vet Flashcards
स्वरति
स्वृ स्वृ शब्दोपतापयोः भ्वादिः परस्मैपदी अकर्मकः वेट् to sound to be ill to irritate to trouble
स्वरिता , स्वर्ता
स्वरिष्यति
अस्वरिष्यत्
1 स्वरिता-स्वर्ता-त्री, स्वारयिता-त्री; सिस्वरिषिता-त्री, सुस्वूर्षिता-त्री, सेस्व्रीयिता-त्री;
इत्यादिकानि रूपाणि सर्वाण्यपि जौहोत्यादिकपिपर्त्तिवत् (1044) ज्ञेयानि ।
2 स्वृतः-स्वृतम्, निस्वृत्, स्वरितव्यम्-स्वर्तव्यम्, निस्वारी,
3 स्वरः,
4 अनुस्वारः,
स्वरितुम्-स्वर्तुम्,
5 स्वरणः,
6 स्वरमाणः,
7 सिस्वरिषुः-सुस्वूर्षुः,
8 स्वरिष्यन्,
9 संस्वरमाणः,
10 स्वरुः इत्यादिकानि रूपाण्यधिकान्यत्रेति विशेषः ।
सूते
सू षूङ् प्राणिगर्भविमोचने अदादिः आत्मनेपदी सकर्मकः वेट् to procreate to give birth
(सूतः सूतवान् ) इत्यत्रानेन वा "यस्य विभाषाऽऽ इति वा इडभावः ( सूत्वा ) श्र्युकः कितिऽऽ इतीण्निषेधः प्रसूय सुवितम् सोतुम् सवितव्यम् सोतव्यम् सविता सोता सविष्यते , सोष्यते सावकः सवः सव्यम् सवनीयम् सवनम्
7 सुषूतिः, -विषूतिः-निःषूतिः-दुःषूतिः, 8 प्रसूनम्-प्रसूतम्, सुषवी, 9 प्रसवी, 10 प्रसवः, 11 सन्तानसूः, 12 सूनुः, सूतकम्, सूतका-सूतिका, इति विशेषरूपाणि ।
सूयते
१६३
सू षूङ् प्राणिप्रसवे दिवादिः आत्मनेपदी सकर्मकः वेट् to procreate to conceive to give birth
( सूत्वा, सूनः, सूनवान् ) “स्वादय ओदितःऽऽ इत्योदित्त्वाद् “ओदितश्चऽऽ इति निष्ठानत्वम् अयमसूयार्थोऽपि तेन देव दत्ताय सूयत इति “क्रुधद्रुहऽऽ इति चतुर्थी भवतीत्यात्रेयः अत्र प्राणिग्रहणमतन्त्रम् तेन प्रसूनास्तरव इति भवति अन्ये तु “सर्वं भावास्सचेतनाऽ इत्यत्र प्राणित्वमाहुः तथा च “प्रसूनं कुसुमं समम्ऽ इत्यत्र सुभूतिचन्द्रः, षूङः प्राणिप्रसवे, क्षपणकमतेन वृक्षस्यापि प्राणित्वमिति अनुक्तं सूतिवत् ३४
सुवति
१७१
सू प्रेरणे तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट् to inspire to put to work to make something fly
सूतः सूतवान् प्रसूय सुवितम् सवितव्यम् सविता सविष्यति सावकः सवः सव्यम् सवनीयम् सवनम्
(सूत्वा सूतः सूर्यः) “राजसूयऽऽ इत्यादिना क्यपि रुडागमः सूर्यस्य स्त्री देवता ( सूर्या ) [सूर्याद्देवतायां चाब्वक्तव्यः] इति चाप् पुंयोगङीषोऽपवादः अदेवतायां तु ङीषेव ( सूरी मानषी ) इति ( सूत्रम्) “सूर्यतिष्यऽऽ (इति सूत्रम्) इति तद्धिते ईति च भसंज्ञानिमित्ते यलोपः सूर्यस्येदं (सौर्यम्) इत्यत्र [सूर्यस्य छे च ङ्यां च] इति नियमान्न लोपः यद्यप्यत्र “यस्येति चऽऽित्यल्लोपस्य यलोपविधिम्प्रति न स्थानिवदिति स्थानिवत्त्वनिषेधाद्यकारो नोपधस्तथापि “असिद्धवदत्राभात्ऽऽित्यसिद्धत्वादुपधात्वादस्ति लोपप्रसङ्गः, (सौरी बलाका) इत्यत्र तु “तेनैदिक्ऽऽित्यणि ङीप्यणो “यस्येतिऽऽ इतिलोपस्य पूर्ववदसिद्धत्वादुपधायकार इति तस्य लोपः, इकारपरत्त्वात् न चाणि यो यस्येतिलोपस्तस्यासिद्धत्वादनुपधात्वमिति शङ्क्यम् अण्यल्लोपा यलोपस्त्वीतीति व्याश्रयत्वेनासिद्धत्वाप्रसङ्गात् न च स्थानिवद्भावेनोपधात्वभङ्ग यलोपविधौ तस्य निषेधात् नन्वेवमपि यकारः सूर्यस्योपधा न भवति किन्त्वणन्तस्येति लोपो न स्यात् नैष दोषः नात्र सूर्यादिभिरुपघां विशेषयिष्यामः किन्तु भसंज्ञकेन, भस्योपधा यो यकारो वस्तुतः सूर्यादिसम्बन्धीति एवं च सौरीयमित्यत्रापि अणन्ताच्छे पूर्ववद् यलोपः सिध्यति “सौर्ये हिमवतः शृङ्गेऽ इत्यत्र पूर्ववदणि “नपुंसकाच्चऽऽ इति शीभावे पूर्ववदीति प्राप्तो यलोपो ङ्यामितीकारस्य विशेषणान्न भवति “सौरो मन्त्रःऽ इति प्रयोगस्तु सूरशब्दादणि द्रष्टव्यः ( प्रसवी ) “जिदृक्षिविऽऽित्यादिनेनिः ( सवित्रम् ) “अर्त्तिलूऽऽ इति इत्रः ( सूरः ) “सूसूधागृविभ्यः क्रन्ऽऽ इति क्रन् सूरिस्तु”सूङः क्रिऽऽ इति, षूङ उक्तः, सूते सूयतइति लुक्श्यनोः १२४
1 सूर्यः, 2 सविता, 3 सवित्रम्, 4 सूतः, 5 प्रसवी, 6 सूरः,
1. सुवति प्राणिनस्तत्तत्कर्मसु इति सूर्यः । ‘राजसूयसूर्य—’ (3-1-114) इत्यत्र
निपातनात् क्यप्, रुडागमश्च ।
Footnote 2. ‘तृन्’ (3-2-135) इति ताच्छीलिकस्तृन्प्रत्ययः । सविता = सूर्यः । प्रेरणशील
इत्यर्थः ।
Footnote 3. ‘अर्तिलूधूसू—’ (3-2-184) इति करणे इत्रप्रत्ययः ।
Footnote 4. संज्ञायां क्तप्रत्यये रूपम् । सूतः = रथादीनां प्रेरकः सारथिः ।
Footnote 5. ‘जिदृक्षिविश्रीण्वमाव्यथाभ्यमपरिभूप्रसूभ्यश्च’ (3-2-157) इति इनिप्रत्ययः ।
प्रसवी = आज्ञप्ता ।
Footnote 6. औणादिके क्रन्प्रत्यये रूपमेवम् । सूरः = सूर्यः । ‘सूरसूर्यार्यमादित्य—’ इत्यमरः ।
अक्षति अक्ष्णोति
१४५०-९४
४२५-२१२
अक्ष् अक्षूँ व्याप्तौ भ्वादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् to pervade to reach
१. ण्वुल् २. तृच् (तृन्) ३. शतृ ४. शानच् ५. क्विप् ६. निष्ठा ७. अन्ये ८. तव्य ९. अनीयर् १०. ण्यत् यत् ११. खल् १२. यक् १३. घञ् १४. तुमुन् १५. क्तिन् १५. ल्युट् १६. क्त्वा १७. ल्यप् १८. क्त्वा णमुलौ
संघाते च’ इति क्षीरस्वामी ।
अक्षकः-क्षिका, अक्षकः-क्षिका, अचिक्षिषकः-षिका;
5 अक्षिता-त्री, अष्टा-ष्ट्री, अक्षयिता-त्री, अचिक्षिषिता-त्री;
अक्षन्-न्ती, अक्षयन्-न्ती, अचिक्षिषन्-न्ती; 6 अक्ष्णुवन्-वती,
अक्षिष्यन्-अक्ष्यन्-ती-न्ती, अक्षयिष्यन्-ती-न्ती, अचिक्षिषिष्यन्-ती-न्ती;
अक्षयमाणः, अक्षयिष्यमाणः;
अट् 7 -अक्षौ-अक्षः, अक् 8 अक्षौ-अक्षः, 9 अष्टः-ष्टम्-ष्टवान्, अक्षितः, अचिक्षिषितम्-तः-तवान्;
[Page0006+ 24]
अक्षः, अक्षः, 1 काष्ठाक्षः (ज्वलनः), अचिक्षिषुः, अचिक्षयिषुः;
