by walczyć o niepodległą Polskę. Uosabiają
oni różne ruchy wyzwoleńcze XIX stulecia. Są wśród nich kosynierzy, żołnierze napoleońscy, uczestnicy
powstań listopadowego i styczniowego. Walczą nie tylko bronią, ale też wykorzystując sztukę, literaturę
i muzykę. Padają martwi lub kończą jako syberyjscy zesłańcy w charakterystycznych szynelach, czyli
zimowych wełnianych płaszczach. Nie są w stanie opuścić pracowni. Skłębione postacie układają
się w kształt krzyża łacińskiego, co przywodzić może na myśl ideę mesjanizmu. Za oknem widnieje
kobieca postać w żałobie, uosobienie narodowej melancholii, która oddziela powstańców od pięknego,
wiosennego pejzażu i nie pozwala im się nim cieszyć. Obraz malowany w latach 1890–1894 farbami
olejnymi na płótnie o wymiarach 2,40 x 1,39 m znajduje się w Muzeum Narodowym w Poznaniu
Jacek Malczewski
Thanatos
Nazwę dzieła zaczerpnął z mitologii greckiej, w której Thanatos był bogiem śmierci
– bratem bliźniakiem Hypnosa – boga snu. Thanatos w obrazach Malczewskiego to
zmysłowa, często niemal naga kobieta z kosą jako atrybutem. Artysta połączył więc
w typowy dla schyłku XIX wieku sposób wyobrażenie miłości i śmierci, Erosa i Thanatosa.
Jednocześnie postać ta stanowi twórczą syntezę greckiego mitu, średniowiecznej alegorii
śmierci, a niekiedy także chrześcijańskiego anioła śmierci (niektóre z kobiet mają anielskie
skrzydła). W cyklu tym uosobienie śmierci nie budzi grozy, lecz zdaje się kusić swoją
urodą i zmysłowością, a nawet przynosić upragnioną ulgę. Artysta skontrastował
wizję bujnej wiosennej
przyrody, symbolizującej
cykliczne odradzanie się
życia, z personifikacją
Śmierci, która jawi się jako
element odwiecznego cyklu.
Świadomy tego starzec
otworzył okno i zdaje się
jej wyczekiwać. Obraz
malowany w latach
1898–1899 farbami olejnymi
na płótnie o wymiarach
ok. 58 x 45 cm znajduje się
w Muzeum Narodowym
w Warszawie
Jacek Malczewski, cykl Zatruta studnia
W cyklu Zatruta studnia Malczewski sięgnął po symbol niedostępnego źródła wody,
który interpretować można jako cel ludzkich dążeń – pragnienie osiągnięcia wolności
i szczęścia. Zatrucie wody jest równoznaczne z brakiem możliwości osiągnięcia tego celu
lub oznacza rozczarowanie, że cel okazał się iluzją. W twórczości Malczewskiego rozpatruje
się taką symbolikę zarówno w odniesieniu do wątków patriotycznych, jak i osobistych.
Wodę w studni mogła zatruć zła „upiorzyca”, którą utożsamia się z demonem historii.
Taka symbolika zatrutego źródła wody była podejmowana także w twórczości literackiej
Młodej Polski. Jednocześnie studnia jest także zwierciadłem samopoznania, miejscem łączącym ziemię, świat podziemny i odbijające się w jej wodzie niebo. Zgodnie z ludowymi
podaniami w określone dni roku w studni można było ujrzeć swoje przeznaczenie. Przy
cembrowinie siedzą postacie rzeczywiste lub mityczne, zesłańcy w syberyjskich szynelach
z kajdanami wokół nadgarstków, młode dziewczyny oraz chimery
Jacek Malczewski
Zatruta studnia I
Obraz jest jednym z cyklu dzieł o tym
samym tytule. Zakupił go wraz z całym
cyklem Edward Aleksander Raczyński
do swojej galerii w pałacu w Rogalinie.
