धातु

Question 1

सीदति

Answer 1

०१. षदॢँ विशरणगत्यवसादनेषु ( to go, to lose power, to be tired, to dry up, to destroy, to wither, to despond, to lose interest )
१०. षदँ पद्यर्थे( to attack, to climb, to go ) अयं धातुः नित्यम् ‘आङ्’पूर्वकः एव प्रयुज्यते । आसीदति , आसादयति
०६. षदॢँ विशरणगत्यवसादनेषु

Question 2

प्रियते

Answer 2

०६.पृङ् व्यायामे ( to try, to put effort )

Question 3

आद्रियते

Answer 3

०६. दृङ् आदरे
( to respect, to praise, to honor )
अनिट् किरादिः

Question 4

धरते

Answer 4

०१. धृङ् अवबन्धने विध्वंसने च
( to fall down, to get destroyed )

Question 5

धरति

Answer 5

०१. धृञ् धारणे ( to wear, to support, to possess, to hold )

Question 6

ध्रियते

Answer 6

०६. धृङ् अवस्थाने ( to be, to exist, to be steady, to wear )

Question 7

कृणाति

Answer 7

०९. कॄञ् हिंसायाम् ( to kill, to destroy ) सेट् प्वादिः ल्वादिः
०९. कॄ हिंसायाम् ( to kill, to destroy ) सेट् प्वादिः ल्वादिः

Question 8

किरति

Answer 8

कॄ विक्षेपे( to discard, to throw away ) सेट् किरादिः

७.१.१०० ॠत इद्धातोः

Question 9

गिरति , गिलति

Answer 9

०६ गॄ निगरणे( to eat, to swallow )
अचि विभाषा’ ८.२.२१ इत्यनेन अजादौ प्रत्यये परे गॄ-धातोः रेफस्य विकल्पेन लकारादेशः भवति ।

१.३.५१ अवाद्ग्रः गॄ निगरणे इति तुदादौ पठ्यते, तस्य इदं ग्रहणम्। न तु गॄ शब्दे इति क्र्यादिपठितस्य। तस्य ह्रवपूर्वस्य प्रयोग एव न अस्ति।

Question 10

गृणाति

Answer 10

०९. गॄ शब्दे( to sound, to talk ) प्वादिः ल्वादिः

Question 11

गारयते

Answer 11

१०. गॄ विज्ञाने
( to know, to understand )
सेट् आकुस्मीयः

विशेषः’आकुस्मीयाः आत्मनेपदिनः’ इत्यनेन गणसूत्रेण अस्य धातोः आत्मनेपदम् विधीयते । णिजभावपक्षे केवलं परस्मैपदस्यैव रूपाणि विधीयन्ते ।

Question 12

शीयते

Answer 12

१. शदॢँ शातने( to perish, to fall, to wither, to decay, to wear off, to fall, to wane, to throw down )
अनिट् ज्वलादिः
पाघ्राध्मास्थाम्नादाण्दृश्यर्त्तिसर्त्तिशदसदां पिबजिघ्रधमतिष्ठमनयच्छपश्यर्च्छधौशीयसीदाः७.३.७८
अयम् धातुः वस्तुतः परस्मैपदी अस्ति । परन्तु ‘शदेः शितः’ १.३.६० इत्यनेन सार्वधातुकलकाराणां विषये अस्य आत्मनेपदस्यैव रूपाणि भवन्ति ।

Question 13

शीयते

Answer 13

०६.०१६४
शद्
शदॢँ शातने( to go, to lose energy, to move, to be sad )

Question 14

इष्यति

Answer 14

०४. इषँ गतौ( to go )
सेट्
इषेरुदितो ग्रहणम्। इह मा भूत्, इष्यति, इष्णातीति।

Question 15

इच्छति

Answer 15

०६. इषुँ इच्छायाम्( to wish, to desire, to want ) सेट्

इषुगमियमां छः७.३.७७

Question 16

इष्णाति

Answer 16

०९.इषँ आभीक्ष्ण्ये ( to repeat )

सेट्

Question 17

त्रुटति , त्रुट्यति

Answer 17

०६. त्रुटँ छेदने( to cut, to break )