अक्षितव्यम् अष्टव्यम् अक्षयितव्यम्, अचिक्षिषितव्यम्;
अक्षणीयम्, अक्षणीयम्, अचिक्षिषणीयम्;
अक्ष्यम्, अक्ष्यम्, अचिक्षिष्यम्;
ईषदक्षः-दुरक्षः-स्वक्षः;
अक्ष्यमाणः, अक्ष्यमाणः, अचिक्षिष्यमाणः;
अक्षः, अक्षः, अचिक्षिषः;
अक्षितुम्-अष्टुम्, अक्षयितुम्, अचिक्षिषितुम्;
अष्टिः, अक्षणा, अचिक्षिषा, अचिक्षयिषा;
अक्षणम्, अक्षणम्, अचिक्षिषणम्;
अक्षित्वा, अष्ट्वा, अक्षयित्वा, अचिक्षिषित्वा;
समक्ष्य, समक्ष्य, समचिक्षिष्य;
अक्षम् 2, अक्षित्वा 2, अष्ट्वा 2 अक्षम् 2, अक्षयित्वा 2, अचिक्षिषम् 2, अचिक्षिषित्वा 2, अक्षि 2 ॥
Footnote 5. ‘स्वरतिसूति—’ (7-2-44)
इतीड्विकल्पः ।
Footnote 6. ‘अक्षोऽन्यतरस्याम्’ (3-1-75)
इति वा श्नुः । उवङ् ।
Footnote 7. ‘स्कोः—’ (8-2-29) इति कलोपः ।
Footnote 8. ‘संयोगान्तस्य लोपः’ (8-2-23) ।
Footnote 9. ऊदित्त्वात्, ‘यस्य विभाषा’ (7-2-15)
इतीण्णिषेधः । ककारलोपः ।
Footnote 1. ‘कर्मण्यण्’ (3-2-1) इत्यण् ।
Footnote 2. औणादिक इन् प्रत्ययः
तक्षति तक्ष्णोति
तक्षू [Printed book page 0638]
तक्ष् तक्षूँ तनूकरणे भ्वादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् to sharpen to peel off
‘तनूकरणम् = स्थूलस्य काष्ठादेः कतिपयावयवापनयनेन सूक्ष्मीकरणम्’ इति
बालमनोरमा ॥
‘स्यात् तक्षतीति त्वचनेऽथ वा श्नौ तक्ष्णोति तक्षेच्च तनूक्रियायाम् ।’
(श्लो. 183) इति देवः ।
१. ण्वुल् तक्षकः-क्षिका, तक्षकः-क्षिका, तितक्षिषकः- 2 तितक्षकः-क्षिका, तातक्षकः-क्षिका;
२. तृच् (तृन्) - 3 तक्षिता-त्री-तष्टा-ष्ट्री, तक्षयिता-त्री, तितक्षिषिता-तितक्षिता-त्री, ३. शतृ - तातक्षिता-त्री; 1 तक्ष्णुवन्-ती, तक्षन्-न्ती, तक्षयन्-न्ती, तितक्षिषन्-तितक्षन्-न्ती; –
तक्षिष्यन्-तक्ष्यन्-न्ती-ती, तक्षयिष्यन्-न्ती-ती, तितक्षिषिष्यन्-तितक्षिष्यन्-न्ती-ती; –
४. शानच् — तक्षयमाणः, तक्षयिष्यमाणः, — तातक्ष्यमाणः, तातक्षिष्यमाणः;
५. क्विप् – 2 तट्-तड्-तक्षौ-तक्षः; — — –
६. निष्ठा —3 तष्टम्-तष्टः-तष्टवान्, तक्षितः, तितक्षिषितः-तितक्षितः, तातक्षितः-तवान्;
७. अन्ये– तक्षः, तक्षः, तितक्षिषुः-तितक्षुः, तातक्षः;
८. तव्य –तक्षितव्यम्-तष्टव्यम्, तक्षयितव्यम्, तितक्षिषितव्यम्-तितक्षितव्यम्, तातक्षितव्यम्;
९. अनीयर् —तक्षणीयम्, तक्षणीयम्, तितक्षिषणीयम्-तितक्षणीयम्, तातक्षणीयम्;
१०. ण्यत् यत्—तक्ष्यम्, तक्ष्यम्, तितक्षिष्यम्-तितक्ष्यम्, तातक्ष्यम्;
११. खल् — ईषत्तक्षः-दुस्तक्षः-सुतक्षः; — — –
१२. यक् - तक्ष्यमाणः, तक्ष्यमाणः, तितक्षिष्यमाणः-तितक्ष्यमाणः, तातक्ष्यमाणः;
१३. घञ् —तक्षः, तक्षः, तितक्षिषः-तितक्षः, तातक्षः;
१४. तुमुन् —तक्षितुम्-तष्टुम्, तक्षयितुम्, तितक्षिषितुम्-तितक्षितुम्, तातक्षितुम्; १५. क्तिन् — तक्षा, तक्षणा, तितक्षिषा-तितक्षा, तातक्षा;
१५. ल्युट् — तक्षणम्, तक्षणम्, तितक्षिषणम्-तितक्षणम्, तातक्षणम्;
१६. क्त्वा—तक्षित्वा-तष्ट्वा, तक्षयित्वा, तितक्षिषित्वा-तितक्षित्वा, तातक्षित्वा,
१७. ल्यप्—सन्तक्ष्य, सन्तक्ष्य, सन्तितक्षिष्य-सन्तितक्ष्य, सन्तातक्ष्य;
१८. क्त्वा णमुलौ —तक्षम् 2, तक्षित्वा 2-तष्ट्वा 2, तक्षम् 2, तक्षयित्वा, तितक्षिषम् 2-तितक्षम् 2, तितक्षिषित्वा 2-तितक्षित्वा 2, तातक्षम् 2; तातक्षित्वा 2;
[Page0640+ 25]
1 तक्षकः, 2 तक्षा.
Footnote 2. ऊदित्त्वादिड्विकल्पः । इडभावपक्षे, ‘स्कोः—’ (8-2-29) इति झल्निमित्तके
कलोपे, ‘षढोः कः सि’ (8-2-41) इति षकारस्य ककारादेशे, ‘आदेशप्रत्य-
ययोः’ (8-3-59) इति सनः सकारस्य षत्वे च तितक्षकः इति रूपम् । एवं
सर्वत्रेडभावपक्षे सन्नन्ते प्रक्रिया ज्ञेया ।
Footnote 3. ऊदित्त्वेनेड्विकल्पः । तेन रूपद्वयम् । इडभावपक्षे ‘स्कोः—’ (8-2-29) इति
कलोपे, ‘ष्टुना ष्टुः’ (8-4-41) इति ष्टुत्वे च रूपम् । एवं तव्यदादिष्वपि ज्ञेयम् ।
Footnote 1. ‘तनूकरणे तक्षः’ (3-1-76) इति शब्विषये श्नुप्रत्ययः विकल्पेन भवति ।
उवङादेशः । श्नुप्रत्ययाभावे शपि तक्षन् इति भवति ।
Footnote 2. क्विपि, ‘स्कोः— (8-2-29) इति कलोपे, षकारस्य जश्त्वचर्त्वयो रूपम् ।
Footnote 3. ऊदित्त्वेन वैकल्पिकेट्त्वात्, निष्ठायाम्, ‘यस्य विभाषा’ (7-2-15)
इतीण्णिषेधः ।
Footnote 4. ‘गुरोश्च हलः’ (3-3-103) इति स्त्रियामकारप्रत्ययः । टाप् ।
Footnote A. ‘घोषद्भूषः पङ्कजाक्षस्तमूचे पापश्रेणीतक्षणे त्वष्टृधर्मा ।’ धा. का. 1. 83.
Footnote 1. ‘क्वुन् शिल्पिसंज्ञयोरपूर्वस्यापि’ [द. उ. 3. 5] इति क्वुन्प्रत्ययः । तस्याकादेशः ।
तक्षकः = सर्पविशेषः ।
Footnote 2. ‘कनिन् युवृषितक्षि—’ [द. उ. 6. 51] इति कनिन्प्रत्ययः । तक्ष्णोति, तक्षति
इति वा तक्षा = शिल्पी ।
त्वक्षति
त्वक्ष् त्वक्षूँ तनूकरणे भ्वादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् to reduce in size
त्वक्षू [Printed book page 0708]
(801) “त्वक्षू तनूकरणे” (I-भ्वादिः-656. सक. वेट्. पर.)
भौवादिकतक्षतिवत् (692) सर्वाणि रूपाण्यस्योह्यानि । 6 त्वष्टा ।
[Page0709+ 25]
Footnote 6. ‘अप्तृन्तृच्स्वसृनप्तृनेष्टृत्वष्टृ—’ (6-4-11) इत्यनेन तृन्नन्तो निपातितः तच्छील-
तद्धर्मतत्साधुकारिष्वर्थेषु । सूत्रे निपातादेव तृन्नन्तेऽत्र कदाचित् इड्घटितप्रयोगो न
सम्भवति । [ID=801]
अनक्ति
अञ्ज् अन्जूँ व्यक्तिम्रक्षणकान्तिगतिषु रुधादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् to join
अन्जू [Printed book page 0025]
(27) “अन्जू व्यक्तिम्रक्षण(क्ष्ण)कान्तिगतिषु”
(VII-रुधादिः-1458-सक. वेट्-पर.)
