pa-anteshu_13

Question 1

आप्नोति

Answer 1

आपॢँ व्याप्तौ (to obtain-to pervade-to occupy)-स्वादिः-आप्नु-आप्नोति

आपॢ [Printed book page 0057]
(59) “आपॢ व्याप्तौ” (V-स्वादिः-1260. सक. अनिट्-पर.)
“आपयत्यापतीत्यापेर्यौ वा णौ लम्भने पदे । व्याप्त्यर्थस्यास्य तु
स्वादेराप्नोतीति पदं भवेत् ॥” (137) इति देवः ।
आपकः-प्रापकः-पिका, आपकः-पिका, ईप्सकः 3 प्सिका;
आप्ता-प्त्री, प्रापयिता-त्री, ईप्सिता-त्री; 4 आप्नुवन्-वती, प्रापयन्-न्ती, ईप्सन्-न्ती;
[Page0058+ 28]

आप्स्यन्-न्ती-ती, आपयिष्यन्-न्ती-ती, ईप्सिष्यन्-न्ती-ती;
— प्रापयमाणः, प्रापयिष्यमाणः;
आपः 1; — –
आप्तः- A संप्राप्तः-प्तम्-प्तवान्, प्रापितम्, B ईप्सितः-तवान्;
आपः, आपः, व्यापी-व्यापिनी, C ईप्सुः, आपिपयिषुः; –
आप्तव्यम्, आपयितव्यम्, ईप्सितव्यम्;
आपनीयम्, प्रापणीयम्, ईप्सनीयम्;
D संप्राप्यः,
आप्यम्, — प्राप्यम्, — ईप्स्यम्;
ईषदापः-दुरापः-स्वापः; — –
प्राप्यमानः, प्राप्यमानः, ईप्स्यमानः;
आपः, आपः, ईप्सः;
आप्तुम्, आपयितुम्, ईप्सितुम्; 2 आप्तिः, प्रापणा, ईप्सा, आपिपयिषा;
प्रापणम्, आपनम्, ईप्सनम्;
आप्त्वा, आपयित्वा, ईप्सित्वा;
प्राप्य, E प्रापय्य 3 = प्राप्य, प्रेप्स्य;
[Page0059+ 25]

आपम् 2, आप्त्वा 2, आपम् 2, आपयित्वा 2, ईप्सम् 2; ईप्सित्वा 2;
Footnote 3. सनि ‘आप्ज्ञपृधामीत्’ (7-4-55) इतीत्वे, द्वित्वे, ‘अत्र लोपोऽभ्यासस्य’ (7-4-58)
इत्यभ्यासलोपः ।
Footnote 4. ‘स्वादिभ्यः—’ (3-1-73) इति श्नुप्रत्यये उवङ् ।
Footnote 1. ‘आप्नोतेर्ह्रस्वश्च’ (द. उ. 7-1.) इति क्विप्सन्नियोगेन ह्रस्वत्वे, ‘अप्तृन्—’
(6-4-11) इति सर्वनामस्थाने दीर्घः । ‘आपः स्त्री भूम्नि वार्वारि—’ इति
अमरकोशात् नित्यं बहुवचनम् ।
Footnote A. ‘तस्य मित्रीयतो दूतः संप्राप्तोऽस्मि वशंवदः’ भ. का. 6-100.
Footnote B. ‘अन्वयादिविभिन्नानां यथासंख्यमनीप्सितम्’ भ. का. 9. 132.
Footnote C. ‘दिग्व्यापिनीर्लोचनलोभनीया मृजाऽन्वयाः स्नेहमिव स्रवन्तीः’ भ. का. 2-13.
Footnote D. ‘संप्राप्यो निजशक्तिराद्धतपसः साधोः स देवोऽपि तामृज्वीकर्तुमुपानशे सुकृतिनीं
प्रस्तिध्नुवानः खलान् ॥’ धा. का. 2-69.
Footnote 2. ‘क्तिन् आबादिभ्यः निष्ठायामनिड्भ्यः’ (वा. 3-3-94) इति क्तिन् । ‘गुरोश्च हल’
(3-3-103) इत्यस्यापवादः ।
Footnote E. ‘प्रापय्य शौरिमथ तां भगिनीं च वाक्यैरक्षीणसौहृदमपेतशुचाऽवतानीत्’ वा. वि.
3-56.
Footnote 3. ‘विभाषाऽऽपः’ (6-4-57) इति णेरयादेशो वा । [ID=59]

Question 2

आपयति

Answer 2

आपॢँ लम्भने (to obtain-to get-to receive)-चुरादिः-आपय-आपयति

[Printed book page 0059]
(60) “आपॢ लम्भने” (X-चुरादिः-1840-सक. सेट्. उभ.)
आधृषीयः । लम्भनम् = प्राप्तिः—इति क्षीरस्वामी ।
‘आपयत्यापतीत्यापेर्यौ वा णौ लम्भने पदे । व्याप्त्यर्थस्यास्य तु स्वादे-
राप्नोतीति पदं भवेत् ॥’ (137) इति देवः ।
आधृषीयत्वात् णिचो वैकल्पिकत्वम् । णिच्पक्षे रूपाणि पूर्वं लिखि-
तस्याप्नोतेरिव (59) ज्ञेयानि । णिजभावपक्षे ‘शेषात् कर्तरि परस्मैपदम्’
(1-3-78) इति परस्मैपदित्वमेव । तत्र शतरि A ‘आपन्-न्ती’ इत्येव रूपम्;
शप औत्सर्गिकत्वात् । ईप्सकः-इत्यादि च रूपम् । ण्यन्तात् सनि तु–
आपिपयिषकः-षिका, आपिपयिष्यम्;
आपिपयिषिता-त्री, आपिपयिष्यमाणः;
आपिपयिषन्-न्ती, आपिपयिषितुम्;
आपिपयिषिष्यन्-न्ती-ती, आपिपयिषः;
आपिपयिषमाणः, आपिपयिषा;
आपिपयिषिष्यमाणः, आपिपयिषणम्;
आपिपयिषितः-तं-तवान्, आपिपयिषित्वा;
आपिपयिषुः, समापिपयिष्य;
आपिपयिषितव्यम्; आपिपयिषणीयम्; आपिपयिषम् 2; आपिपयिषित्वा 2; इति रूपाणि ज्ञेयानि ।
Footnote A. “आपन् खेदमरिं तनञ्जनहितं चिक्रीड गोपेर्हरिः तूर्योत्थो वितनन् ध्वनिर्दिवमगात्
दतो यथा वादितः” धा. का. 3-51. [ID=60]

Question 3

क्षिपति

Answer 3

क्षिपँ प्रेरणे (to throw)-तुदादिः-क्षिप-क्षिपति

[Printed book page 0322]
(307) “क्षिप प्रेरणे” (VI-तुदादिः-1285. सक. अनि. उभ.)
‘क्षिप्यति प्रेरणे, शे तु क्षिपति क्षिपते पदे ।’ (श्लो. 130) इति देवः ।
क्षेपकः-पिका, क्षेपकः-पिका, चिक्षिप्सकः-प्सिका, चेक्षिपकः-पिका,
क्षेप्ता-त्री; 3 क्षिपन् C -न्ती-ती, D अभिक्षिपन् 4 प्रतिक्षिपन्-अतिक्षिपन्-न्ती-ती;
[Page0323+ 27]

क्षिपमाणः, इत्यादीनि रूपाण्यस्येति विशेषः । अन्यानि रूपाणि सर्वाण्यपि
दैवादिकक्षिप्यतिवत् (306) ज्ञेयानि ।
Footnote 3. ‘तुदादिभ्यः शः’ (3-1-77) इति शः विकरणप्रत्ययः । तस्य ङिद्वद्भावात् अङ्गस्य
न गुणः । स्त्रियाम्, ‘आच्छीनद्योर्नुम्’ (7-1-80) इति नुमो वैकल्पिकत्वम् । तेन
रूपद्वयम् ।
Footnote C. ‘तुदन् कुचरिताञ् शुभे प्रणुदमान इष्टं दिशन्
प्रभृष्टपललान् क्षिपन् अरिमतिं कृषन् माधवः ।’ धा. का. 2-72.
Footnote D. ‘सुखाहरैर्वर्महरैः सगर्भ्यैः प्रलम्बमुख्यैश्च सहाश्रवैस्तैः ।
अभिक्षिपन् अक्षमकोऽर्चनार्हान् दृष्ट्वा स्वसुर्दीप्तिमखिन्त कंसः ॥’ वा. वि. 2-59.
Footnote 4. ‘अभिप्रत्यतिभ्यः क्षिपः’ (1-3-80) इत्यनेन कर्तृगामिनि क्रियाफलेऽपि परस्मै-
पदमेव । न शानच् । तेन शतरि रूपम् । [ID=307]

