Hoorcollege 7: Stedelijke trots Stadsontwikkeling en representatie in het stedensysteem van Holland (1572-1672) Flashcards
Na de val van Antwerpen verschuift het zwaartepunt van de Zuidelijke naar Noordelijke Nederlanden. Welke twee steden spannen hierbij de kroon in woon-populariteit?
Enkhuizen en Amsterdam spannen hierbij de kroon: 8000 naar 20.000 inwoners in Enkhuizen. Steden gaan economisch en ruimtelijk groeien
De stedengroei is bijzonder: Holland groeide uit tot het meest stedelijke gebied van Europa. Amsterdam vormde hierbij het stedelijke en culturele hart, ook werd het centrum voor het kunstleven.
Hoe heet de kunststroming die daarbij hoort?
Hier vormt ook een kunststroming; het stadsgezicht. Schilders gaan steden vastleggen.
Dit soort stadsgezichten werd ook wel het ‘Haarlempje’ genoemd. De stad werd verbeeld.
Wat zegt Ottenhyem over de ‘stedelijke trots’?
Centraal staat hierbij het woord ‘Stedelijke trots’.
Ottenheym: ‘De stedelijke elite in de stadsregering wilde de nieuwe macht en rijkdom, hun stedelijke trots, in de stedelijke gebouwen
Hoe kwam de stedelijke trots voort?
Dit kwam voort uit de publieke structuur van de 7 verenigde Nederlanden. Bestaande uit zeven gewesten, Holland als belangrijkste gebied. Steden binnen het gewest Holland hadden veel stedelijke macht.
Personen wilden hun nieuwe verworven macht uitoefenen. Dat deden ze in de architectuur. Dit kwam voort uit een sterke link tussen ethiek en esthetiek. De schoonheid van de stad (indrukwekkende gebouwen, huizen en straten) dat gold als een uitdrukking van goed bestuur.
Dat wat de bezoeker zag, had invloed op de blik van de stad op de bezoeker.
Wat was het schoonheidsideaal binnen deze stadstijl?
Als schoonheidsideaal geldt hierbij de regelmaat en symmetrie. Deze ideaalschrijvers schreven over ideaalheid en bestuur in hun traktraten.
In Nederland wordt er ook geschreven over de stad. Simon Stevin schrijft over stedenbouw in de stad. Welke punten benoemt hij over een ideale stad?
- Symmetrie en gelijkzijdigheid
- Gebouwen in de stad hiërarchisch geordend (midden kerk en stadhuis, eromheen markten en buurt kerken
Orde was een teken van goed bestuur, dit blijf je zien in de stadsgezichten. Hoe werd een stad geschilderd in de stadsgezichten?
In al die stadsgezichten ligt de stad er goed onderhouden bij. De menselijke onderdelen waren aanwezig, maar troep werd niet afgebeeld.
Stadsgezichten geven een goed beeld voor het aanzicht van de stad
Door immigratie kwam er een groot woningtekort. Tijd voor uitbreiding! Hoe werd dit aangepakt?
- De groei kan aanvankelijke opgevangen worden binnen de orginele stadsmuren
-De stad verdicht; het raakt steeds voller
Met de overgang van het Katholieke naar het Protestantse geloof kwamen veel kloosters leeg staan. Steden gebruikten de kloosters voor een herbestemming, zoals een weeshuis, mannen en vrouwenhuizen etc.
In een aantal steden wordt de groei zo groot dat er stadsuitbreiding moet plaatsvinden. Leiden, Haarlem en Amsterdam breiden uit. Maar dit ging niet zomaar. Waar moesten de steden rekening mee houden?
Het is een kostbare ingreep, vanwege de omvang van het project en de bouw.
De schaal was een belangrijk vraagstuk; als het te klein zou zijn was de stad snel weer vol….
Als het te groot was, was er kans op militaire dreiging.
Nieuwe uitbreidingen waren de meest ingrijpende gebeurtenis.
Een uitbreiding heeft invloed op aanzien, macht en rijkdom. Orde en regelmaat werd hierbij veel waarde aan gehecht.
In 1664 wordt Utrecht uitgebreid. Wat is de chronologische volgorde van deze uitbreiding?
Het was in de 17e eeuw in gebruik door tuinders. Hier werd groente en fruit geproduceerd. In de 17e eeuw worden drie grachten gegraven om hun goederen gemakkelijk aan de markt te brengen.
Moreelse trekt deze bouw van de grachten verder door: hij plant om Utrecht 2x zo groot te maken.
Ze deden dit om de concurrentie aan te gaan met het groeiende Amsterdam.
Moreelse ontwierp dit plan. Hij begon met het ontwerpen van een luxe woonwijk:
- Symmetrie
- Grote percelen, brede kades
vernieuwend
Dit plan bleef op papier. Niet uitgevoerd.
In Amsterdam werden wel grote uitbreidingsplannen uitgevoerd. Hoe werd dit gedaan?