व्यक्तिः = प्रकटता । म्रक्षणं = घृतादिसेकः ।
व्यञ्जकः-ञ्जिका, व्यञ्जकः-अञ्जिका, अञ्जिजिष 1 कः-षिका;
अञ्जिता-त्री, 1A व्यङ्क्ता-त्री, अञ्जयिता-त्री, अञ्जिजिषिता-त्री;
2 व्यञ्जन्-न्ती, व्यञ्जयन्-न्ती, अञ्जिजिषन्-न्ती;
व्यञ्जिष्यन्-न्ती, ती, व्यञ्जयिष्यन्-न्ती, ती, अञ्जिजिषिष्यन्-न्ती-ती;
व्यङ्क्ष्यन्-न्ती, ती, व्यञ्जयिष्यन्-न्ती, ती, अञ्जिजिषिष्यन्-न्ती-ती;
व्यञ्जयमानः, व्यञ्जयिष्यमाणः;
व्यन्-व्यञ्जौ-व्यञ्जः;
व्यक्तम्-क्तः-क्तवान्, व्यञ्जितम्, अञ्जिजिषितम्-तः-तवान्;
अञ्जः, अञ्जः, अञ्जिजिषुः, व्यञ्जिजिषुः A, अञ्जिजयिषुः;
व्यञ्जितव्यम्, अञ्जयितव्यम्, अञ्जिजिषितव्यम्;
अङ्क्तव्यम्, अञ्जयितव्यम्, अञ्जिजिषितव्यम्;
व्यञ्जनीयम्, व्यञ्जनीयम्, अञ्जिजिषणीयम्;
3 व्यङ्ग्यम्, व्यञ्ज्यम्, अञ्जिजिष्यम्;
4 आज्यम्, व्यञ्ज्यम्, अञ्जिजिष्यम्;
ईषदञ्जः-दुरञ्जः-स्वञ्जः; 5 व्यज्यमानः, व्यञ्ज्यमानः, अञ्जिजिष्यमाणः;
अङ्गः, अञ्जः, अञ्जिजिषः;
[Page0026+ 23]
व्यञ्जितुम्, अञ्जयितुम्, अञ्जिजिषितुम्;
व्यङ्क्तुम्, अञ्जयितुम्, अञ्जिजिषितुम्;
व्यक्तिः, अञ्जना, व्यञ्जिजिषा, व्यञ्जिजयिषा;
व्यञ्जा, अञ्जना, व्यञ्जिजिषा, व्यञ्जिजयिषा;
व्यञ्जनम्, व्यञ्जनम्, अञ्जिजिषणम्;
अञ्जित्वा 1 अक्त्वा अङ्क्त्वा अञ्जयित्वा, अञ्जिजिषित्वा;
अभिव्यज्य, अभिव्यञ्ज्य, समञ्जिजिष्य;
अञ्जम् 2, अक्त्वा 2, अञ्जित्वा 2, अङ्क्त्वा 2, अञ्जम् 2, अञ्जयित्वा 2, अञ्जिजिषम् 2; अञ्जिजिषित्वा 2;
अञ्जलिः, 2
Footnote 1. ‘स्मिपूङ्रञ्ज्त्रशां सनि’ (7-2-74)
इति नित्यमिट् ।
Footnote 1A ‘स्वरतिसूति—’ (7-2-44) इति
ऊदित्त्वादिड्विवकल्पः ।
Footnote 2. ‘रुधादिभ्यः’ (3-1-78) इति
श्नम्प्रत्यये ‘श्नान्नलोपे’ (6-4-23)
‘श्नसोरल्लोपः’ (6-4-111) ।
Footnote A. ‘संसिस्मयिषमाणोऽगात् मायां व्य-
ञ्जिजिषुः द्विषः’ भ. का. 9-53.
Footnote 3. ‘चजोः कु घिण्ण्यतोः’ (7-3-52)
इति कुत्वम् ।
Footnote 4. ‘आङ्पूर्वादन्जेः संज्ञायामुपसंख्या-
नम् ।’ (वा 3-1-109) इति क्यपि
रूपम् । उपधानकारलोपः ।
Footnote 5. ‘अनिदिताम्—’ (6-4-24) इति
नलोपः ।
Footnote 1. ‘जान्तनशां विभाषा’ (6-4-32) इति
वा उपधानकारलोपः ।
Footnote 2. औणादिक अलिच् प्रत्ययः ॥ [ID=27]
तनक्ति
तञ्च् तन्चूँ सङ्कोचने रुधादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् to contract to reduce to constrict
तन्चू
तन्चू [Printed book page 0646]
(702) “तन्चू सङ्कोचने” (VII-रुधादिः-1459. सक. सेट्. पर.)
‘तञ्जू—’ इति क्षीरस्वामिसम्मतः पाठः । जकारान्तमध्ये पाठात् एवमेव
न्याय्यम्, इति तदाशयः ।
तञ्चकः-ञ्चिका, तञ्चकः-ञ्चिका, 4 तितञ्चिषकः-षिका-तितङ्क्षकः-क्षिका, 5 तातचकः-चिका; 6 तञ्चिता-तङ्क्ता-त्री, तञ्चयिता-त्री, तितञ्चिषिता-तितङ्क्षिता-त्री, तातचिता-त्री;
[Page0647+ 24]
1 तञ्चन्-ती, तञ्चयन्-न्ती, तितञ्चिषन्-तितङ्क्षन्-न्ती; –
तञ्चिष्यन्-तङ्क्ष्यन्-न्ती-ती, तञ्चयिष्यन्-न्ती-ती, तितञ्चिषिष्यन्, तितङ्क्षिष्यन्-न्ती-ती; –
— तञ्चयमानः, तञ्चयिष्यमाणः, — तातच्यमानः, तातचिष्यमाणः; 2 संतक्-संतग्-सन्तचौ-सन्तचः; — – 3 तक्तम्- A क्तः-क्तवान्, तञ्चितः, तितञ्चिषितः-तितङ्क्षितः, तातचितः-तवान्;
तञ्चः, तञ्चः, तितञ्चिषुः-तितङ्क्षुः, 4 तातञ्चः;
तञ्चितव्यम्-तङ्क्तव्यम्, तञ्चयितव्यम्, तितञ्चिषितव्यम्-तितङ्क्षितव्यम्, तातचितव्यम्;
तञ्चनीयम्, तञ्चनीयम्, तितञ्चिषणीयम्-तितङ्क्षणीयम्, तातचनीयम्; 5 तङ्क्यम्, तञ्च्यम्, तितञ्चिष्यम्-तितङ्क्ष्यम्, तातच्यम्;
ईषत्तञ्चः-दुस्तञ्चः-सुतञ्चः; — — –
तच्यमानः, तञ्च्यमानः, तितञ्चिष्यमाणः-तितङ्क्ष्यमाणः, तातच्यमानः;
आतङ्कः, तञ्चः, तितञ्चिषः-तितङ्क्षः, तातचः;
तञ्चितुम्-तङ्क्तुम्, तञ्चयितुम्, तितञ्चिषितुम्-तितङ्क्षितुम्, तातचितुम्;
तञ्चा, तञ्चना, तितञ्चिषा-तितङ्क्षा, तातचा;
तञ्चनम्, तञ्चनम्, तितञ्चिषणम्-तितङ्क्षणम्, तातचनम्; 6 तञ्चित्वा-तक्त्वा, तञ्चयित्वा, तितञ्चिषित्वा-तितङ्क्षित्वा, तातचित्वा;
प्रतच्य, प्रतञ्च्य, प्रतितञ्चिष्य-प्रतितङ्क्ष्य, प्रतातच्य;
[Page0648+ 26]
तञ्चम् 2, तञ्चित्वा-तक्त्वा 2, तञ्चम् 2, तञ्चयित्वा 2, तितञ्चिषम् 2-तितङ्क्षम् 2, तितञ्चिषित्वा 2-तितङ्क्षित्वा 2, तातचम् 2; तातचित्वा 2.
Footnote 4. ऊदित्त्वात् ‘स्वरतिसूतिसूयतिधूञूदितो वा (7-2-44) इति सूत्रेणास्य धातोर्वला-
द्यार्धधातुकस्येड्विकल्पः । इडभावपक्षे, ‘चो कुः’ (8-2-30) इति चकारस्य
ककारः । ‘नश्चापदान्तस्य झलि’ (8-3-24) इत्यनेन, नकारस्यानुस्वारे, ‘आदे-
शप्रत्यययोः’ (8-4-59) इति सनः सकारस्य षकारः । ‘अनुस्वारस्य ययि–
(8-3-58) इति परसवर्णे च तितङ्क्षकः इति रूपम् । एवमिडभावपक्षे सन्नन्ते
सवंत्र प्रक्रिया ज्ञेया ।’
Footnote 5. यङन्ताण्ण्वुलि, ‘अनिदिताम्—’ (6-4-24) इत्युपधानकारस्य लोपे ‘यस्य हलः’
(6-4-49) ‘अतो लोपः’ (6-4-48) इति क्रमेण यकाराकारयोर्लोपे द्वित्वे च
रूपम् । एवं यङन्ते सर्वत्र ज्ञेयम् ।
Footnote 6. ऊदित्त्वेन वलादेरार्धधातुकस्येड्विकल्पः । इडभावपक्षे, कुत्वानुस्वारपरसवर्णा
भवन्ति । एवं तव्यदादिष्वपि ज्ञेयम् ।
Footnote 1. ‘रुधादिभ्यः श्नम्’ (3-1-78) इति श्नम् विकरणप्रत्ययः । मित्त्वादयम् अन्त्यादचः
परो भवति । ‘श्नान्नलोपः’ (6-4-23) इति धातुनकारस्य लोपः । ‘श्नसोरल्लोपः’
(6-4-111) इति अकारलोपः । अनुस्वारपरसवर्णौ भवतः ।
Footnote 2. सम्यक् तञ्चतीति सन्तक् । ‘अनिदिताम्—’ (6-4-24) इत्युपधानकारस्य लोपः ।
Footnote 3. ऊदित्त्वेनेड्विकल्पात्, निष्ठायाम्, ‘यस्य विभाषा’ (7-2-15) इतीण्णिषेधः ।
उपधानकारलोपः । कुत्वम् ।
Footnote A. ‘संतक्तनद्धवसनाः परिवेगवृक्ता
रङ्गं समेत्य पपृचुः स्वजनांश्च मल्लाः ॥’ धा. का. 3. 3.