Question 4

क्षिप्यति

Answer 4

क्षिपँ प्रेरणे (to throw)-दिवादिः-क्षिप्य-क्षिप्यति

क्षिप [Printed book page 0321]
(306) “क्षिप प्रेरणे” (IV-दिवादिः-1121. सक. अनि. पर.) [अ]
प्रेरणम् = निरसनम्—इति धातुकाव्यव्याख्याता ।
‘क्षिप्यति प्रेरणे, शे तु क्षिपति क्षिपते पदे ॥’ (श्लो. 130) इति देवः ।
क्षेपकः-पिका, क्षेपकः-पिका, 1 चिक्षिप्सकः-प्सिका, चेक्षिपकः-पिका;
क्षेप्ता-त्री, क्षेपयिता-त्री, चिक्षिप्सिता-त्री, चेक्षिपिता-त्री; 2 क्षिप्यन्-न्ती, क्षेपयन्-न्ती, चिक्षिप्सन्-न्ती; –
क्षेप्स्यन्-न्ती-ती, क्षेपयिष्यन्-न्ती-ती, चिक्षिप्सिष्यन्-न्ती-ती; – 3 व्यतिक्षिप्यमाणः, क्षेपयमाणः, — चेक्षिप्यमाणः;
— क्षेपयिष्यमाणः, — चेक्षिपिष्यमाणः;
प्रक्षिप्-प्रक्षिपौ-प्रक्षिपः; — –
क्षिप्तम्-तः A -तवान्, क्षेपितः, चिक्षिप्सितः, चेक्षिपितः-तवान्;
क्षिपः 4, क्षिपका 5, 6 परिक्षेपी, 7 क्षिप्णुः B, 8 परिक्षेपकः, क्षेपः, चिक्षिप्सुः, चेक्षिपः;
[Page0322+ 29]

क्षेप्तव्यम्, क्षेपयितव्यम्, चिक्षिप्सितव्यम्, चेक्षिपितव्यम्;
क्षेपणीयम्, क्षेपणीयम्, चिक्षिप्सनीयम्, चेक्षिपणीयम्;
क्षेप्यम्, क्षेप्यम्, चिक्षिप्स्यम्, चेक्षिप्यम्;
ईषत्क्षेपः-दुःक्षेपः-सुक्षेपः; — –
क्षिप्यमाणः, क्षेप्यमाणः, चिक्षिप्स्यमानः, चेक्षिप्यमाणः;
क्षेपः-आक्षेपः-विक्षेपः-सुक्षेपः-सङ्क्षेपः-प्रक्षेपः, परिक्षेपः, क्षेपः, चिक्षिप्सः, चेक्षेपः;
क्षेप्तुम्, क्षेपयितुम्, चिक्षिप्सितुम्, चेक्षिपितुम्; 1 क्षिपा, क्षेपणा, चिक्षिप्सा, चेक्षिपा;
क्षेपणम्, क्षेपणम्, चिक्षिप्सनम्, चेक्षिपणम्;
क्षिप्त्वा, क्षेपयित्वा, चिक्षिप्सित्वा, चेक्षिपित्वा; A सङ्क्षिप्य, परिक्षिप्य, परिक्षेप्य, परिचिक्षिप्स्य, परिचेक्षिप्य; B भ्रूविक्षेपम् 2 [कथयति]
क्षेपम् 2, क्षिप्त्वा 2, क्षेपम् 2, क्षेपयित्वा 2, चिक्षिप्सम् 2, चिक्षिप्सित्वा 2, चेक्षिपम् 2, चेक्षिपित्वा 2,
Footnote [अ] अस्य धातोर्दिवादौ नव्यः पाठ इति क्षीरस्वामिमतम् । तन्न समीचीनम् ।
‘क्षिप्यति प्रेरणे, शे तु क्षिपति क्षिपते पदे ।’ इति दैवे (130) उक्तम् । प्रयोगश्च
‘द्वाविमावम्भसि क्षिप्य गले बद्ध्वा महाशिलाम् । धनिनं चाप्रदातारं दरिद्रं
चाप्रवासिनम् ॥’ (महाभारते उद्योगपर्वणि 33-60) इति प्रयोगात् । तत्र
क्षिप्य इति लोण्मध्यमपुरुषैकवचनम्—इति पुरुषकारे श्रीकृष्णलीलाशुकः ।
Footnote 1. ‘हलन्ताच्च’ (1-2-10) इति सनः कित्त्वान्न गुणः । एवं सन्नन्ते सर्वत्र बोध्यम् ।
Footnote 2. ‘दिवादिभ्यः श्यन्’ (3-1-69) इति श्यन् । श्यनो ङिद्वद्भावादङ्गस्य गुणो न ।
स्त्रियाम् ‘शप्श्यनोर्नित्यम्’ (7-1-81) इति नित्यं नुम् ।
Footnote 3. ‘कर्तरि कर्मव्यतीहारे’ (1-3-14) इति शानच् ।
Footnote A. ‘वरिषीष्ट शिवं क्षिप्यन् मैथिल्याः कल्पशाखिनः ।
प्रावारिषुरिव क्षोणीं क्षिप्ता वृक्षाः समन्ततः ॥’ भ. का. 9-25.
Footnote 4. ‘इगुपधज्ञाप्रीकिरः कः’ (3-1-135) इति कर्तरि कः प्रत्ययः ।
Footnote 5. क्षिपशब्दात् अज्ञाताद्यर्थे तद्धितप्रत्यये कनि सति, ‘क्षिपकादीनां च’
(वा. 7-3-44) इति इत्त्वनिषेधे ‘क्षिपका’ इति भवति ।
Footnote 6. ‘सम्पृचानु—’ (3-2-142) इत्यादिना घिनुण् ताच्छीलिकः ।
Footnote 7. ‘त्रसिगृघिधृषिक्षिपेः क्नुः’ (3-2-140) इति क्नुः ताच्छीलिकः ।
केचित्तु ‘क्षुभ्नादिषु च’ (8-4-39) इति णत्वं नेच्छन्ति ।
Footnote B. ‘विद्यामथैनं विजयां जयां च रक्षोगणं क्षिप्नुमविक्षितात्मा ।
अध्यापिपद्गाधिसुतो यथावन्निघातयिष्यन् युधि यातुधानाम् ॥’ भ. का. 2-21.
Footnote 8. ‘निन्दहिंसक्लिशखाद—’ (3-2-146) इत्यादिना वुञ् ताच्छीलिकः ।
Footnote 1. ‘भिदादि—’ (3-3-104) पाठात् अङ् । ‘अजाद्यतः—’ (4-1-4) इति स्त्रियां टाप् ।
Footnote A. ‘अनेकशो निर्जितराजकस्त्वं पितॄनतार्प्सीः नृपरक्ततोयैः ।
संक्षिप्य संरम्भमसद्विपक्षं काऽऽस्थाऽर्भकेऽस्मिंस्तव राम रामे ॥’ भ. का. 2-52.
Footnote B. ‘अधीयन्नात्मविद्विद्यां धारयन् मस्करिव्रतम् ।
वदन् बह्वङ्गुलिस्फोटं भ्रूविक्षेपं विलोकयन् ॥’ भ. का. 5-63.
Footnote 2. ‘स्वाङ्गेऽध्रुवे’ (3-4-54) इति द्वितीयान्ते उपपदे णमुल्प्रत्ययो भवति । [ID=306]