In Amsterdam werd dit plan wel uitgevoerd. Rutte en Abrahamse leggen hier de nadruk op de praktische kant: zij merken op dat je tijdens het maken van zo’n plan rekening moet houden met de praktische kenmerken.
Drie motieven:
- Tot cieraet (de esthetische aspecten van de stadsuitbreiding, gericht op het aanzien.)
- Tot dienst (efficiëntie) ( = de praktische kenmerken en functionaliteit van de planning, zoals infrastructuur en bereikbaarheid.)
- Tot profijte (de functionele onderdelen die de basis vormen voor een ontwerp, zoals woon- en werkruimte en voorzieningen die economische activiteit mogelijk maken.)
Een van de eerste stadsuitbreidingen was die van Enkhuizen. Hoe werd dit aangepakt?
- Toepassing van functiescheiding: verdeling tot geordend geheel
- Een nieuw groot gebied voor de havens
- Grid Vormig gebied, bestemd voor woningbouw
- Ten Noorden: nijverheid
De meest omvangrijke uitbreiding was die van Amsterdam. Waarbij te zien is dat een grachtengordel aangelegd werd als woongebied, met woon- en werkruimte. Amsterdam werd getransformeerd tot de ontwikkeling van de stedenbouw. Het werd een moderne stad. Hoe zag deze stad eruit? En wat werd er allemaal veranderd?
- Tot de 16e eeuw bestond het gebied uit de Singel, met de Dam
- Door de uitbreiding ontstonden illegale voorsteden, hier woonden havenarbeiders (dit was gevaarlijk in tijden van de 80 jarige oorlog)
- Omdat de stadsuitbreiding zo’n groot project was, wordt het in drieën opgedeeld. Met een Westkant, een gordel van grachten rondom de Middeleeuwse kern en de hedendaagse Jordaan. (schuinlopende verkaveling)
- In de Jordaan werd de pre-stedelijke structuur gevolgd: smalle straatjes met slootjes ertussen en schuin aflopende verkaveling.
- Bij de grachtengordel wilde men een luxe gebied creëren. Slootjes werden gedempd en opgehoogd; een nieuw stedenbouwkundige plan.
- In 1662 werd Amsterdam nog een keer uitgebreid (4e uitleg)
- Aan de grachten werden grote huizen gebouwd, een verkaveling met lange percelen met woon beplanting, met ruimte voor grote diepe tuinen. Dit werd streng gekeurd, wat keurblokken genoemd wordt.
- Armen werden geweerd, dit was alleen voor de rijken
- Aan de kleine percelen was er ruimte voor winkels
Het uitoefenen van stedenbouwkundigen was een proces van vallen en opstaan. Welke problemen waren er?
- Er waren problemen met projectontwikkelaars, bedrijven gingen zich toch vestigen in de grachtengordel (zij legden hun materialen voor de kade neer, waardoor de ruimte beperkt werd)
- De suikerbakkerijen hadden een onaangename geur: dit leidde tot veel klachten
- Dus: het woonideaal was nog niet optimaal
In de 4e fase werden de problemen van de stedenbouwkundigen opgelost. Wat gebeurde er?
In de 4 fase (4e uitleg) werd dit verbeterd: hier werd de stadsuitbreiding in zijn meest ideale vorm gebouwd.
Dit werd gedaan door de grond in één keer op te kopen, zodat een plan kon worden uitgevoerd zoals het ontworpen was.
Toevoeging van achterstraat (zodat percelen aan de achterkant een koetshuis kunnen hebben), zodat een luxe woonmilieu een optimale vorm kan hebben.
Door de 4e uitleg werd de Gouden Bocht geïntroduceerd, een perfect gebied voor de rijke elite.
Wat is een pronkkaart?
Met hoogwaardige architectuur kon een stad zichzelf machtig en rijk presenteren.
Deze kaart werd op grote schaal verspreid: dit is een pronk kaart. In het midden zit de plattegrond van de stad, daaromheen de highlights van de stad.
Om het aanzien en macht te presenteren was het stadhuis een ideaal gebouw. Dit was een ‘paleis voor het burgerdom’ Waarom was juist het stadhuis een ideale plek?
Veel van deze stadhuizen werden gebouwd, want steeds meer mensen gingen trouwen etc. De stadhuizen waren perfecte gebouwen om een stad te profileren.
Hoe kregen die stadhuizen als typologie vorm?
(met als voorbeeld het stadhuis van Antwerpen)
- Het stadhuis van Antwerpen was een belangrijk gebouw om als voorbeeld te nemen: wat er te zien is, is een monumentaal gebouw waarbij de gevel aan de grote markt een benadrukking geeft met een topgevel in het midden. Deze middenpartij valt extra op omdat ‘ie naar voren staat.
- Deze nieuwe vormentaal heette de Hollandsche Renaissance. Nieuwe architectonische vormen in de zuidelijke Nederlanden.
- Dit soort ideeën verspreiden zich door traktaten, waar te zien is hoe je de klassieke vormentaal moet toepassen.