सेट् कुटादिः

Question 18

त्रोटयते

Answer 18

१०.त्रुटँ छेदने( to cut, to break )
सेट् आकुस्मीयः
‘आकुस्मीयाः आत्मनेपदिनः’

Question 19

लज्जते

Answer 19

०६.ओँलस्जीँ व्रीडायाम्( to be ashamed, to be shy )

सेट्

Question 20

मज्जति

Answer 20

०६.टुमस्जोँ शुद्धौ( to nathe )
अनिट्
निर्मल करना

Question 21

विच्छायति

Answer 21

०६. विछँ गतौ ( to go ) रुक रुक कर चलना
´सेट्
३,१,२८ ‘गुपूधूपविच्छिपणिपनिभ्य आयः’ इत्यनेन अस्मात् धातोः स्वार्थे ‘आय’ प्रत्ययः विधीयते । ततः एव तिङ्प्रत्ययाः भवन्ति ।

Question 22

विच्छति , विच्छयति

Answer 22

१०. विछँ भाषायाम्( to speak, to talk )
सेट्
१. ‘आ स्वदः सकर्मकात्’ अनेन गणसूत्रेण अयं धातुः सकर्मकः अस्ति चेदेव णिच् प्रत्ययः भवति । अकर्मकत्वे तु णिच् प्रत्ययः न विधीयते, केवलं परस्मैपदस्य च रूपाणि भवन्ति ।
२. अस्मिन् धातौ औपदेशिकावस्थायाम् केवलम् छकारः विद्यते, न हि चकारः । परन्तु प्रक्रियायां नित्यम् छे च ६.१.७३ इत्यनेन तुगागमः भवति, तस्य च अग्रे स्तोः श्चुना श्चुः ८.४.४० इत्यनेन श्चुत्वे कृते चकारः जायते, अतः अन्तिमरूपेषु नित्यम् ‘च्छ्’ इत्येव श्रूयते । अतः अत्रापि अन्वेषणसौकर्यार्थम् चकारसहितः धातुः एव निर्दिष्टः अस्ति ।

Question 23

रियति

Answer 23

०६.रि गतौ( to go )

Question 24

रिणोति

Answer 24

०५.००३२ रि हिंसायाम् ( to kill, to destroy, to damage, to hurt )

Question 25

पियति

Answer 25

६. पि गतौ

to go

Question 26

धियति

Answer 26

०६.०१४२

धि धारणे( to hold, to possess, to become )

Question 27

क्षयति

Answer 27

०१.०२६९

क्षि क्षये( to decay, to get killed, to get destroyed, to wane, to go away, to reduce, to shrink )

Question 28

क्षिणोति

Answer 28

०५.००३३

क्षि हिंसायाम्( to kill, to destroy, to damage, to hurt )

Question 29

क्षियति

Answer 29

०६.०१४३

क्षि निवासगत्योः( to dwell, to stay, to go )

Question 30

गुवति

Answer 30

०६.०१३४ गु पुरीषोत्सर्गे( to excrete )

तुदादिः परस्मैपदी अकर्मकः अनिट् कुटादिः

Question 31

ध्रवति

Answer 31

०१.१०९३ ध्रु स्थैर्ये

to be firm, to be fixed

Question 32

ध्रुवति

Answer 32

०६.०१३५ ध्रु
ध्रु गतिस्थैर्ययोः( to be firm, to be fixed, to go )
तुदादिः परस्मैपदी अकर्मकः अनिट् कुटादिः

Question 33

कौति

Answer 33

०२.००३७ कु

कु शब्दे( to hum, to moan, to sound )

Question 34

कुवति

Answer 34

०६.०१३६ कु
कुङ् शब्दे( to hum, to moan, to speak inarticulately, to sound )
तुदादिः आत्मनेपदी अकर्मकः अनिट् कुटादिः

Question 35

कवते

Answer 35

०१.११०३ कु
कुङ् शब्दे( to sound )
भ्वादिः आत्मनेपदी अकर्मकः अनिट्

Question 36

नुवति

Answer 36

०६.०१३२ नू
णू स्तवने( to praise )
तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट् कुटादिः

Question 37

धूनोति

Answer 37

०५.००१० धू
धूञ् कम्पने( to shake, to tremble )
स्वादिः उभयपदी सकर्मकः वेट्

Question 38

धुनाति

Answer 38

०९.००२० धू
धूञ् कम्पने( to shake, to agitate, to tremble, to cause to shake, to cause to agigate, to tremble )
क्र्यादिः उभयपदी सकर्मकः वेट् प्वादिः ल्वादिः