Question 5

छुपति

Answer 5

छुपँ स्पर्शे (to touch)-तुदादिः-छुप-छुपति

छुप [Printed book page 0542]
(571) “छुप स्पर्शे” (VI-तुदादिः-1418. सक. अनि. पर.)
छोपकः-पिका, छोपकः-पिका, चुच्छुप्सकः-प्सिका, 1 चोच्छुपकः-पिका;
इत्यादीनि सर्वाण्यपि साधारणरूपाणि दैवादिकक्षिप्यतिवत् (306) ज्ञेयानि । 2 छुपन्-न्ती-ती, इति शतरि रूपम् । A छुप्तम् ।
Footnote 1. ‘गुणो यङ्लुकोः’ (7-4-82) इत्यभ्यासस्य गुणः । न चात्र प्रथमतः तुकि
अभ्यासस्येगन्तत्वाभावात् ‘गुणो यङ्लुकोः’ (7-4-82) इति गुणो न स्यादिति
शङ्क्यम् । परत्वात् गुणे कृते, ‘दीर्घात्’ (6-1-75) इत्यनेन तुक्प्रवृत्तेः ।
एवमेवाशङ्क्य, परत्वेन गुणप्रवृत्तिः ‘दीर्थोऽकितः’ (7-4-83) इत्यत्र भाष्ये
साधिता ।
Footnote 2. ‘तुदादिभ्यः—’ (3-1-77) इति शः विकरणप्रत्ययः । तस्य ङिद्वद्भावादङ्गस्य
गुणो न । स्त्रियाम्, ‘आच्छीनद्योर्नुम्’ (7-1-80) इति नुम्विकल्पः ।
Footnote A. ‘रोषच्छुप्तधियाऽथ रोष्टुमभितो योधान् द्विषद्रेशकान्
आलिष्टानजितो जघान धनुषः खण्डेन मर्मस्पृशा ।’ धा. का. 2. 84. [ID=571]

Question 6

तपति

Answer 6

तपँ सन्तापे (to be angry-to burn -to shine-to perform penance)-भ्वादिः-तप-तपति

तप [Printed book page 0648]
(703) “तप सन्तापे” (I-भ्वादिः-985. सक. सेट्. पर.)
‘सन्तापेऽर्थे तपेद् दाहे तापयेत् तपते तपेत् ।
ऐश्वर्ये वा दिवादित्वात् तप्यते तपतीति च ॥’ (श्लो. 131) इति देवः ।
तापकः-पिका, तापकः-पिका, 1 तितप्सकः-प्सिका, तातपकः-पिका;
तप्ता 2 निष्टप्ता-निस्तप्ता-त्री, तापयिता-त्री, तितप्सिता-त्री; तातपिता-त्री; 3 उत्तपन्-निष्टपन्-[वा सुवर्णं] न्ती, तापयन्-न्ती, तितप्सन्-न्ती; –
तप्स्यन्-न्ती-ती, तापयिष्यन्-न्ती-ती, तितप्सिष्यन्-न्ती-ती; – 4 उत्तपमानः A -वितपमानः, 5 उत्तपमानः [पृष्ठम्], तापयमानः — तातप्यमानः;
उत्तप्स्यमानः-वितप्स्यमानः-तापयिष्यमाणः, — तातपिष्यमाणः;
संतप्-सन्तपौ-संतपः; — — –
तप्तः- B सन्तप्तः, तप्तम्, तापितः, तितप्सितः, तातपितः-तवान्; 6 तपनः, 7 ललाटन्तपः C [आदित्यः],
[Page0649+ 28]
1 द्विषत्तापः, 2 संतापी, 3 द्विषन्तपः;
द्विषतीतापः, A परन्तपः, 4 शत्रुन्तपः 5 अभितापी, B तापः, तितप्सुः, तातपः;
तप्तव्यम्, निष्टप्तव्यम्, तापयितव्यम्, तितप्सितव्यम्, तातपितव्यम्;
तपनीयम्, तापनीयम्, तितप्सनीयम्, तातपनीयम्; 6 तप्यम्, ताप्यम्, तितप्स्यम्, तातप्यम्; –
ईषत्तपः-दुस्तपः-सुतपः; — — –
तप्यमानः, ताप्यमानः, तितप्स्यमानः, तातप्यमानः;
तापः-सन्तापः, 7 आतपः, तापः, तितप्सः, तातपः;
तप्तुम्, तापयितुम्, तितप्सितुम्, तातपितुम्;
[Page0650+ 26]

तप्तिः- 1 तपस्या, तापना, तितप्सा, तातपा;
तपनम्, तापनम्, तितप्सनम्, तातपनम्;
तप्त्वा, तापयित्वा, तितप्सित्वा, तातपित्वा;
सन्तप्य, सन्ताप्य, संतितप्स्य, संतातप्य;
तापम् 2, तप्त्वा 2, तापम् 2, तापयित्वा 2, तितप्सम् 2, तितप्सित्वा 2, तातपम् 2; तातपित्वा 2.
Footnote 1. ‘हलन्ताच्च’ (1-2-10) इति सनः कित्त्वात् न गुणः । एवं सन्नन्ते सर्वत्र ज्ञेयम् ।
Footnote 2. ‘निसस्तपतावनासेवने’ (8-3-102) इति षत्वम् । आसेवनम् = पुनः पुनः
करणम् । “‘निष्टप्तं रक्षो निष्टप्ता अरातयः ।’ इत्यत्र सदप्यासेवनं न
विवक्ष्यते । छान्दसो वा वर्णविकारः ।” इति काशिका (8-3-102) । आसेवने
तु निस्तप्ता इत्येव ।
Footnote 3. ‘उद्विभ्यां तपः’ (1-3-27) इत्यत्र ‘अकर्मकाच्च’ (1-3-26) इत्यनुवृत्तेः
सकर्मकात् परस्मैपदमेव ।
Footnote 4. ‘उद्विभ्यां तपः’ (1-3-27) इति शानच् ।
Footnote A. ‘तीव्रमुत्तपमानोऽयमशक्यः सोढुमातपः ।’ भ. का. 8-15.
Footnote 5. ‘स्वाङ्गकर्मकाच्चेति वक्तव्यम्’ (वा. 1-3-27) इत्युक्तेरत्रापि शानच् ।
Footnote B. ‘सन्तप्तचामीकरवल्गुवज्रं विभागविन्यस्तमहार्घरत्नम् ॥’ भ. का. 3. 3.
Footnote 6. ‘सहितपिदमेः संज्ञायाम्’ (ग. सू. 3-1-134) इति नन्द्यादिषु पाठात् कर्तरि
ल्युः । तपनः = सूर्यः ।
Footnote 7. ‘असूर्यललाटयोर्दृशितपोः’ (3-2-36) इति खश् । ‘अरुर्द्विषदजन्तस्य—’
(6-3-67) इति मुम् । ललाटं तपतीति ललाटन्तपः = सूर्यः ।
Footnote C. ‘शमयेदपि सङ्ग्रामे यो ललाटन्तपं रविम् ॥’ भ. का. 6-100.
Footnote 1. असंज्ञायां द्विषन्तं तपतीति विग्रहे शुद्धाद्धातोः ‘कर्मण्यण्’ (3-2-1) इत्यणि रूपम् ।
Footnote 2. सम्यक् तप्तुं शीलमस्येति सन्तापी । ताच्छील्ये णिनिः ।
Footnote 3. द्विषन्तं तापयतीति विग्रहे ‘द्विषत्परयोस्तापेः’ (3-2-39) इति खच्प्रत्ययः ।
खचि ‘णेरनिटि’ (6-4-51) णिलोपे, ‘खचि ह्रस्वः’ (6-4-94) इति उपधायाः
ह्रस्वः । द्विषतस्तकारस्य मुमि संयोगान्तलोपः । एवं परं तापयतीति विग्रहे
परन्तपः इति भवति । सूत्रे द्वितकारनिर्देशात् तकारान्त एव द्विषच्छब्दे
उपपदेऽयं प्रत्ययः, न तु लिङ्गविशिष्टपरिभाषया द्विषतीशब्दे उपपदे; तत्र
‘कर्मण्यण्’ (3-2-1) इत्यणि द्विषतीताप इत्येव भवति ।
Footnote A. ‘प्रियंवदोऽपि नैवाहं ब्रुवे मिथ्या परन्तप ।
सख्या तेन दशग्रीवं निहन्ताऽसि द्विषन्तपम् ॥’ भ. का. 6. 102.
Footnote 4. ‘संज्ञायां भृतॄवृजिधारिसहितपिदमः’ (3-2-46) इति खच्प्रत्ययः संज्ञायाम् ।
शत्रून् तापयतीति विग्रहे, खचि, मुमागमे, णिलोपे, ‘खचि ह्रस्वः’ (6-4-94)
इति उपधायाः ह्रस्वे, रूपम् ।
‘विश्वम्भरा, साम रथन्तराख्यम्, पतिंवरा चापि धनञ्जयश्च ।
शत्रुंसहः कोऽपि, वसुन्धरा च, शत्रुन्तपोऽरिन्दम एवमूह्यम् ॥’ इति प्रक्रियासर्वस्वे ।
Footnote 5. ‘बहुलमाभीक्ष्ण्ये’ (3-2-81) इति णिनिः । असकृत् अभितपतीत्यर्थः ।
Footnote B. ‘द्विषतः परासिसिषुरेष सकलभुवनाभितापिनः ।
क्रान्तकुलिशकरवीर्यबलान्मदुपासनं विहितवान् महत्तपः ॥’ किरातार्जुनीये 12. 34.
Footnote 6. ‘पोरदुपधात्’ (3-1-98) इति यत्प्रत्ययः ।
Footnote 7. आ = समन्तात् तपतीति आतपः = सूर्यप्रभा । ‘पुंसि संज्ञायां धः प्रायेण’
(3-3-118) इति घः । यद्वा, पचाद्यच् ।
Footnote 1. ‘असुन्’ [द. उ. 9. 49] इत्यसुन्प्रत्यये तपः = तपति शरीरमिति कायक्लेशात्मकः
शुद्धाचारः । ‘कर्मणो रोमन्थतपोभ्यां वर्तिचरोः’ (3-1-15) इति क्यङ् ।
‘सनाद्यन्ता धातवः’ (3-1-32) इति धातुसंज्ञा । ‘अ प्रत्ययात्’ (3-3-102)
इति स्त्रियां भावादौ अकारप्रत्ययः । टाप् । तपस्या = तपः । [ID=703]