Footnote 4. ‘यङोऽचि च’ (2-4-74) इत्यनेन यङो लुक् । नचात्रोपधानकारस्य लोपः शङ्क्यः;
लुका लुप्तत्वेन ‘न लुमताऽङ्गस्य’ (1-1-63) इति प्रत्ययलक्षणाभावात् ।
Footnote 5. ‘चजोः कु घिण्ण्यतोः’ (7-3-52) इति कुत्वम् । एवं घञ्यपि कुत्वं ज्ञेयम् ।
Footnote 6. इट्पक्षे, ‘न क्त्वा सेट् । (1-2-18) इति कित्त्वनिषेधान्नलोपो न ।’
वृश्चति
व्रश्च् ओँव्रश्चूँ छेदने तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् to cut to make a hole to tear
व्रश्चू
व्रश्चू [Printed book page 1275]
(1664) “ओ व्रश्चू छेदने” (VI-तुदादिः-1292. सक. वेट्. पर.) 1 व्रश्चकः-श्चिका, व्रश्चकः-श्चिका,
[Page1276+ 30]
1 विव्रश्चिषकः-विव्रक्षकः-क्षिका, 2 वरीवृश्चकः-श्चिका;
व्रश्चिता-त्री, 3 व्रष्टा-ष्ट्री, व्रश्चयिता-त्री, विव्रश्चिषिता-विव्रक्षिता-त्री, वरीवृश्चिता-त्री;
इत्यादीनि सर्वाण्यपि रूपाणि भौवादिकमज्जतिवत् (1235) ज्ञेयानि । 4 व्रश्चित्वा, 5 वृक्णः-वृक्णवान्, 6 व्रस्क्यः, 7 व्रस्कः, 8 मूलवृट्, 9 वृश्चिकः, 10 वृक्षः इति
विशेषरूपाणि ।
[Page1277+ 27]
Footnote 1. अनुबन्धद्वयं विहाय धातुरयं उपदेशे सकारोपधः । तदुक्तम्—‘नकारजावनुस्वार-
पञ्चमौ झलि धातुषु । सकारजः शकारश्चेर्षाट्टवर्गस्तवर्गजः ॥’ इति । एवञ्च ‘स्तोः
श्चुना श्चुः’ (8-4-40) इति श्चुत्वेन सर्वत्र शकारश्रवणमिति ज्ञेयम् ।
Footnote 1. ऊदित्त्वादिड्विकल्पः । इडभावपक्षे ‘स्कोः संयोगाद्योरन्ते च’ (8-2-29) इति
सकारलोपे, ‘व्रश्चभ्रस्ज—’ (8-2-36) इत्यादिना चकारस्य षकारे, ‘षढोः कः
सि’ (8-2-41) इति ककारे, सनः सकारस्य षत्वे च विव्रक्षकः इत्यादीनि रूपाणि
सन्नन्तेषु बोध्यानि ।
Footnote 2. यङन्ते ‘सम्प्रसारणं तदाश्रयं च कार्यं बलवत्’ (परि. 129) इति वचनात् प्रथमं
सम्प्रसारणपूर्वरूपे, अनन्तरम्, ‘रीग् ऋत्वतः’ (वा. 7-4-90) इति रीगागमः ।
Footnote 3. ऊदित्त्वेनेड्विकल्पनात् तृजादिषु रूपद्वयम् । इडभावपक्षे ‘स्कोः—’ (8-2-29)
इति सलोपे, ‘व्रश्च—’ (8-2-36) इत्यादिना षत्वे, तृचस्तकारस्य ष्टुत्वेन टकारे
च व्रष्टा इति रूपम् ।
Footnote 4. धातोरूदित्त्वेनेड्विकल्पं प्राप्तं बाधित्वा, ‘जॄव्रश्च्योः क्त्वि’ (7-2-55) इति
नित्यमिट् । ‘न क्त्वा सेट्’ (1-2-18) इति कित्त्वनिषेधात् न सम्प्रसारणम् ।
Footnote 5. निष्ठायाम् ‘यस्य विभाषा’ (7-2-15) इतीण्निषेधः । सम्प्रसारणपूर्वरूपादिकम् ।
‘स्कोः—’ (8-2-29) इति सकारलोपः । ओदित्त्वात् निष्ठातकारस्य नकारः ।
‘चोः कुः’ (8-2-30) इति कुत्वम् । ‘निष्ठादेशः षत्वस्वरप्रत्ययेड्विधिषु सिद्धो
वाच्यः’ (वा. 8-2-3) इति वचनेन ‘व्रश्च—’ (8-2-36) इति षत्वं प्रति
निष्ठानत्वस्य सिद्धत्वात्, झल्परकत्वाभावात् न षत्वम् । णत्वम् । इयमत्र गहना
प्रक्रिया ।
Footnote 6. ण्यति ‘चजोः—’ (7-3-52) इति कुत्वे, अझल्परकत्वात् ‘स्कोः—’ (8-2-29)
इति न सकारलोपः । ‘निमित्तापाये नैमित्तिकस्याप्यपायः’ (परि. 57) इति
वचनेन चकारमाश्रित्य श्रुतः शकारः, शकारविगमे स्वयमेव सकारतां प्रत्यापद्यते ।
Footnote 7. घञि चकारस्य कुत्वे पूर्ववत् शकारस्य सकारभावे च रूपमेवम् ।
Footnote 8. मूलं वृश्चतीति मूलवृट् । ‘क्विप् च’ (3-2-76) इति क्विपि, सम्प्रसारणपूर्वरूपयोः
सकारलोपे, व्रश्चादिषत्वे तस्य जश्त्वेन डकारे चर्त्वे च रूपमेवम् । मूलवृत् इति
क्षीरतरङ्गिण्यां दृश्यते । स च अपपाठ इति भाति, तुकोऽप्रसिद्धेः ।
Footnote 9. ‘व्रश्चिकृषोः किकन्’ (द. उ. 3-12) इति किकन्प्रत्यये सम्प्रसारणादिके च
रूपमेवम् । वृश्चिकः = दन्दशूकविशेषः ।
Footnote 10. ‘स्नुव्रश्चि—’ (द. उ. 9-25) इति क्सप्रत्ययः । सम्प्रसारणादिकम् । [ID=1663]
मार्ष्टि
मृज् मृजूँ शुद्धौ अदादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् to cleanse to purify
मृजू [Printed book page 1047]
(1302) “मृजू शुद्धौ” (II-अदादिः-1066. अक. वेट्. पर.) [अ]
‘शौचालंकारयोर्वा णौ मृजेर्मार्जति मार्जयेत् ॥
मार्ष्टि शुद्धौ तथा मार्जेः शब्दार्थान्मार्जयेण्णिचि ।’ (श्लो. 60-61) इति देवः ।
मार्जकः-र्जिका, मार्जकः-र्जिका, 7 मिमार्जिषकः-षिका-मिमृक्षकः-क्षिका,
[Page1048+ 24]
1 मरीमृजकः-जिका; 2 मार्जिता-मार्ष्टा-मार्ष्ट्री, मार्जयिता-त्री, मिमार्जिषिता-मिमृक्षिता-त्री, मरीमृजिता-त्री; 3 मार्जन्-मृजन्-ती, मार्जयन्-न्ती, मिमार्जिषन्-मिमृक्षन्-न्ती;
मार्जिष्यन्- 4 मार्क्ष्यन्-न्ती-ती, मार्जयिष्यन्-न्ती-ती, मिमार्जिषिष्यन्-मिमृक्षिष्यन्-न्ती-ती; – 5 व्यतिमार्जानः, व्यतिमृजानः, मार्जयमानः, व्यतिमिमार्जिषमाणः-व्यतिमि-
मृक्षमाणः, मरीमृज्यमानः- 6 मर्मृज्यमानासः व्यतिमार्जिष्यमाणः-व्यतिमार्क्ष्य-
माणः, मार्जयिष्यमाणः, व्यतिमिमार्जिषिष्यमाणः-व्यतिमिमृक्षिष्यमाणः, मरीमृजिष्यमाणः; 7 कंसपरिमृट्-कंसपरिमृड्-कंसपरिमृजौ-कंसपरिमृजः; –
[Page1049+ 27]
1 मृष्टम्-मृष्टः-मृष्टवान्, मार्जितः, मिमार्जिषितः-मिमृक्षितः, मरीमृजितः-तवान्;
परिमार्जः, 2 तुन्दपरिमृजः A -तुन्दपरिमार्जः, 3 परिमार्क्ष्णुः, 4 मार्जनः, मार्जः, मिमार्जिषुः-मिमृक्षुः, मरी[मार्जः]मृजः;