Postać samotnej, nieco melancholijnej
dziewczyny siedzącej przy cembrowinie
– co częste w twórczości Malczewskiego
– nie daje się jednoznacznie
interpretować. Stanowić może zarówno
wizję strażniczki źródła, wizualizację mocy
natury, jak i obraz dziecka, które
od najmłodszych lat karmione jest
– oczywiście w przenośni – zatrutą wodą.
Obraz namalowany w 1906 roku farbami
olejnymi na płótnie o wymiarach
84 x 109 cm znajduje się w Muzeum
Narodowym w Poznaniu.
Przejawem zainteresowania motywami biblijnymi w twórczości Malczewskiego jest
obraz Wiosna – Krajobraz z Tobiaszem.
Starotestamentowi bohaterowie u progu wiosny
wędrują miedzą między polskimi polami, nad którymi szybują bociany. Archanioł Rafał,
przewodnik Tobiasza, pojawia się często w płótnach artysty jako wizualizacja artystycznego
powołania, którego geneza jest metafizyczna. Obraz ten uważany jest za najbardziej nowoczesny w twórczości malarza ze względu na geometryzację kompozycji i syntetyczne
potraktowanie pejzażu.
cechy twórczości Malczewskiego
Malczewski inspirował się poezją Juliusza Słowackiego, a także Adama Asnyka
i Teofila Lenartowicza. Malowane sceny umieszczał w pejzażu, będącym syntezą rodzimych widoków, z roślinnością charakterystyczną dla Polski. To połączenie „polskiego”
pejzażu z postaciami mitologicznymi, biblijnymi i fantastycznymi jest jedną z najbardziej
charakterystycznych cech sztuki artysty. Nie brakowało też w niej elementów ludowych,
przejawiających się głównie w ukazywaniu bohaterów w regionalnych strojach. Obrazy Malczewskiego cechuje klarowność kompozycji i maestria rysunku. Artysta
różnicował środki artystyczne i dostosowywał je do podejmowanych tematów. Farby kładł w sposób zróżnicowany: półprzezroczyście, kryjąco i impastowo. Różnicował
także kolorystykę: przygaszał koloryt, stosował czyste, pastelowe tonacje lub też intensyfikował barwy. Operował kontrastami i akcentami barwnymi. Ulubione jego kolory
to blade róże, sjena, złociste żółcienie, fiolety i zielenie.
Malczewski malował wiele portretów, a zwłaszcza liczne autoportrety.
Portretowanych ukazywał wśród postaci fantastycznych, z zaskakującymi atrybutami i w sceneriach stanowiących klucze do interpretacji symbolicznych obrazów. Atrybuty te odnosiły się do zainteresowań,
postaw i osobowości malowanych osób. Wśród licznych przykładów wymienić można
Portret Adama Asnyka z muzą oraz Hamleta polskiego – Portret Aleksandra Wielopolskiego.
W tym ostatnim przedstawił młodego twórcę, który –
Jacek Malczewski
Hamlet polski – Portret
Aleksandra Wielopolskiego
Aleksander Wielopolski, malarz
amator i wnuk znanego polityka
(także Aleksandra), został
ukazany centralnie na tle
przedwiosennego pejzażu.
Istotny element stroju bohatera
stanowi pas na naboje
wypełniony tubkami farby,
sugerujący sposób, w jaki
malarz może walczyć. Obok
niego widnieją postacie kobiet:
starszej, umęczonej,
w łachmanach, z rękoma
skutymi kajdanami i młodej
pełnej energii, zrywającej
kajdany, niemal nagiej
w strzępkach biało-czerwonych
szat. Są one odczytywane jako
personifikacje dwóch wizji
Polski: zniewolonej
i rewolucyjnej. Artysta, wróżąc
z płatków margerytki, usiłuje
wybrać jedną z wizji. Starsza
z kobiet ma na głowie koronę
zrobioną z kłosów, młodsza
wieniec maków. Można je
więc również odczytywać jako
Demeter i Korę, bohaterki
greckiego mitu tłumaczącego
cykliczne odradzanie się
przyrody. Według jednej z interpretacji bohater szuka
swej artystycznej drogi i niczym szekspirowski bohater rozważa: być czy nie być malarzem
patriotycznym. Jego dylemat estetyczny staje się jednocześnie dylematem etycznym. Wpisanie losów Polski
w odwieczny cykl śmierci
i narodzin poprzez odniesienie
się do tego mitu widoczne jest
także w napisanym w tym
samym czasie dramacie
Stanisława Wyspiańskiego
Noc listopadowa. Obraz
z 1903 roku namalowany
farbami olejnymi na płótnie
o wymiarach 1,49 x 1,00 m
znajduje się w Muzeum
Narodowym w Warszawie.