Question 39

धूनयति , धवति

Answer 39

१०.०३७२ धू
धूञ् कम्पने( to shake, to move, to decorate )
चुरादिः उभयपदी सकर्मकः सेट् आधृषीयः

७.३.३७ शाच्छासाह्वाव्यावेपां युक्
णिच्प्रकरणे धूञ्प्रीञोः नुग्वचनम्

Question 40

धुवति

Answer 40

०६.०१३३ धू
धू विधूनने( to shake, to agitate, to tremble )
तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट् कुटादिः

Question 41

सुवति

Answer 41

०६.०१४४ सू
षू प्रेरणे( to inspire, to put to work, to make something fly )
तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट्

Question 42

सूयते

Answer 42

४.००२७ सू
षूङ् प्राणिप्रसवे( to procreate, to conceive, to give birth )
दिवादिः आत्मनेपदी सकर्मकः वेट् स्वादिः

Question 43

सूते

Answer 43

०२.००२५ सू
षूङ् प्राणिगर्भविमोचने( to procreate, to give birth )
अदादिः आत्मनेपदी सकर्मकः वेट्

Question 44

म्रियते

Answer 44

०६.०१३९ मृ
मृङ् प्राणत्यागे( to die )
तुदादिः आत्मनेपदी अकर्मकः अनिट्

७.४.२८ रिङ् शयग्लिङ्क्षु

विशेषःमृ-धातोः विषये ‘म्रियतेर्लुङ्लिङोश्च’ १.३.६१ इत्यनेन केवलं शित्-प्रत्यये परे तथा च लुङ् /आशीर्लिङ्-लकारयोः विषये आत्मनेपदम् भवति । अन्येषु लकारेषु ( लिट्, लुट्, लृट्, लृङ् - एतेषु) परस्मैपदम् विधीयते ।

Question 45

वृश्चति

Answer 45

०६.००१२
व्रश्च्
ओँव्रश्चूँ छेदने( to cut, to make a hole, to tear )
तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः वेट्

६.१.१६
कौमुदी-२४१२
ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च

Question 46

पृच्छति

Answer 46

०६.०१४९
प्रच्छ्
प्रछँ ज्ञीप्सायाम्( to ask, to seek, to question )
तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः अनिट् किरादिः

६.१.१६
कौमुदी-२४१२
ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च

१.३.२९
कौमुदी-२६९९
समो गम्यृच्छिप्रच्छिस्वरत्यर्तिश्रुविदिभ्यः

स्मिन् धातौ औपदेशिकस्वरूपे केवलं छकारः विद्यते । परन्तु प्रक्रियायां नित्यं छे च ६.१.७३ इत्यनेन तुगागमं कृत्वा ततः श्चुत्वे कृते ‘प्रच्छ्’ इति चकारसहितः एव छकारः श्रूयते । अतः अत्र निर्देशसमये अपि सौलभ्यार्थम् चकारसहितः छकारः निर्दिष्टः अस्ति ।

Question 47

भृज्जति भृज्जते

Answer 47

०६.०००४
भ्रस्ज्
भ्रस्जँ पाके( to fry, to roast, to parch )
तुदादिः उभयपदी सकर्मकः अनिट्

Question 48

विचति

Answer 48

०६.००१३
व्यच्
व्यचँ व्याजीकरणे( to deceive, to cheat )
तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट्

६.१.१६
कौमुदी-२४१२
ग्रहिज्यावयिव्यधिवष्टिविचतिवृश्चतिपृच्छतिभृज्जतीनां ङिति च

Question 49

मोचयति

Answer 49

१०.०२७२
मुच्
मुचँ प्रमोचने मोदने च( to free, to liberate, to release, to loosen, to abandon, to grant, to give money )
चुरादिः उभयपदी सकर्मकः सेट्

Question 50

मुञ्चति

Answer 50

०६.०१६६
मुच्
मुचॢँ मोक्षणे( to free, to liberate, to leave, to release, to loosen, to abandon )
तुदादिः उभयपदी सकर्मकः अनिट् मुचादिः