मार्जितव्यम्-मार्ष्टव्यम्, मार्जयितव्यम्, मिमार्जिषितव्यम्-मिमृक्षितव्यम्, मरीमृजितव्यम्;
मार्जनीयम्, मार्जनीयम्, मिमार्जिषणीयम्-मिमृक्षणीयम्, मरीमृजनीयम्; 5 मृज्यः- B मार्ग्यः, 6 अवश्यमार्ज्यः, मार्ज्यम्, मिमार्जिष्यम्-मिमृक्ष्यम्, मरीमृज्यम्;
ईषन्मार्जः-दुर्मार्जः-सुमार्जः; — — –
मृज्यमानः, मार्ज्यमानः, मिमार्जिष्यमाणः-मिमृक्ष्यमाणः, मरीमृज्यमानः;
[Page1050+ 28]
मार्गः, 1 अपामार्गः, मार्जः, मिमार्जिषः-मिमृक्षः, मरीमर्जः;
मार्जितुम्-मार्ष्टुम्, मार्जयितुम्, मिमार्जिषितुम्-मिमृक्षितुम्, मरीमृजितुम्; 2 मृजा, A मृष्टिः, मार्जना, मिमार्जिषा-मिमृक्षा, मरीमृजा;
परिमार्जनम्- 3 सम्मार्जनी, 4 सांमार्जनम्, मार्जनम्, मिमार्जिषणम्-मिमृक्षणम्, मरीमृजनम्;
मार्जित्वा-मृष्ट्वा, मार्जयित्वा, मिमार्जिषित्वा-मिमृक्षित्वा, मरीमृजित्वा;
विमृज्य-अपमृज्य, विमार्ज्य, विमिमार्जिष्य-विमिमृक्ष्य, विमरीमृज्य;
मार्जम् 2, मार्जित्वा 2-मृष्ट्वा 2, मार्जम् 2, मार्जयित्वा 2, मिमार्जिषम् 2-मिमृक्षम् 2, मिमार्जिषित्वा 2-मिमृक्षित्वा 2, मरीमृजम् 2; मरीमृजित्वा 2; 5 मर्जूः, 6 मार्जारः, 7 मार्जालीयः ।
[Page1051+ 29]
Footnote [अ] ‘मृजूष्—’ इति क्षीरस्वामी षितममुं पठित्वा, उत्तरत्र, ‘भिदादौ (3-3-104)
मृजा ।’ इत्यप्याह । अनूदितश्चायं पक्षः पुरुषकारे (श्लो. 61), खण्डितश्च ।
‘षकारोऽङर्थः ।’ इति च क्षीरस्वामिवाक्यं किञ्चिदनूदितमत्र पुरुषकारे ।
परं तु क्षीरतरङ्गिण्यां नैतादृशं वाक्यमधुनोपलभ्यते । यदि धातोः षित्त्वं
प्रामाणिकं स्यात्—तर्हि षित्त्वेनैन निदानेनाङ्सिद्धेर्भिदादिपाठपरिकल्पनमन्या-
य्यमिति तदाशयः । वस्तुतस्तु क्षीरतरङ्गिण्यां धातोरस्य षित्करणं लेखकदो-
षादापतितमिति भाति ।
Footnote 7. धातोरस्य ऊदित्त्वेन, ‘स्वरतिसूतिसूयतिधूञूदितो वा’ (7-2-44) इतीड्विकल्पः ।
इट्पक्षे रूपमेवम् । इडभावपक्षे, झलादित्वेन सनः कित्त्वेन गुणनिषेधे,
‘व्रश्चभ्रस्जसृजमृज—’ (8-2-36) इत्यादिना षत्वे, ‘षढोः कः सि’ (8-2-41)
इति ककारे षत्वे च रूपमेवम् । एवमेव सन्नन्ते सर्वत्र रूपद्वयस्योपपत्तिर्ज्ञेया ।
Footnote 1. ‘न धातुलोप आर्धधातुके’ (1-1-4) इत्यत्रत्यभाष्यपरामर्शनात् यङन्ते सर्वत्र
वृद्धिविकल्पः इति ज्ञायत इति बृहच्छब्देन्दुशेखरे (पु. 1878) स्पष्टम् ।
ततश्चात्र सर्वत्र मरीमार्जकः-र्जिका, मरीमार्जिता-त्री; इत्यादीनि रूपाणि
यथासम्भवं तत्तत्प्रत्ययेषु ज्ञेयानि । एवं ‘ममृंज्यते मर्मृज्यमानास इति
चोपसंख्यानम्’ (वा. 7-4-91) इत्युक्तत्वात् ण्वुलादिष्वप्यस्य रुकि रूपनिष्पत्तिर्भव-
तीति न मन्तव्यम्; यतोऽत्र निपातनस्थलेष्विव स्वरूपग्रहणात्, निर्दिष्टरूपस्यैव
साधुत्वज्ञापनात्, यङ्लुकि विहितस्य रुको यङन्तेऽपि निर्दिष्टयोरुभयोर्विषयेऽप्युप-
संख्यानार्थमेव वार्तिकावताराच्च इति स्पष्टं कैयटादौ ।
Footnote 2. तृजादिष्वप्यूदित्त्वादिड्विकल्पः । इडभावपक्षे, इट्पक्षेऽपि लघूपधलक्षणं गुणं
बाधित्वा, ‘मृजेर्वृद्धिः’ (7-2-114) इति वृद्धिः । एवमेव तव्यदादिष्वपि ज्ञेयम् ।
Footnote 3. शतरि, ‘अदिप्रभृतिभ्यः—’ (2-4-72) इति शब्लुकि, ‘इहान्ये वैयाकरणाः
मृजेरजादौ सङ्क्रमे विभाषा वृद्धिमारभन्ते’ (भाष्यवाक्यम् 1-1-3) इति
वृद्धिविकल्पः । वृद्ध्यभावपक्षे, शतुरपित्सार्वधातुकत्वेन ङिद्वद्भावादङ्गस्य गुणो न ।
Footnote 4. स्यप्रत्यये इडभावपक्षे षत्वकत्वषत्वेषु रूपमेवम् ।
Footnote 5. ‘कर्तरि कर्मव्यतीहारे’ (1-3-14) इति शानच् । वृद्धिविकल्पः ।
Footnote 6. यङन्ताच्छानचि, ‘मर्मृज्यते मर्मृज्यमानास उपसंख्यानम्’ (वा. 7-4-91) इति
वचनात् रीगपवादतया पाक्षिके रुकि, बहुवचने जसः, ‘आज्जसेरसुक्’ (7-1-50)
इत्यसुकि रूपमेवम् । “छन्दोऽधिकारः ‘आज्जसेरसुक्’ (7-1-50) इति यावत् ।”
इति काशिकायाम् (7-1-38) उक्तत्वात् वैदिकेष्वेवास्य प्रयोग इति ज्ञेयम् ।
Footnote 7. कंसं परिमार्ष्टि इत्यर्थे, ‘क्विप् च’ (3-2-76) इति कर्मण्युपपदे क्विप् । पदान्तनि-
मित्तके षत्वे जश्त्वे चर्त्वविकल्पे च रूपमेवम् ।
Footnote 1. ऊदित्त्वेनेड्विकल्पनात् निष्ठायाम्, ‘यस्य विभाषा’ (7-2-15) इतीण्निषेधः । षत्वे
ष्टुत्वे च रूपमेवम् ।
Footnote 2. तुन्दं परिमार्ष्टीत्यर्थे, ‘तुन्दशोकयोः परिमृजापनुदोः’ (3-2-5) इति कर्मण्युप-
पदे अणोऽपवादतया कप्रत्ययः । कित्त्वेन गुणनिषेधः । ‘आलस्यसुखाहरणयोः—’
(वा. 3-2-5) इति वचनात् आलस्यविशिष्टे कर्तर्येवायं प्रत्यय इति ज्ञेयम् ।
तदभावपक्षे तुन्दपरिमार्जः इत्यत्र, ‘कर्मण्यण्’ (3-2-1) इति अण्प्रत्यये वृद्धौ च
रूपम् । अत्र कप्रत्ययस्य कित्त्वात्, ‘मृजेरजादौ सङ्क्रमे विभाषा वृद्धिम्—’
(भाष्यवाक्यम् 1-1-3) इति वचनात् आलस्यरूपार्थे एव वृद्धिविकल्पमाशङ्क्य,
‘सा भवत्येव सत्यभिधाने’ इति उद्द्योते (3-1-5) समाहितम् । उत्तरत्र च
यद्यनभिधानमभिमतम्, तदानीम्, ‘इको गुणवृद्धी’ (1-1-3) इति सूत्रे भाष्य-
स्वारस्यात् निरुक्तभाष्यवाक्ये ‘अजादौ’ इत्यस्य आतिदेशिकक्ङिदजादिप्रत्यये
इत्यर्थपरकत्वमाश्रित्य, अत्र कप्रत्ययस्यौपदेशिककित्त्वेन वृद्धिनिषेध एवेति च
समाहितम् ।
Footnote A. ‘इह युवतिवदनकान्तिभिराप्यायिततुन्दपरिमृजः शेते ।’ अनर्घराघवे 7-110.