Question 7

तप्यति

Answer 7

तपँ ऐश्वर्ये (to be powerful)-दिवादिः-तप्य-तप्यति

[Printed book page 0650]
(704) “तप ऐश्वर्ये” (IV-दिवादिः-1159. अक. अनि. आत्म.)
‘सन्तापेऽर्थे तपेद् दाहे तापयेत् तपते तपेत् ।
ऐश्वर्ये वा दिवादित्वात् तप्यते तपतीति च ॥’ (श्लो. 131) इति देवः ।
अयं धातुः ऐश्वर्येऽर्थे विकल्पेन तङ्श्यनौ लभते । तदभावे शब्विकरणः
पस्स्मैपदी बोद्धव्यः । केचित्तु ‘वा’ इति पदं ‘वृतु वरणे’ इत्यनन्तरं
पठिष्यमाणस्य धातोः आद्यावयवमिच्छन्ति । अत एव ‘ततो वावृत्यमाना
सा रामशालां न्यविक्षत ।’ [भ. का. 4-28] इति भट्टिप्रयोगः संगच्छते ।
तन्मते ऐश्वर्येऽर्थे अस्माद् धातोः तङ्श्यनौ नित्यमेव भवतः । ‘पत’ इति,
अस्यैव पाठान्तरं केचिदिच्छन्ति । अत एव ‘द्युतद्यामा नियुतः पत्यमानः’
इति प्रयोगस्योपपत्तिर्भवति । निरुक्तेऽपि ‘इरज्यति पत्यते क्षयति राजतीति
चत्वार ऐश्वर्यकर्माणः’ इत्युक्तम् । तापकः-पिका, तापकः-पिका, तितप्सकः,
प्सिका, तातपकः-पिका; तप्ता-त्री, तापयिता-त्री, तितप्सिता-त्री,
इत्यादीनि सर्वाण्यपि रूपाणि भौवादिकतपतिवत् (703) बोध्यानि ।
दिवादिषु आत्मनेपदमध्ये पाठात् शानचि संतप्यमानः A, तप्स्यमानः,
तितप्समानः, तितप्सिष्यमाणः; इत्यादीनि रूपाणि भवन्तीति विशेषः ।
[Page0651+ 28]

Footnote A. ‘गूर्णेऽस्मिन् बहुजन्तुघूरिणि खले जूर्णैः शशंसे नृभिः
शौरिः शूरकगर्वचूरणपरः सन्तप्यमानः सताम् ।’ धा. का. 2. 60. [ID=704]

Question 8

तापयति

Answer 8

तपँ दाहे (to become hot-to glow-to burn-to be jealous)-चुरादिः-तापय-तापयति

[Printed book page 0651]
(705) “तप दाहे” (X-चुरादिः-1819. सक. सेट्. उभ.)
आधृषीयः ।
‘सन्तापेऽर्थे तपेद् दाहे तापयेत् तपते तपेत् ।’ (श्लो. 131) इति देवः ।
अस्य धातोः आधृषीयत्वात् णिचो वैकल्पिकत्वं बोध्यम् । ण्यन्तात्, शुद्धात्,
सन्नन्तात्, यङन्ताच्च पूर्वोक्तभौवादिकतपधातुवत् (704) सर्वाण्यपि रूपाणि
ज्ञेयानि । अस्योभयपदित्वात् शानचि—तपमानः-तप्स्यमानः, तितप्समानः,
तितप्सिष्यमाणः, इत्यादीनि रूपाण्यधिकानि भवन्ति, इति विशेषः । A चित्ततापी इति शुद्धाद्धातोर्णिनिप्रत्यये । ण्यन्तात् सनि इमानि रूपाणि–
यथा—तितापयिषकः-षिका, तितापयिषिता-त्री, तितापयिषन्-न्ती, तिता-
पयिषिष्यन्-न्ती-ती, तितापयिषमाणः, तितापयिषिष्यमाणः, तितापयिट्-ड्-
यिषौ-यिषः; तितापयिषितः-तवान्, तितापयिषुः, तितापयिषितव्यम्,
तितापयिषणीयम्, तितापयिष्यम्, ईषत्तितापयिषः-दुस्तितापयिषः-सुतिता-
पयिषः, तितापयिष्यमाणः, तितापयिषः, तितापयिषितुम्, तितापयिषा,
तितापयिषणम्, तितापयिषित्वा, संतितापयिष्य, तितापयिषम् 2, तिता-
पयिषित्वा 2.
Footnote A. ‘अजरद्वृषवद् विरिक्तपीडः पुनरभ्येत्य विशिष्टचित्ततापि ।’ धा. का. 3. 49. [ID=705]

Question 9

तेपते

Answer 9

[Printed book page 0651]
(705) “तप दाहे” (X-चुरादिः-1819. सक. सेट्. उभ.)
आधृषीयः ।
‘सन्तापेऽर्थे तपेद् दाहे तापयेत् तपते तपेत् ।’ (श्लो. 131) इति देवः ।
अस्य धातोः आधृषीयत्वात् णिचो वैकल्पिकत्वं बोध्यम् । ण्यन्तात्, शुद्धात्,
सन्नन्तात्, यङन्ताच्च पूर्वोक्तभौवादिकतपधातुवत् (704) सर्वाण्यपि रूपाणि
ज्ञेयानि । अस्योभयपदित्वात् शानचि—तपमानः-तप्स्यमानः, तितप्समानः,
तितप्सिष्यमाणः, इत्यादीनि रूपाण्यधिकानि भवन्ति, इति विशेषः । A चित्ततापी इति शुद्धाद्धातोर्णिनिप्रत्यये । ण्यन्तात् सनि इमानि रूपाणि–
यथा—तितापयिषकः-षिका, तितापयिषिता-त्री, तितापयिषन्-न्ती, तिता-
पयिषिष्यन्-न्ती-ती, तितापयिषमाणः, तितापयिषिष्यमाणः, तितापयिट्-ड्-
यिषौ-यिषः; तितापयिषितः-तवान्, तितापयिषुः, तितापयिषितव्यम्,
तितापयिषणीयम्, तितापयिष्यम्, ईषत्तितापयिषः-दुस्तितापयिषः-सुतिता-
पयिषः, तितापयिष्यमाणः, तितापयिषः, तितापयिषितुम्, तितापयिषा,
तितापयिषणम्, तितापयिषित्वा, संतितापयिष्य, तितापयिषम् 2, तिता-
पयिषित्वा 2.
Footnote A. ‘अजरद्वृषवद् विरिक्तपीडः पुनरभ्येत्य विशिष्टचित्ततापि ।’ धा. का. 3. 49. [ID=705]क्षरणे (to drop-to ooze-to sprinkle)-भ्वादिः-तेप-तेपते