Question 51

सिञ्चति

Answer 51

०६.०१७०
सिच्
षिचँ क्षरणे( to sprinkle, to moisten )
तुदादिः उभयपदी सकर्मकः अनिट् मुचादिः

Question 52

वेद , वेत्ति

Answer 52

५ धातु है
०२.००५९
विद्
विदँ ज्ञाने( to understand, to learn, to know, to realize, to experience, to be sad, to meditate, to think )
अदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट् भिदादिः

वेत्ति
३.४.८३ विदो लटो वा
१.२.५ असंयोगाल्लिट् कित्

Question 53

विद्यते

Answer 53

५ धातु है
०४.००६७
विद्
विदँ सत्तायाम्( to exist )
दिवादिः  आत्मनेपदी  अकर्मकः  अनिट्

Question 54

विन्दति

Answer 54

५ धातु है
०६.०१६८
विद्
विदॢँ लाभे( to obtain, to receive )
तुदादिः  उभयपदी  सकर्मकः  सेट्  मुचादिः

शे मुचादीनाम्७.१.५९

Question 55

विन्त्ते,विन्ते

Answer 55

५ धातु है
०७.००१३
विद्
विदँ विचारणे( to think, to meditate, to analyze, to reason upon )
रुधादिः  आत्मनेपदी  सकर्मकः  अनिट्

→विनद्+ते [ रुधादिभ्यः श्नम्३.१.७८ ]
→ विनद्+ते [ सार्वधातुकमपित्१.२.४ 
→ विन्द्+ते [ श्नसोरल्लोपः६.४.१११ ]
→ विन्द्+ते [ सार्वधातुकमपित्१.२.४ 
→ विंद्+ते [ नश्चापदान्तस्य झलि८.३.२४ ]
→ विंत्ते [ खरि च८.४.५५ ]
→ विन्त्ते [ अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः८.४.५८ ]
→ विन्त्ते,विन्ते [ झरो झरि सवर्णे८.४.६५ ]
→ विन्त्ते,विन्ते

Question 56

वेदयते

Answer 56

५ धातु है
१०.०२३२
विद्
विदँ चेतनाख्याननिवासेषु( to improve body, to know, to understand )
चुरादिः आत्मनेपदी सकर्मकः सेट् आकुस्मीयः

‘आकुस्मीयाः आत्मनेपदिनः’ इत्यनेन गणसूत्रेण अस्य धातोः आत्मनेपदम् विधीयते ।

Question 57

खिद्यते

Answer 57

३ धातु है
०४.००६६
खिद्
खिदँ दैन्ये( to be sad, to be displeased, to be distressed )
दिवादिः  आत्मनेपदी  अकर्मकः  अनिट्

Question 58

खिन्दति

Answer 58

३ धातु है
०६.०१७२
खिद्
खिदँ परिघाते( to distress, to irritate )
तुदादिः  परस्मैपदी  सकर्मकः  सेट्  मुचादिः

अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः८.४.५८

Question 59

खिन्ते

Answer 59

३ धातु है

७.००१२
खिद्
खिदँ दैन्ये( to be sad, to be distressed, to have sorrow )
रुधादिः आत्मनेपदी अकर्मकः अनिट्

तिङन्तरूपाणि
कृदन्तरूपाणि
प्रयोगाः

अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः८.४.५८

Question 60

पिंशति

Answer 60

२ धातु है

०६.०१७३
पिश्
पिशँ अवयवे( to rip off, to grind, to cut into small parts )
तुदादिः परस्मैपदी अकर्मकः सेट् मुचादिः

नही लगा
अनुस्वारस्य ययि परसवर्णः८.४.५८

Question 61

पेशयति

Answer 61

२ धातु है

१०.०१०५
पिश्
पिशँ नाशने( to destroy )
चुरादिः उभयपदी सकर्मकः सेट्

Question 62

कृन्तति

Answer 62

२ धातु है

०६.०१७१
कृत्
कृतीँ छेदने( to cut, to break, to slice )
तुदादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट् मुचादिः

Question 63

कृणत्ति

Answer 63

२ धातु है

०७.००१०
कृत्
कृतीँ वेष्टने( to surround, to cover )
रुधादिः परस्मैपदी सकर्मकः सेट्