Footnote 3. ताच्छीलिके, “— ‘परिक्षिपच्परिमृजः ग्स्नुः’ इति ग्स्नुप्रत्ययः । परिमार्क्ष्णुः ।”
इति प्रक्रियाकौमुदी । भाष्यादिषु तु नैतादृशं वचनमुपलभ्यते ।
Footnote 4. बाहुलकात्, नन्द्यादेः (3-1-134) आकृतिगणत्वाद्वा ण्यन्तात् कर्तरि ल्युप्रत्यये
रूपमेवम् ।
Footnote 5. ‘मृजेर्विभाषा’ (3-1-113) इति विभाषा क्यप् । पक्षे ण्यति निष्ठायामनिट्त्वात्
‘चजोः कु घिण्ण्यतोः’ (7-3-52) इति कुत्वे वृद्धौ च मार्ग्यः इति रूपम् ।
Footnote B. ‘मन्युस्तस्य त्वया मार्ग्यो मृज्यः शोकश्च तेन ते ॥’ भ. का. 6-57.
Footnote 6. आवश्यकार्थे ण्यति, ‘ण्य आवश्यके’ (7-3-65) इति कुत्वनिषेधः ।
Footnote 1. ‘हलश्च’ (3-3-121) इति संज्ञायां घञि, कुत्वे, ‘उपसर्गस्य घञ्यमनुष्ये
बहुलम्’ (6-3-122) इति ‘अप’ इत्युपसर्गान्त्याकारस्य दीर्घे रूपमेवम् ।
अपमृज्यतेऽनेन व्याध्यादिरिति अपामार्गः = ओषधिविशेषः ।
Footnote 2. स्त्रियां भावादौ भिदादिपाठात् (3-3-104) अङि, औपदेशिकङित्त्वादस्य प्रत्ययस्य
‘मृजेरजादौ—’ (भाष्यवाक्यम् 1-3-5) इत्यत्र नास्य ग्रहणमिति निर्णयात्,
‘क्ङिति च’ (1-1-5) इति वृद्धिनिषेधे च रूपमेवम् । बाहुलकात् क्तिनि वृद्धौ च
माष्टिः इत्यपि रूपमिति ज्ञेयम् । मा. धा. वृत्तौ तु ‘मार्ष्टिरिति चुरादौ
वक्ष्यते’ इत्युक्तम् । चुरादिषु तु कुत्रापि मार्ष्टिशब्दनिष्पत्तिः तेन न क्रियते ।
मृष्टिरिति तु बाहुलकात् क्तिनि, क्तिचि वा निष्पद्यत इति ज्ञेयम् ।
Footnote A. ‘पयोधरांश्चन्दनपङ्कदिग्धान् वासांसि चामृष्टमृजानि दृष्ट्वा ।’ भ. का. 11. 27.
Footnote 3. सम्मार्जनी इति करणल्युडन्तात् स्त्रियां टित्त्वेन ङीपि रूपम् । सम्मार्जनी =
शोधनसाधनी ।
Footnote 4. सम्पूर्वकादस्माद् भावे ‘अभिविधौ भाव इनुण्’ (3-3-44) इतीनुणि, तदन्तात्
‘अण् इनुणः’ (5-4-15) इति स्वार्थिके अण्प्रत्यये, ‘इनण्यनपत्ये’ (6-4-164) इति
नान्तस्य प्रकृतिभावे च रूपमेवम् । क्लीबत्वं लोकादत्रेति ज्ञेयम् । काशिकायाम्
(6-4-164) उदाहृतमिदं पदम् ।
Footnote 5. ‘मृजेर्गुणश्च’ (द. उ. 1-165) इत्यूप्रत्यये, वचनादेव वृद्ध्यपवादे गुणे च
रूपम् । मर्जूः = शुद्धिः ।
Footnote 6. ‘कञ्जिमृजिभ्यां चित्’ (द. उ. 8-67) इत्यारन्प्रत्यये रूपसिद्धिः । मार्ष्टि भवन-
मिति मार्जारः = बिडालः ।
Footnote 7. ‘स्थाचतिमृजेः आलवालजालीयरः’ (द. उ. 10-1) इत्यनेन यथासंख्यमालीयर्
प्रत्यये रूपमेवम् । मार्ष्टि अशुभं रक्षांसि चेति मार्जालीयः = अग्निः । [ID=1302]
[Printed book page 1051]
(1303) “मृजू शौचालङ्कारयोः” (X-चुरादिः-1849. सक. सेट्. उभ.)
आधृषीयः ।
‘शौचालङ्कारयोर्वा णौ मृजेर्मार्जति मार्जयेत् ॥’ (श्लो. 60) इति देवः ।
‘मृजूष्—’ इति क्षीरस्वामी । ऊदित्त्वस्य ण्यन्ते प्रयोजनाभावात्,
शुद्ध एवोपयोगाच्चास्य णिज्विकल्प इति ज्ञेयम् । यद्वा, आधृषीयत्वेनेड्विकल्प
इति बोध्यम् ।
मार्जकः-र्जिका, मिमार्जयिषकः-षिका, मार्जकः-र्जिका, मिमार्जिषकः-षिका,
मिमृक्षकः-क्षिका, मरीमृजकः-मरीमार्जकः-र्जिका; मार्जयिता-त्री, मिमार्ज-
यिषिता-त्री, मार्जिता-त्री, मार्ष्टा-मार्ष्ट्री, मिमार्जिषिता-मिमृक्षिता-त्री,
मरीमृजिता-मरीमार्जिता-त्री; इत्यादीनि सर्वाण्यपि रूपाणि यथा-
सम्भवमूह्यानि । णिजभावपक्षे पूर्वलिखितादादिकमार्ष्टिवत् (1302) सन्नन्ते,
यङन्ते च रूपाणि बोध्यानि । ण्यन्तात्, ण्यन्तप्रकृतिकसन्नन्ताच्च, णिन्नि-
मित्तकं लघूपधलक्षणं गुणं बाधित्वा, ‘मृजेर्वृद्धिः’ (7-2-114) इति वृद्धि-
रिति विशेषः । वृद्धिविधायके सूत्रे उत्सृष्टानुबन्धस्य मृजेरविशेषेण ग्रहणमिति
विवेकः । [ID=1303]
मार्जति मार्जयति
मृज् मृजूँ शौचालङ्कारयोः चुरादिः उभयपदी सकर्मकः सेट् to cleanse to purify to washm to decorate
क्लिद्यति
क्लिद् क्लिदूँ आर्द्रीभावे दिवादिः परस्मैपदी अकर्मकः वेट् to be wet to be moist
क्लिदू [Printed book page 0296]
(286) “क्लिदू आद्रींभावे” (IV-दिवादिः-1242. अक. सेट्. पर.)
‘क्लिन्दते क्लिन्दतीत्येवमिदितः परिदेवने ।
क्लिद्यतीत्यार्द्रभावेऽर्थे क्लिदेः श्यन्यूदितो भवेत् ॥’ (श्लो. 102) इति देवः ।
क्लेदकः-दिका, क्लेदकः-दिका, 1 चिक्लिदिषकः-चिक्लेदिषकः-षिका, 2 चिक्लित्सकः-त्सिका, चेक्लिदकः-दिका;
क्लेदिता-क्लेत्ता-त्री, क्लेदयिता-त्री, चिक्लिदिषिता-चिक्लेदिषिता-चिक्लित्सिता-त्री, चेक्लिदिता-त्री; 3 क्लिद्यन् A -न्ती, क्लेदयन्-न्ती, चिक्लिदिषन्-चिक्लेदिषन्-चिक्लित्सन्-न्ती;)
क्लेदिष्यन्-क्लेत्स्यन्-न्ती-ती, क्लेदयिष्यन्-न्ती-ती, चिक्लिदिषिष्यन्-चिक्लेदिषिष्यन्-चिक्लित्सिष्यन्-ती-न्ती
— क्लेदयमानः, क्लेदयिष्यमाणः, चेक्लिद्यमानः, चेक्लिदिष्यमाणः;
विक्लित्-विक्लिदौ-विक्लिदः; — – 4 क्लिन्नम्-क्लिन्नः-क्लिन्नवान्, क्लेदितः-तम्, चिक्लिदिषितः-चिक्लेदिषितः-चिक्लित्सितः-चेक्लिदितः-तवान्;
[Page0297+ 19]
1 क्लिदः, क्लेदः, चिक्लिदिषुः-चिक्लेदिषुः-चिक्लित्सुः, चेक्लिदः;
क्लेदितव्यम्-क्लेत्तव्यम्, क्लेदयितव्यम्, चिक्लिदिषितव्यम्-चिक्लेदिषि-तव्यम्-चिक्लित्सितव्यम्, चेक्लिदितव्यम्;
क्लेदनीयम्, क्लेदनीयम्, चिक्लिदिषणीयम्-चिक्लेदिषणीयम्-चिक्लि-त्सनीयम्, चेक्लिदनीयम्;
क्लेद्यम्, क्लेद्यम्, चिक्लिदिष्यम्-चिक्लेदिष्यम्-चिक्लित्स्यम्, चेक्लिद्यम्;
ईषत्क्लेदः-दुष्क्लेदः-सुक्लेदः; — — –
क्लिद्यमानः, क्लेद्यमानः, चिक्लिदिष्यमाणः-चिक्लेदिष्यमाणः-चिक्लित्स्यमानः, चेक्लिद्यमानः;
क्लेदः, 2 चिक्लिदः, क्लेदः, चिक्लिदिषः-चिक्लेदिषः-चिक्लित्सः, चेक्लिदः;
क्लेदितुम्-क्लेत्तुम्, क्लेदयितुम्, चिक्लिदिषितुम्-चिक्लेदिषितुम्-चिक्लित्सितुम्, चेक्लिदितुम्;
विक्लित्तिः, क्लेदना, चिक्लिदिषा-चिक्लेदिषा-चिक्लित्सा, चेक्लिदा;
क्लेदनम्, क्लेदनम्, चिक्लिदिषणम्-चिक्लेदिषणम्-चिक्लित्सनम्, चेक्लिदनम्;
3 क्लिदित्वा-क्लेदित्वा-क्लित्त्वा, क्लेदयित्वा, चिक्लिदिषित्वा-चिक्लेदिषित्वा-चिक्लित्सित्वा; चेक्लिदित्वा,
विक्लिद्य, विक्लेद्य, विचिक्लिदिष्य-विचिक्लेदिष्य-विचिक्लित्स्य, विचेक्लिद्य;
क्लेदम् 2, क्लिदित्वा 2- क्लेदित्वा 2 -क्लित्त्वा 2, क्लेदम् 2, क्लेदयित्वा 2, चिक्लिदिषम् 2 -चिक्लिदिषित्वा 2 -चिक्लेदिषम् 2 -चिक्लित्सम् 2, चिक्लेदिषित्वा 2 -चिक्लित्सित्वा 2, चेक्लिदम् 2; चेक्लिदित्वा 2.