Question 10

तृप्यति

Answer 10

तृपँ प्रीणने (to satisfy)-दिवादिः-तृप्य-तृप्यति is counted

तृप [Printed book page 0687]
(770) “तृप प्रीणने” (IV-दिवादिः-1195. सक. वेट्. पर.) रधादिः ।
प्रीणनम् = तृप्तिः, तर्पणं च । आद्येऽकर्मकः, द्वितीये—सकर्मकः ।
[Page0688+ 24]

‘तृप्नोति तृप्यतीत्येते प्रीणने श्नौ श्यनि क्रमात् ।
तृप्तावन्यतरस्यां णौ स्यातां तर्पति तर्पयेत् ॥’ (श्लो. 133) इति देवः ।
1 तर्पकः-र्पिका, तर्पकः-र्पिका, 2 तितर्पिषकः-षिका, तितृप्सकः-प्सिका, 3 तरीतृपकः-पिका; 4 तर्पिता-तर्प्ता-त्रप्ता-त्री, A तर्पयिता-त्री, तितर्पिषिता-तितृप्सिता-त्री, तरीतृपिता-त्री; 5 तृप्यन्- B न्ती, तर्पयन्-न्ती, तितर्पिषन्-तितृप्सन्-न्ती; –
तर्पिष्यन्-तर्प्स्यन्- 6 त्रप्स्यन्-न्ती-ती, तर्पयिष्यन्-न्ती-ती, तितर्पिषिष्यन्-तितृप्सिष्यन्-न्ती-ती; 7 व्यतितृप्यमाणः, तर्पयमाणः, 8 व्यतितितर्पिषमाणः-व्यतितितृप्समानः, 9 तरीतृप्यमाणः;
[Page0689+ 21]

व्यतितर्पिष्यमाणः-व्यतितर्प्स्यमानः-व्यतित्रप्स्यमानः, तर्पयिष्यमाणः, व्यतितितर्पिषिष्यमाणः-व्यतितितृप्सिष्यमाणः, तरीतृपिष्यमाणः;
सुतृप्-सुतृब्-सुतृपौ-सुतृपः; — — – 1 तृप्तम्-[फलानां] 2 तृप्तः-तृप्तवान्, तर्पितः, तितर्पिषितः-तितृप्सितः, तरीतृपितः-तवान्;
तृपः, 3 सन्तर्पी, तर्पः, तितर्पिषुः-तितृप्सुः, तरीतृपः;
तर्पितव्यम्-तर्प्तव्यम्-त्रप्तव्यम्, तर्पयितव्यम्, तितर्पिषितव्यम्-तितृप्सितव्यम्, तरीतृपितव्यम्;
तर्पणीयम्, तर्पणीयम्, तितर्पिषणीयम्-तितृप्सनीयम्, तरीतृपणीयम्; 4 तृप्यम्, तर्प्यम्, तितर्पिष्यम्-तितृप्स्यम्, तरीतृप्यम्,
ईषत्तर्पः-दुस्तर्पः-सुतर्पः; — –
तृप्यमाणः, तर्प्यमाणः, तितर्पिष्यमाणः-तितृप्स्यमानः, तरीतृप्यमाणः;
तर्पः, तर्पः, तितर्पिषः-तितृप्सः, तरीतृपाः;
तर्पितुम्-तर्प्तुम्-त्रप्तुम्, तर्पयितुम्, तितर्पिषितुम्-तितृप्सितुम्, तरीतृपितुम्;
तृप्तिः, तर्पणा, तितर्पिषा-तितृप्सा, तरीतृपा; A तर्पणम्, तर्पणम्, तितर्पिषणम्-तितृप्सनम्, तरीतृपणम्; 5 तर्पित्वा-तृप्त्वा, तर्पयित्वा, तितर्पिषित्वा-तितृप्सित्वा, तरीतृपित्वा;
सन्तृप्य, सन्तर्प्य, प्रतितर्पिष्य-प्रतितृप्स्य, प्रतरीतृप्य;
तर्पम् 2, तर्पित्वा 2-तृप्त्वा 2, तर्पम् 2, तर्पयित्वा 2, तितर्पिषम् 2-तितृप्सम् 2, तितर्पिषित्वा 2-तितृप्सित्वा 2, तरीतृपम् 2; तरीतृपीत्वा 2;
[Page0690+ 26]
1 तृप्रः, 2 तृपला.
Footnote 1. ‘सार्वधातुकार्धधातुकयोः’ (7-3-84) इति गुणः । स च ‘उरण् रपरः’ (1-1-51)
इति रेफविशिष्टो भवति । एवमुत्तरत्रापि ज्ञेयम् ।
Footnote 2. ‘एकाच उपदेशेऽनुदात्तात्’ (7-2-10) इत्यत्रानिट्कारिकासु, ‘—लिपिं लुपिं
तृप्यतिदृप्यती सृपिम् ।’ (काशिका 7-2-10) इति पाठात् वलाद्यार्धधातुकेषु
इडागमोऽस्य धातोर्यद्यपि न भवेत्—तथापि, ‘रधादिभ्यश्च’ (7-2-45)
इत्यत्र पाठात् इड्विकल्पः । अनुदात्तत्वफलं तु अमागम इति ज्ञेयम् । इट्पक्षे
तु— ‘इको झल्’ (1-2-9) इति सनः कित्त्वान्न गुणः, नापि अमागमः, अमाग-
मविधायके सूत्रे, ‘सृजिदृशोः—’ (6-1-58) इत्यतः, ‘अकिति’ इत्यनुवृत्तेः ।
Footnote 3. ‘रीगृदुपधस्य च’ (7-4-90) इति रीगागमः । एवं यङन्ते सर्वत्र बोध्यम् ।
Footnote 4. ‘रधादिभ्यश्च’ (7-2-45) इतीड्विकल्पः । इडभावपक्षे, ‘अनुदात्तस्य च
ऋदुपधस्यान्यतरस्याम्’ (6-1-59) इति अमागमविकल्पः । ‘मिदचोऽन्त्यात्
परः’ (1-1-47) इति अम् ऋकारात् परो भवति । ‘इको यणचि’ (6-1-77)
इति यण् । लघूपधगुणापवादोऽयममागमः । एवं तव्यदादिष्वपि ज्ञेयम् ।
Footnote A. ‘दातुः स्थातुर्द्विषां मूर्ध्नि यष्टुस्तर्पयितुः पितॄन् ।’ भ. का. 18. 40.
Footnote 5. ‘दिवादिभ्यः—’ (3-1-69) श्ति श्यन् विकरणप्रत्ययः । तस्य सार्वधातुकत्वेन
ङिद्वद्भावादङ्गस्य गुणो न ।
Footnote B. ‘रद्धारये सोऽयमनश्वराय तृप्यन्मना दृप्तजनद्गुहेऽस्मै ।’ धा. का. 2. 64.
Footnote 6. स्यप्रत्ययेऽपि अकित्त्वात् अमागमो भवति । अमागमपक्षे रूपमेवम् ।
Footnote 7. ‘कर्तरि कर्मव्यतीहारे’ (1-3-14) इति शानचि रूपम् ।
Footnote 8. ‘पूर्ववत् सनः’ (1-3-62) इति सन्नन्तात् शानचि रूपम् ।
Footnote 9. यङन्ताच्छानचि, ‘ऋवर्णान्नस्य णत्वं वाच्यम्’ (वा. 8-4-1) इति णत्वम् ।
Footnote 1. रधादित्वेनास्य धातोर्वलाद्यार्धधातुकेषु वैकल्पिकेट्कत्वात् निष्ठायाम्, ‘यस्य
विभाषा’ (7-2-15) इतीण्णिषेधः ।
Footnote 2. ‘फलानां तृप्तः’ इत्यत्र, ‘पूरणगुणसुहितार्थ—’ (2-2-11) इत्यादिना
षष्ठीसमासनिषेधः । सुहितार्थः = तृप्त्यर्थः ।
Footnote 3. ताच्छील्ये णिनिप्रत्ययः ।
Footnote 4. ‘ऋदुपधाच्चाकॢपिचृतेः’ (3-1-110) इति क्यपि रूपम् ।
Footnote A. ‘जप्तदग्निसूनुपितृतर्पणीरपो वहति स्म या विरलशैवला इव ॥’ शि. व. 13. 52.
Footnote 5. रधादित्वेनेड्विकल्पः । इट्पक्षे, ‘न क्त्वा सेट्’ (1-2-18) इति कित्त्वनिषेधात्
गुणो भवति । इडभावपक्षे प्रत्ययस्य कित्त्वेन गुणोऽमागमश्च न ।
Footnote 1. ‘स्फायितञ्चि—’ [द. उ. 8-31] इति रक्प्रत्ययः । तृप्रः = पुरोडाशः ।
Footnote 2. ‘कलस्तृपश्च’ [द. उ. 8-107] इति कलप्रत्ययः । तृपला = लताविशेषः । [ID=770]