Malczewski przedstawiał w różnorodnych przebraniach i wcieleniach, z charakterystycznym patosem, a także przejawami narcyzmu.
Żaden z malarzy Młodej Polski
nie stworzył tylu autoportretów, co Malczewski. Patrzy z nich na widza, jako „artysta
– kapłan sztuki”, z wyższością i powagą.
W Autoportrecie z hiacyntem (imię Jacek pochodzi od gr. Hyakinthos) malarz odniósł się do
mitologicznego bohatera, który był wybrankiem Apolla. Tym samym – Malczewski jako
twórca – chce być postrzegany jako wybraniec bogów. Atrybutem kilku jego autoportretów jest także zbroja, wskazująca na to, że sztuka traktowana jest przez niego jako oręż
i honorowe posłannictwo.
Jacek Malczewski
Wigilia na Syberii
Obraz ukazuje los polskich
zesłańców, zapewne
powstańców lub działaczy
patriotycznych, którzy spędzają
wigilijny wieczór z dala
od swoich rodzin. Tradycyjne
potrawy zastąpić musi im chleb
i herbata z samowara. Uderza
kontrast między radosnym
charakterem święta a smutkiem
zesłańców. Niektórzy z nich, by
ukryć emocje, zasłaniają twarze.
Ekspresję obrazu buduje także
kontrast wpadającego przez
okno zimnego syberyjskiego
światła z ciepłym blaskiem świecy. Obraz namalowany
w 1892 roku farbami olejnymi na
płótnie o wymiarach
126 x 81 cm znajduje się
w Galerii Sztuki Polskiej
XIX wieku w Sukiennicach,
oddział Muzeum Narodowego
w Krakowie.
Jacek Malczewski Introdukcja
Dzieło, które ma także inny tytuł Malarczyk, przedstawia
nastoletniego czeladnika malarskiego siedzącego na parkowej
ławce. Obok niego stoi kubełek z farbami i leżą patrony,
czyli szablony używane głównie przez malarzy pokojowych,
ułatwiające powielanie określonego wzoru. Tytuł dzieła
– Introdukcja, czyli wprowadzenie – sugeruje, że młodzieniec
znalazł się w sytuacji granicznej. Przed nim decyzja dotycząca
jego malarskiej przyszłości. Zwinięte patrony symbolizują
sztukę odtwórczą, naśladowniczą, powielanie wzorców
mistrzów. Chłopak spogląda jednak przed siebie, poza kadr
obrazu i zasłania ręką dolną część twarzy, jakby zaskoczony
wizjami, które przyniosła mu wyzwolona wyobraźnia.
Obraz namalowany w 1890 roku farbami olejnymi na płótnie
o wymiarach 2,32 x 3,32 m znajduje się w Galerii Sztuki
Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, oddział Muzeum
Narodowego w Krakowie.
Jacek Malczewski
Autoportret. Na jednej strunie
Malczewski przedstawił się w kirysie
w postaci zbroi płytowej i z gęślami
w ręku. Figura artysty-rycerza może
wyrastać z Matejkowskiej idei
sztuki jako oręża w walce o wolną
Polskę. Towarzyszą mu sylwetki
bohaterek poematu Anhelli Juliusza
Słowackiego: Eloe – anioł grobów
i Ellenai – nawrócona grzesznica,
towarzyszka tytułowego bohatera.
Stanowią one wizualizacje myśli
portretowanego, które ukształtowała
poezja romantyzmu. Obraz
namalowany w 1908 roku farbami
olejnymi na kartonie o wymiarach
73 x 92 cm znajduje się w Muzeum
Narodowym w Warszawie