Footnote 1. ‘रलोव्युपधाद्धलादेः संश्च’ (1-2-26) इति सनः कित्त्वविकल्पः । कित्त्वा-
भावे गुणः । कित्त्वपक्षे गुणाभावः ।
Footnote 2. ऊदित्त्वात् ‘स्वरतिसूतिसूयतिधूञूदितो वा’ (7-2-44) इति इड्विकल्पः । इडभाव-
पक्षे ‘हलन्ताच्च’ (1-2-10) इति सनः कित्त्वम् । एवं सन्नन्ते सर्वत्र रूपत्रयं
बोध्यम् ।
Footnote 3. ‘दिवादिभ्यः श्यन्’ (3-1-69) इति श्यन् । श्यनो ङिद्वद्भावात् आङ्गस्य गुणाभावः ।
Footnote A. नभ्यांस्तुभ्य विभो जयेति नुवते क्लिद्यन् प्रमेद्युद्रजं
क्ष्विद्यन् ऋद्धिमघृध्नवेऽपि स विमृश्याक्षीयमाणां ददौ ॥’ धा. का. 2-67.
क्लिद्यन् आर्द्रीभवन्-इत्यर्थः ।
Footnote 4. ऊदित्त्वेन वैकल्पिकेट्त्वात् ‘यस्य विभाषा’ (7-2-15) इति निष्ठायां इण्णिषेधः ।
‘रदाभ्यां निष्ठातो नः—’ (8-2-42) इति निष्ठानत्वम् ।
Footnote 1. ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः—’ (3-1-135) इति कर्तरि कः प्रत्ययः ।
Footnote 2. ‘घञर्थे कविधानम्—’ (वा. 3-3-58) इति कः ‘द्वित्वप्रकरणे के कृञादीनाम्—’
(वा. 6-1-1.) इति द्वित्वम् । चिक्लिदो = रसभेदः ।
Footnote 3. ऊदित्त्वादिड्विकल्पः । कित्त्वपक्षे न गुणः । कित्त्वाभावपक्षे गुणः । इडभावपक्षे
‘क्लित्त्वा’ इति रूपम् ।
स्यन्दते
स्यन्द् स्यन्दूँ प्रस्रवणे भ्वादिः आत्मनेपदी अकर्मकः वेट् to ooze to drip to trickle
स्यन्दू [Printed book page 1398]
(1972) “स्यन्दू प्रस्रवणे” (I-भ्वादिः-761. अक. वेट्. आत्म.)
अर्थभेदेन सकर्मकोऽकर्मकोऽपि कविभिः प्रयुज्यते । स्यन्दकः-न्दिका, स्यन्दकः-
न्दिका, सिस्यन्त्सकः-न्त्सिका, सिस्यन्दिषकः-षिका, सास्यन्दकः-न्दिका;
इत्यादिकानि रूपाणि सर्वाण्यपि कृपूधातुवत् (252) ज्ञेयानि; प्रातिस्विक-
रूपाणि विना । ऊदित्त्वात् ‘स्वरतिसूति—’ (7-2-44) इत्यादिना वलादेरार्ध-
[Page1399+ 30]
धातुकस्य इड्विकल्पः । स्यन्दिता- 1 स्यन्ता इति । 2 स्यन्दित्वा-स्यन्त्वा, 3 स्यन्नः, 4 स्यन्दनः, 5 अनुष्यन्दमानः, A विष्यन्दमानः, परिष्यन्दमानः, अभिष्यन्दमानः,
निष्यन्दमानः, अनुस्यन्दमानः, विस्यन्दमानः, परिस्यन्दमानः, अभिस्यन्दमानः,
निस्यन्दमानः, णिनिप्रत्यये B निष्यन्दी, 6 स्यदः, अश्वस्यदः, गोस्यदः, 7 स्यन्त्स्यन्, 8 सिन्धुः, स्यन्दम् 2 - C स्यन्त्वा 2, इत्यादिकानि रूपाणि अस्य धातोः विशेषेण
भवन्तीति ज्ञेयम् ।
Footnote 1. ऊदित्त्वात् इड्विकल्पः । इडभावपक्षे धातुदकारस्य चर्त्वेन तकारः । तस्य ‘झरो
झरि—’ (8-4-65) इति पाक्षिको लोपः । एवं तव्यदादिष्वपि बोध्यम् ।
Footnote 2. ऊदित्वात् इड्विकल्पः । इडभावपक्षे ‘क्त्वि स्कन्दिस्यन्दोः’ (6-4-31) इति
नलोपो निषिध्यते । ‘न क्त्वा सेट्’ (1-2-18) इति सेटः क्त्वायाः कित्त्वनिषेधात्
उपधानकारलोपो न ।
Footnote 3. निष्ठायाः ‘यस्य विभाषा’ (7-2-15) इत्यनिट्त्वम् । निष्ठातकारधातुदकारयोः नत्वम् ।
Footnote 4. ‘अनुदात्तेतश्च—’ (3-2-149) इति युच्प्रत्ययः ।
Footnote 5. ‘अनुविपर्यभिनिभ्यः स्यन्दतेरप्राणिषु’ (8-3-72) इति सकारस्य विकल्पेन
मूर्द्धन्यादेशः । अनुस्यन्दमानः मत्स्यः, जलं वा । अत्र न षत्वम् ।
‘अप्राणिषु’ (8-3-72) इत्युक्तेः ।
Footnote A. ‘विष्यन्दमानरुधिरो रक्तविस्यन्दपाटलान् ।’ भ. का. 9-74.
Footnote B. ‘सायं शशाङ्ककिरणाहतचन्द्रकान्त-
निष्यन्दिनीरनिकरेण कृताभिषेकाः ।’ शि. व. 4-58.
Footnote 6. ‘स्यदो जवे’ (6-4-28) इति जवेऽभिधेये घञ् नलोपो वृद्ध्यभावश्च निपात्यते ।
अन्यत्र घृतस्यन्दः इत्येव; न नलोपादिकम् ।
Footnote 7. ‘वृद्भ्यः स्यसनोः’ (1-3-92) इति परस्मैपदं वा । ‘न वृद्भ्यः चतुर्भ्यः’
(7-2-59) इतीण्निषेधः ।
Footnote 8. औणादिके (द. उ. 1-96) उप्रत्यये संप्रसारणे च रूपमेवम् । स्यन्दतेऽत्यर्थमिति
सिन्धुः = समुद्रः, नदविशेषश्च ।
Footnote C. ‘स्यन्त्वा स्यन्त्वा दिवश्शम्भोः मूर्ध्नि स्कन्त्वा भुवं गतम् ।’ भ. का. 22-11. [ID=1971]
सेधति
सिध् षिधूँ शास्त्रे माङ्गल्ये च भ्वादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् to rule to be auspicious
षिधू
षिधू [Printed book page 1344]
(1837) “षिधू शास्त्रे माङ्गल्ये च”
(I-भ्वादिः-48. अक. सेट्. पर.)
देवश्लोकः सेधतौ द्रष्टव्यः । ऊदित्त्वादिड्विकल्पः । शास्त्रम् = शासनम्,
माङ्गल्यम् = मङ्गलार्थक्रिया । समस्तान्यपि रूपाणि भौवादिकसेधतिवत् (1835)
बोध्यानि । [ID=1836]
गोपायति
गुप् गुपूँ रक्षणे भ्वादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट् to protect to hide to conceal
गुपू
गुपू [Printed book page 0399]
(411) “गुपू रक्षणे” (I-भ्वादिः-395. सक. वेट्. पर.)