Question 11

तृप्नोति

Answer 11

तृपँ प्रीणने (to satisfy)-स्वादिः-तृप्नु-तृप्नोति

[Printed book page 0690]
(771) “तृप प्रीणने” (V-स्वादिः-1271. सक. सेट्. पर.) [अ]
‘तृप्नोति तृप्यतीत्येते प्रीणने श्नौ श्यनि क्रमात् ।
तृप्तावन्यतरस्यां णौ स्याताम् तर्पति तर्पयेत् ॥’ (श्लो. 133) इति देवः ।
तर्पकः-र्पिका, तर्पकः-र्पिका, तितर्पिषकः-षिका, तरीतृपकः-पिका;
तर्पिता-त्री, तर्पयिता-त्री, तितर्पिषिता-त्री, तरीतृपिता-त्री; 3 तृप्नुवन्-ती, तर्पयन्-न्ती, तितर्पिषन्-न्ती; –
तर्पिष्यन्-न्ती-ती, तर्पयिष्यन्-न्ती-ती, तितर्पिषिष्यन्-न्ती-ती; –
— तर्पयमाणः, तर्पयिष्यमाणः, — तरीतृप्यमाणः, तरीतृपिष्यमाणः;
प्रतृप्-प्रतृब्-प्रतृपौ-प्रतृपः; — — –
तृपितम्-तः, तर्पितः, तितर्पिषितः, तरीतृपितः-तवान्;
तृपः, तर्पः, तितर्पिषुः, तरीतर्पः;
तर्पितव्यम्, तर्पयितव्यम्, तितर्पिषितव्यम्, तरीतृपितव्यम्;
तर्पणीयम्, तर्पणीयम्, तितर्पिषणीयम्, तरीतृपणीयम्; 4 तृप्यम्, तर्प्यम्, तितर्पिष्यम्, तरीतृप्यम्;
ईषत्तर्पः-दुस्तर्पः-सुतर्पः; — — –
[Page0691+ 24]

तृप्यमाणः, तर्प्यमाणः, तितर्पिष्यमाणः, तरीतृप्यमाणः;
तर्पः, तर्पः, तितर्पिषः, तरीतृपः;
तर्पितुम्, तर्पयितुम्, तितर्पिषितुम्, तरीतृपितुम्; 1 तृप्तिः, तर्पणा, तितर्पिषा, तरीतृपा;
तर्पणम्, तर्पणम्, तितर्पिषणम्, तरीतृपणम्; 2 तर्पित्वा, तर्पयित्वा, तितर्पिषित्वा, तरीतृपित्वा;
सन्तृप्य, सन्तर्प्य, प्रतितर्पिष्य, प्रतरीतृप्य;
तर्पम् 2, तर्पित्वा 2, तर्पम् 2, तर्पयित्वा 2, तितर्पिषम् 2, तितर्पिषित्वा 2, तरीतृपम् 2; तरीतृपित्वा 2.
Footnote [अ] स्वादिषु केषाञ्चिन्मतेनास्य धातोः पाठः । ‘स्वादौ क्षुभ्नादित्वात् (8-4-39) पाठ
उन्नेयः ।’ इति क्षीरस्वामी । देघोऽपि स्वादिषु पाठमनुमेने । अनिट्कारि-
कासु ‘तृप्यतिदृप्यती सृपिम्’ (काशिका 7-2-10) इति श्यना निर्देशव्यावर्त्यत्वेन
‘तुदादिषु यौ तृपिदृपी, तावुदात्तौ’ इति वृत्तिकारेणाभिधानात् तदनुसारिणो
न्यासकारादयः स्वादिपाठं नेच्छन्ति । क्षुभ्नादिषु णत्वनिषेधार्थं ‘तृप्नु’ इति
पाठे व्यत्ययेन श्नुः इति न्यासकारादीनां मतम् । देवश्लोकपरामर्शनेन देवस्य
तुदादिष्वेव पाठोऽस्य धातोरनभिमत इति प्रतीयते । सिद्धान्तकौमुद्याद्यनुसारेणा-
स्माभिरयं धातुर्लिखितः ।
Footnote 3. शतरि, ‘स्वादिभ्यः—’ (3-1-73) इति श्नुः विकरणप्रस्ययः । ‘अचि श्नुधातु—’
(6-4-77) इत्युवङ् । ‘क्षुभ्नादिषु च’ (8-4-39) इति णत्वनिषेधः ।
Footnote 4. ‘ऋदुपधाच्चाकॢपिचृतेः’ (3-1-110) इति क्यप्प्रत्ययः ।
Footnote 1. ‘तितुत्र—’ (7-2-9) इति इण्णिषेधः ।
Footnote 2. धातोरस्य सेट्त्वात्, क्त्वायाम्, ‘न क्त्वा सेट्’ (1-2-18) इति कित्त्वनिषेधाद्
गुणः । [ID=771]

Question 12

तृपति

Answer 12

तृपँ तृप्तौ (to satisfy)-तुदादिः-तृप-तृपति

[Printed book page 0691]
(772) “तृप तृप्तौ” (VI-तुदादिः-1307. अक. सेट्. पर.)
‘तृफ’ इति क्षीरस्वामिप्रभृतयः पठन्ति ।
‘तृप्नोति तृप्यतीत्येके प्रीणने श्नौ श्यनि क्रमात् ।’ (श्लो. 133) इति देवः ।
अत्र पुरुषकारे— ‘तृप तृप्तौ’ तुदादिश्चायम् ।’ इत्युक्तम् ।
तर्पकः-र्पिका, तर्पकः-र्पिका, तितर्पिषकः-षिका, तरीतृपकः-पिका;
तर्पिता-त्री, तर्पयिता-त्री, तितर्पिषिता-त्री, तरीतृपिता-त्री; 3 तृपन्-न्ती-ती, तर्पयन्-न्ती, तितर्पिषन्-न्ती; –
तर्पिष्यन्-न्ती-ती, तर्पयिष्यन्-न्ती-ती, तितर्पिषिष्यन्-न्ती-ती; – 4 व्यतितृपमाणः, तर्पयमाणः, — तरीतृप्यमाणः;
व्यतितृपिष्यमाणः, तर्पयिष्यमाणः, — तरीतृपिष्यमाणः;
सुतृप्-सुतृब्-सुतृपौ-सुतृपः; — –
तृपितम्- A तः, तर्पितः, तितर्पिषितः, तरीतृपितः-तवान्;
[Page0692+ 25]