- Het stadhuis is een perfect voorbeeld van nieuwe vormentaal
- Het stadhuis moest er als een Italiaans Renaissance gebouw zien
- In de gevel zit een middenrisaliet, met allerlei verwijzen naar de klassieke architectuur, zoals pilasters, halfzuilen, kapitelen, obelisk, fronton en de rondbogen lijken op triomfbogen
- Deze stedelijke identiteit wordt benadrukt in wapens, samen met Justitia en Temperantia
- Dit stadhuis was in de 16e eeuw het meest prestigieuze stadhuis in de Nederlanden
Leiden neemt een voorbeeld aan het stadhuis van Antwerpen. Hoe deden zij dat?
Leiden nam hier een voorbeeld aan, maar maakt wel wat aanpassingen:
- Er werd een nieuwe gevel ontworpen, met één facade
- Monumentale voorgevel, in de stijl van de Hollandsche Renaissance
- Torens uit Italië / Antwerpen
- Ook hier is een stedelijke identiteit te zien: een toepassing van allerlei klassieke motieven, met Ionische kapitelen.
- Een compositie van allerlei motieven.
Justitia en Vrede aan de weerszijden
Het stadhuis van Amsterdam was een verzamelgebouw voor allerlei verschillende activiteiten, het is een samengesmolten geheel voor juridische en praktische activiteiten.
Geef een kort historisch overzicht over het stadhuis van Amsterdam:
De groei van bestuurlijke taken was sterk.
De steenlegging in 1648 was een belangrijk moment: want toen was ook de Vrede van Münster, het einde van de 80-jarige oorlog. Het stadhuis werd dan ook wel gezien als symbool voor vrede, rijkdom en wijsheid.
Deze symbolen komen ook terug in de iconografische elementen.
In Amsterdam was er een verbetering van de stedenbouwkundige situatie. Om de grandeur van het stadhuis te benadrukken.
Wat is Hollands Classicisme?
Geïnspireerd op Palladio. Het heeft een meer sobere bouwstijl, met een minimale decoratie. De klassieke elementen werden ingepast binnen een strakke ordening in de gevel.
Dat zie je duidelijk in het stadhuis van Amsterdam. Er wordt gebruikgemaakt van een fronton als bekroning van een middenrisaliet.
Deze kolossale orde: pilaster loopt door over alle verdiepingen. Decoraties met Guirlandes.
Waar staan de iconografische verwijzen voor, die geplaatst zijn op het stadhuis van Amsterdam?
De iconografische verwijzen staan voor Amsterdam als wereld en handelsstad. Een personificatie van vrede. Amsterdam is niet alleen een handelsstad, maar centrum van de wereld.
In de plattegrond van het stadhuis van Amsterdam zijn verschillende kamers met diverse functies. Wat zijn die functies?
- Op de begane grond: de vierschaar, waar de doodstraf werd uitgesproken
- In de burgerzaal werd Amsterdam als centrum van het universum gevisualiseerd, met verschillende iconografische elementen die deze boodschap versterken. Met de verbeelding van de wereld had de toeschouwer de wereld aan zijn voeten.
De waag was een belangrijk gebouw. Wat had de waag voor een functie?
Een simpele ruimte waar goederen naar binnen en buiten gevoerd werden. Het kreeg een monumentale vormgeving.
Deze monumentale vormgeving zie je terug in 3 aspecten:
- Ligging
- Vormentaal
- Decoratieprogramma: Hollands Classicisme
In het hoorcollege zijn drie punten besproken die vorm geven aan het stadsbeeld. Welke punten zijn dit?
- Stadsuitbreidingen
- Stadhuizen
- Waaggebouwen
Deze elementen gaven vorm aan het stadsbeeld.
Leg uit de drie motieven ‘Tot cieraet, Tot dienst, Tot profijte’ in het kader van de stadsplanning, zoals benadrukt door Rutte en Abrahams
Rutte en Abrahams benadrukten de praktische kant van stadsplanning en noemden drie motieven:
◦ Tot cieraet (schoonheid): de esthetische aspecten van de stadsuitbreiding, gericht op het aanzien.
◦ Tot dienst (efficiëntie): de praktische kenmerken en functionaliteit van de planning, zoals infrastructuur en bereikbaarheid.
◦ Tot profijte (functionaliteit): de functionele onderdelen die de basis vormen voor een ontwerp, zoals woon- en werkruimte en voorzieningen die economische activiteit mogelijk maken.
Wat was de functie van een waaggebouw in een Hollandse stad en hoe werd ‘stedelijke trots’ hierin uitgedrukt?
Een waaggebouw was een belangrijke plek in een Hollandse stad waar goederen naar binnen en buiten werden gevoerd en gewogen.
Hoewel de basisfunctie simpel was, kreeg de waag een monumentale vormgeving als uitdrukking van ‘stedelijke trots’.
Dit kwam tot uiting in de prominente ligging in het stadscentrum, de vormentaal (vaak in Hollands Classicisme met klassieke elementen en een verhoogd aanzien door bijvoorbeeld een fronton) en het decoratieprogramma met personificaties (zoals op de waag van Gouda) die de status en welvaart van de stad symboliseerden.