‘णौ गोपयति भाषा(सा)थें निन्दायां से जुगुप्सते ।
गोपायेद् रक्षणे त्वाये, व्याकुलत्वे तु गुप्यति ॥’ (श्लो. 129) इति देवः । 1 गोपायकः A -यिका-गोपकः-गोपिका, 2 गोपायकः-पिका-गोपकः-पिका, 3 जुगोपायिषकः-जुगोपिषकः-जुगुपिषकः-षिका-जुगुप्सकः-प्सिका, 4 जोगुपकः-पिका;
गोपायिता- 5 गोपिता-गोप्ता-त्री, गोपाययिता-गोपयिता-त्री, जुगोपायिषिता-
जुगोपिषिता-जुगुपिषिता-जुगुप्सिता-त्री, जोगुपिता-त्री; 6 गोपायन् B -न्ती, गोपायन्-गोपयन्-न्ती, जुगोपायिषन्-जुगोपिषन्-जुगुपिषन्-जुगुप्सन्-न्ती; –
गोपायिष्यन्-गोपिष्यन्-न्ती-ती, गोपाययिष्यन्-गोपयिष्यन्-न्ती-ती,
जुगोपायिषिष्यन्-जुगोपिषिष्यन्-जुगुपिषिष्यन्-जुगुप्सिष्यन्-न्ती-ती; –
— गोपाययमानः-गोपयमानः, — जोगुप्यमानः;
— गोपाययिष्यमाणः, गोपयिष्यमाणः, जोगुपिष्यमाणः; 7 गोपाः-गोपौ-गौपाः, — गुप्-गुब्-गुपौ-गुपः; –
[Page0400+ 26]
गोपायितम्-तः 1 गुप्तम्-गुप्तः-गुप्तवान्, 2 मनसागुप्ता, गोपायितः-गोपितः,
जुगोपायिषितः-जुगोपिषितः-जुगुपिषितः-जुगुप्सितः, जोगुपितः-तवान्;
गोपायः-गुपः, 3 शालिगोपः- A शालिगोपी, गोपायः-गोपः, जुगोपायिषुः-जुगोपिषुः-जुगुपिषुः-जुगुप्सुः, जोगुपः;
गोपायितव्यम्-गोपितव्यम्-गोप्तव्यम्, गोपाययितव्यम्-गोपयितव्यम्,
जुगोपायिषितव्यम्-जुगोपिषितव्यम्-जुगुपिषितव्यम्-जुगुप्सितव्यम्, जोगुपितव्यम्;
गोपायनीयम्-गोपनीयम्, गोपायनीयम्-गोपनीयम्, जुगोपायिष-
णीयम्-जुगोपिषणीयम्-जुगुपिषणीयम्-जुगुप्सनीयम्, जोगुपनीयम्;
गोपाय्यम्-गोप्यम्- 4 कुप्यम् B, गोपाय्यम्-गोप्यम्, जुगोपायिष्यम्-जुगो-
पिष्यम्-जुगुप्स्यम्, जोगुप्यम्;
ईषद्गोपायः-दुर्गोपायः-सुगोपायः, ईषद्गोपः-दुर्गोपः-सुगोपः; –
गोपाय्यमानः-गुप्यमानः, गोपाय्यमानः-गोप्यमानः, जुगोपायिष्य-
माणः-जुगोपिष्यमाणः-जुगुपिष्यमाणः-जुगुप्स्यमानः, जोगुप्यमानः;
गोपायः-गोपः, गोपायः-गोपः, जुगोपायिषः-जुगोपिषः-जुगुपिषः-जुगुप्सः, जोगुपः;
गोपायितुम्-गोपितुम्-गोप्तुम्, गोपाययितुम्-गोपयितुम्, जुगोपायिषितुम्-
जुगोपिषितुम्-जुगुपिषितुम्-जुगुप्सितुम्-जोगुपितुम्;
[Page0401+ 24]
गोपाया- 1 गुप्तिः, गोपायना-गोपना, जुगोपायिषा-जुगोपिषा-जुगुपिषा-जुगुप्सा-जोगुपा;
गोपायनम्- 2 प्रगोपणम् A -प्रगोपनम्, गोपायनम्-गोपनम्, जुगोपायिषणम्-
जुगोपिषणम्-जुगुपिषणम्-जुगुप्सनम्, जोगुपनम्;
प्रगोपायित्वा- 3 गोपित्वा-गुप्त्वा, गोपाययित्वा-गोपयित्वा, जुगोपायिषित्वा-
जुगोपिषित्वा-जुगुपिषित्वा-जुगुप्सित्वा, जोगुपित्वा;
प्रगोपाय्य-प्रगुप्य, प्रगोपाय्य-प्रगोप्य, प्रजुगोपायिष्य-प्रजुगोपिष्य-प्रजुगुपिष्य-
प्रजुगुप्स्य, प्रजोगुप्य;
गोपायम् 2 -गोपम् 2, गोपायित्वा 2 -गोपित्वा-गुप्त्वा 2, गोपायम् 2 -गोपम् 2, गोपाययित्वा 2 -गोपयित्वा 2,
जुगोपायिषम् 2 -जुगोपिषम् 2, -जुगुपिषम् 2 -जुगुप्सम् -2, जोगुपम् 2;
जुगोपायिषित्वा 2-जुगोपिषित्वा 2, -जुगुपिषित्वा 2 -जुगुप्सित्वा- 2, जोगुपित्वा 2.
Footnote 1. ‘गुप्धूपविच्छिपणिपनिभ्य आयः’ (3-1-28) इति विहित आयप्रत्ययः,
‘आयादय आर्धधातुके वा’ (3-1-31) इत्यनेन, आर्धधातुके विकल्पितः । अतो
रूपद्वयम् । एवमार्धधातुके सर्वत्र ज्ञेयम् ।
Footnote A. ‘आसेदुषां गोत्रभिदोऽनुवृत्त्या गोपायकानां भुवनत्रयस्य ।
रोचिष्णुरत्नावलिभिर्विंमानैर्द्यौराचिता तारकितेव रेजे ॥’ किरातार्जुनीये 18-18.
Footnote 2. ण्यन्ताण्ण्वुलि, ‘णेरनिटि’ (6-4-51) इति णिलोपे रूपम् । णिजन्ते सर्वत्र आय-
प्रत्ययविकल्पः ।
Footnote 3. आयप्रत्ययान्तात् सनि इदं रूपम् । आयप्रत्ययाभावे ऊदित्त्वादिड्विकल्पे, ‘रलो
व्युपधात्—’ (1-2-26) इति सनः कित्त्वविकल्पे च रूपत्रयम् । एवं सन्नन्ते सर्वत्र ।
Footnote 4. आर्धधातुकविवक्षायामायप्रत्ययस्य वैकल्पिकत्वात्, आयप्रत्ययान्तस्यानेकाच्त्वान्न
यङ् । आयाभावे तु—‘जोगुपकः’ इत्यादिरूपाणि यङन्ताल्लिखितानि ।
Footnote 5. ऊदित्त्वात् ‘स्वरतिसूति—’ (7-2-44) इत्यादिना इङ्विकल्पः । आयप्रत्ययाभावपक्षे
एवं तव्यदादिषु ज्ञेयम् ।
Footnote 6. शतुः सार्वधातुकत्वान्नित्यमायादेशः ।
Footnote B. ‘वल्भप्रगल्भाः पथिकाश्च तत्क्षणं सुश्रम्भणस्तोभयुतात् अगुर्गृहान् ।
गोपायतां धर्ममधूपितात्मनां जल्पान् विमुच्याभवदुद्यमो जपे ॥’ धा. का. 1-51.
Footnote 7. क्विपि, अल्लोपयलोपयोः सोः रुत्वविसर्गौ । आयाभावे ‘गुप्’ इति रूपम् ।
Footnote 1. आयाभावपक्षे—ऊदित्त्वात् विकल्पितेट्कत्वेन निष्ठायाम्, ‘यस्य विभाषा’ (7-2-15)
इति निषेधादिडागमो न ।
Footnote 2. ‘मनसः संज्ञायाम्’ (वा. 6-3-3) इति तृतीयाया अलुक् ।
Footnote 3. ‘कर्मण्यण्’ (3-2-1) इत्यणि शालिगोप इति रूपम् । स्त्रियां टित्त्वेन ङीपि
शालिगोपी ।
Footnote A. ‘इक्षुच्छायनिषादिन्यस्तस्य गोष्तुर्गुणोदयम् ।
आकुमारकथोद्धातं शालिगोप्यो जगुर्यशः ॥’ रघुवंशे 4-20.
Footnote 4. ‘राजसूयसूर्यमृषोद्यरुच्यकुप्यकृष्टपच्याव्यथ्याः’ (3-1-114) इति सूत्रेण सुवर्ण-
रजतादिभिन्ने धने बोध्ये क्यपि, गुपेरादेः ककारादेशश्च निपातितः ।
Footnote B. ‘अकृष्टपच्याः पश्यन्तौ ततो दाशरथी लताः ।
रत्नान्नपानकुप्यानामाटतुर्नष्टसंस्मृती ॥’ भ. का. 6-58.
Footnote 1. स्त्रियां भावादौ ‘अ प्रत्ययात्’ (3-3-102) इति आयप्रत्ययान्तादकार प्रत्ययः ।
आयाभावपक्षे-‘तितुत्र—’ (7-2-9) इतीण्णिषेधे रूपम् ।
Footnote 2. ‘हलश्चेजुपधात्’ (8-4-31) इति वा णत्वम् ।
Footnote A. ‘कः कृत्वा रावणामर्षप्रकोपणमवद्यधीः ।
शक्तो जगति शक्रोऽपि कर्तुमायुःप्रगोपणम् ॥’ भ. का. 9-105.
Footnote 3. आयप्रत्ययाभावपक्षे ऊदित्त्वेनेड्विकल्पात्, इट्पक्षे, ‘न क्त्वा सेट्’ (1-2-18) इति
कित्त्वनिषेधात् गुणः । [ID=411]