तृपः, सन्तपीं, तृपः, तितर्पिषुः, तरीतृपः;
तर्पितव्यम्, तर्पयितव्यम्, तितर्पिषितव्यम्, तरीतृपितव्यम्;
तर्पणीयम्, तर्पणीयम्, तितर्पिषणीयम्, तरीतृपणीयम्; 1 तृप्यम्, तर्प्यम्, तितर्पिष्यम्, तरीतृप्यम्;
ईषत्तर्पः-दुस्तर्पः-सुतर्पः; — –
तृप्यमाणः, तर्प्यमाणः, तितर्पिष्यमाणः, तरीतृप्यमाणः;
तर्पः, तर्पः, तितर्पिषः, तरीतृपः;
तर्पितुम्, तर्पयितुम्, तितर्पिषितुम्, तरीतृपितुम्;
तृप्तिः, तर्पणा, तितर्पिषा, तरीतृपा;
तर्पणम्, तर्पणम्, तितर्पिषणम्, तरीतृपणम्;
तर्पित्वा, तर्पयित्वा, तितर्पिषित्वा, तरीतृपित्वा;
प्रतृप्य, प्रतर्प्य, प्रतितर्पिष्य, प्रतरीतृप्य;
तृपम् 2, तर्पित्वा 2, तर्पम् 2, तर्पयित्वा 2, तितर्पिषम् 2, तितर्पिषित्वा 2, तरीतृपम् 2; तरीतृपित्वा 2.
Footnote 3. ‘तुदादिभ्यः—’ (3-1-77) इति शः विकरणप्रत्ययः । तस्य ङिद्वद्भावादङ्गस्य
गुणो न ।
Footnote 4. ‘कर्तरि कर्मव्यतीहारे’ (1-3-14) इति शानच् ।
Footnote A. ‘शत्रूल्लोभकरेफरीढितृपिता तृम्फाय तोफार्थिनो
राज्ञो नित्यमतुम्पकात् वितुफती बन्धूंश्च सन्तुम्फती ।’ धा. का. 2. 74.
Footnote 1. ‘ऋदुपधाच्चाकॢपिचृतेः’ (3-1-110) इति भावकर्मणोः क्यप् । [ID=772]

Question 13

दृप्यति

Answer 13

दृपँ हर्षमोहनयोः (to be glad-to be proud)-दिवादिः-दृप्य-दृप्यति

दृप [Printed book page 0762] IS COUNTED
(859) “दृप हर्षमोहनयोः” (IV-दिवादिः-1196. अक. वेट्. पर.)
रधादिः ।
‘हर्षमोचनयोः’ इति मैत्रेयः । ‘मोहनम् = गर्वः’ इति स्वामी ।
धातोरस्यानुदात्तत्वेऽपि नात्मनेपदित्वम्, न वा इण्णिषेधः । किं तु ‘अनु-
दात्तस्य च ऋदुपधस्य—’ (6-1-59) इत्यत्र ग्रहणार्थमेवानुदात्तत्वम् ।
‘रधादिभ्यश्च’ (7-2-45) इत्यनेन, तेनेड्विकल्पः । ‘रधादित्वादिमौ-
वेट्कावमर्थमनुदात्तता ।’ इति वचनमिह स्मर्तव्यम् ।
दर्पकः-र्पिका, दर्पकः-र्पिका, दिदर्पिषकः-षिका-दिदृप्सकः-प्सिका,
दरीदृपकः-पिका; दर्पिता-द्रप्ता-दर्प्ता-त्रीं, इत्यादीनि सर्वाण्यपि रूपाणि
दैवादिकतृप्यतिवत् (770) ज्ञेयानि । 1 दर्पणः ।
Footnote 1. दर्पयति = हर्षयतीत्यर्थे ण्यन्तादस्मात् नन्द्यादित्वात् (3-1-134) कर्तरि ल्युप्रत्यये,
अनादेशे च रूपमेवम् । दर्पणः = आदर्शः । [ID=859]

Question 14

दृपति

Answer 14

दृपँ उत्क्लेशे (to give pain-to injure)-तुदादिः-दृप-दृपति

860) “दृप उत्क्लेशे” (VI-तुदादिः-1313. अक. सेट्. पर.)
‘दृफ’ इति द्वितीयान्तोऽयमित्येके ।
दर्पकः-र्पिका, दर्पकः-र्पिका, दिदर्पिषकः-षिका, दरीदृपकः-पिका;
इत्यादीनि सर्वाण्यपि रूपाणि तौदादिकतृपतिवत् (772) ज्ञेयानि । [ID=860]

Question 15

दर्पयति

Answer 15

दृपँ सन्दीपने (to ignite-to set on fire)-चुरादिः-दर्पय-दर्पयति

[Printed book page 0763]
(861) “दृप सन्दीपने”
(X-चुरादिः-1821. सक. सेट्. उभ. आधृषीयः ।)
‘तृप तृप्तौ’ (773) इत्यस्य पाठान्तरोऽयम् । दर्पकः-र्पिका, दिदर्पयिषकः-
षिका; दर्पकः-र्पिका, दिदर्पिषकः-षिका, दरीदृपकः-पिका; इत्यादीनि
सर्वाण्यपि रूपाणि चौरादिकचर्पयतिवत् (554) बोध्यानि । [ID=861]

Question 16

लिम्पति

Answer 16

लिपँ उपदेहे (to anoint-to besmear-to cover)-तुदादिः-लिम्प-लिम्पति

लिप [Printed book page 1161]
(1488) “लिप उपदेहे” (VI-तुदादिः-1433. सक. अनि. उभ.)
मुचादिः ।
‘उपदेहो = वृद्धिः’ इति क्षीरस्वामी । “अस्य [धातोः] दहनार्थ-
त्वमप्याह शङ्कराचार्यः” इति धा. का. व्याख्यायाम् (2-58) ।
[Page1162+ 24]

‘—उपदाहे’ इति मैत्रेयः । न्यासेऽपि (3-1-138 सूत्रे) ।
लेपकः-पिका, लेपकः-पिका, लिलिप्सकः-प्सिका, लेलिपकः-पिका;
लेप्ता-त्री, लेपयिता-त्री, लिलिप्सिता-त्री, लेलिपिता-त्री; 1 लिम्पन्-न्ती-ती, लेपयन्-न्ती, लिलिप्सन्-न्ती; –
इत्यादीनि रूपाणि सर्वाण्यपि तौदादिकदिशतिवत् (841) बोध्यानि ।
लिम्पः 2, निलिम्पाः 3 [देवाः], 4 प्रलिपः, लिपिः 5 -लिबिः
इमानि रूपाण्यधिकानीति विशेषः ।
Footnote 1. विकरणप्रत्यये शप्रत्यये परतः, ‘शे मुचादीनाम्’ (7-1-59) इति नुमागमे
रूपमेवम् ।
Footnote 2. अनुपसर्गे लिपेः, ‘अनुपसर्गात्—’ (3-1-138) इति शप्रत्यये ‘शे मुचादीनाम्’
(7-1-59) इति नुमि रूपमेवम् । लिम्पतीति-लिम्पः ।
Footnote 3. नौ उपपदे धातोः ‘नौ लिम्पेरिति वक्तव्यम्’ (वा. 3-1-138) इति शप्रत्यये
रूपमेवं भवति । निलिम्पा नाम देवाः ।
Footnote 4. उपसर्गे उपपदे इगुपधलक्षणकप्रत्यय एव ।
Footnote 5. ‘इगुपधात् किच्च’ [द. उ. 1-48] इति इन्प्रत्ययः । ‘दिवाविभा—’ (3-2-21)
इत्यत्र ‘लिपिः लिबि—’ इति निर्देशात् अस्यैव पाक्षिको बकारः पकारस्य, तेन
लिबिः, इत्यपि साधुरिति धातुवृत्तिः । [ID=1488]

Question 17

लुप्यति

Answer 17

लुपँ विमोहने (to be confused-to be afraid)-दिवादिः-लुप्य-लुप्यति

NOT COUNTED

Question 18

लुम्पति

Answer 18

लुपॢँ छेदने (to cut-to break-to slice)-तुदादिः-लुम्प-लुम्पति IS COUNTED

लुपॢ [Printed book page 1173]
(1511) “लुपॢ छेदने”
(VI-तुदादिः-1431. सक. अनि. उभ.) मुचादिः ।
लोपकः-पिका, लोपकः-पिका, लुलुप्सकः-प्सिका, लोलुपकः-पिका;
लोप्ता-त्री, लोपयिता-त्री, लुलुप्सिता-त्री, लोलुपिता-त्री;
इत्यादीनि रूपाणि सर्वाण्यपि तौदादिकमुञ्चतिवत् (1275) ज्ञेयानि । शतरि- 2 लुम्पन्-न्ती, यङन्तात् शानचि-लोलुप्यमानः, 3 णिनिप्रत्यये B भयलोपी इति च
अस्य धातोः विशेषः ।
[Page1174+ 24]

Footnote 2. ‘तुदादिभ्यः शः’ (3-1-77) इति विकरणप्रत्यये शे ‘शे मुचादीनाम्’ (7-1-59)
इति नुमि च लुम्पन् इति रूपम् । एवं शानजन्तेऽपि प्राक्रेया ज्ञेया ।
Footnote 3. ‘लुपसदचर—’ (3-1-24) इति भावगर्हायां यङि रूपमेवम् । भावगर्हा
धात्वर्थगर्हा । न तु क्रियासमभिहारे यङ् इति ज्ञेयम् ।
Footnote B. ‘… गोपानां भयलोपिवाग्भिरबलाविन्नानुलेपं वहन् ।’ धा. का. 2-85. [ID=1511]

Question 19

वपति

Answer 19

डुवपँ बीजसन्ताने छेदने च (to sow-to plant-to chop)-भ्वादिः-वप-वपति

वप् [Printed book page 1199]
(1556) “[डु] वप् बीजसन्ताने”
(I-भ्वादिः-1003. सक. अनि. उभ.) यजादिः ।
“बीजसन्तानः = क्षेत्रे बीजविकिरणम् । अयं गर्भाधानेऽपि दृश्यते ।
यथा— ‘मा वः क्षेत्रे परबीजा [नि] न्यवाप्सुः’ (आप-धर्मसूत्रे-2-6-13-6)
इति । छेदनेऽपि दृश्यते, ‘केशान्वपति’ इति” इति मा. धा. वृत्तिः ।
‘— बीजतन्तुसन्ताने’ इति कातन्त्रः । द. उ. वृत्तावपि (9. 39) एवमेव ।
‘— छेदने’ इति केचित् । ‘—मुण्डबीजोप्त्योः’ इति वोपदेवः ।
‘निपूर्वात् पितृक्रियार्थता’ इति धा. का. व्याख्यायाम् (2. 42) । ‘बीज-
तन्तुसन्ताने, वपने, घर्षणे, तन्तुनिर्माणे च’ इति काशकृत्स्नः ।
प्रणिवापकः-पिका, वापकः-पिका, 1 विवप्सकः-प्सिका, वावपकः-पिका;
प्रणिवप्ता-वप्त्री, प्रणिवापयिता-त्री, विवप्सिता-त्री, वावपिता-त्री; 2 प्रणिवपन्-आवपन् B -न्ती, वापयन्-न्ती, विवप्सन्-न्ती; –
वप्स्यन्-न्ती-ती, वापयिष्यन्-न्ती-ती, विवप्सिष्यन्-न्ती-ती; –
वपमानः, वापयमानः, विवप्समानः, वावप्यमानः;
वप्स्यमानः, वापयिष्यमाणः, विवप्सिष्यमाणः, वावपिष्यमाणः; 3 यवोप्-यवोब्-यवोपौ-यवोपः; — – 4 उप्तम्- C उप्तः-उप्तवान्, वापितः, विवप्सितः, वावपितः-तवान्;
[Page1200+ 25]

वपः, वपनः 1, प्रवापी 2, निवापी, धान्यवापी, वापः, A विवप्सुः, वावपः;
प्रणिवप्तव्यम्, वापयितव्यम्, विवप्सितव्यम्, वावपितव्यम्;
प्रणिवपनीयम्, वापनीयम्, विवप्सनीयम्, वावपनीयम्; 3 वाप्यम्, वाप्यम्, विवप्स्यम्, वावप्यम्;
ईषद्वपः-दुर्वपः-सुवपः; — — –
उप्यमानः, वाप्यमानः, विवप्स्यमानः, वावप्यमानः;
वापः, 4 उप्त्रिमम्, B वापः, विवप्सः, वावपः;
वप्तुम्, वापयितुम्, विवप्सितुम्, वावपितुम्;
उप्तिः, 5 वपा, वापना, विवप्सा, वावपा;
प्रणिवपनम्, वापनम्, विवप्सनम्, वावपनम्;
उप्त्वा, वापयित्वा, विवप्सित्वा, वावपित्वा;
प्रवोप्य, प्रवाप्य, प्रविवप्स्य, प्रवावप्य;
वापम् 2 उप्त्वा 2 वापम् 2 वापयित्वा 2 विवप्सम् 2 विवप्सित्वा 2 वावपम् 2; वावपित्वा 2; 6 वप्रिः, वापिः 7,
[Page1201+ 26]
1 वप्रः A, 2 वपुः.
Footnote 1. ‘एकाच उपदेशे—’ (7-2-10) इति धातोरनिट्त्वम् । सन्नन्ते अभ्यासस्येकारः ।
Footnote 2. ‘नेर्गदनदपतपदघुमास्यतिहन्तियातिवातिद्रातिप्सातिवपति—’ (8-4-17) इत्या-
दिना उपसर्गस्थान्निमित्तादुत्तरस्य नकारस्य णकारादेशे रूपमेवम् । एवं तव्य-
अनीयर्-ल्युटादिप्रत्ययेष्वपि प्रक्रिया ज्ञेया ।
Footnote B. ‘तरीषु तत्रत्यमफल्गु भाण्डं सांयात्रिकान् आवपतोऽभ्यनन्दत् ॥’ शि. व. 3. 76.
Footnote 3. यवान् वपतीत्यर्थः । ‘वपादेस्तु यवोब् विश्वोट् दोषवीश्च पटोत् तुकि ।’ इति
प्रक्रियासर्वस्वे ।
Footnote 4. निष्ठायां यजादित्वात् ‘वचिस्वपि—’ (6-1-15) इति संप्रसारणे रूपमेवम् ।
एवं यक्क्त्वाक्तिन्नादिष्वपि ।
Footnote C. ‘तस्योल्लसत्काञ्चनकुण्डलाग्रप्रत्युप्तगारुत्मतरत्नभासा ।’ शि. व. 3. 5.
Footnote 1. नन्द्यादिषु (3-1-134) पाठात् कर्तरि ल्युप्रत्ययः इति केचित् ।
Footnote 2. ‘रक्षश्रुवपीनाम्’ (वा. 3-1-134) इति ग्रहादिपाठाण्णिनिप्रत्ययः ।
Footnote A. ‘आतिथ्यमेभ्यः परिनिर्विवप्सोः कल्पद्रुमा योगबलेन फेलुः ।’ भ. का. 3. 42.
Footnote 3. ‘आसुयुवपि—’ (3-1-126) इति ण्यत्प्रत्ययः । ‘पोरदुपधात्’ (3-1-98)
इति यतोऽपवादः ।
Footnote 4. ‘ड्वितः क्त्रिः’ (3-3-88) इति क्त्रिप्रत्यये, ‘क्त्रेर्मम्नित्यम्’ (4-4-20) इति
नित्यं मप्प्रत्यये च रूपमेवम् ।
Footnote B. ‘असंस्कृत्रिमसंव्यानावनुप्त्रिमफलाशिनौ ।’ भ. का. 4. 37.
Footnote 5. भिदादि (3-3-104) पाठात् स्त्रियां अङि रूपमेवम् । वपा = नाभेः श्वेतं
मांसम् ।
Footnote 6. ‘वङ्क्र्यादयश्च’ (द. उ. 1-35) इति क्रिन्प्रत्यये रूपम् । वप्रिः = क्षेत्रम् ।
Footnote 7. ‘वसिवपिवदि—’ (द. उ. 1-53) इति इञ्प्रत्यये वृद्धौ च रूपमेवम् । वपति
अस्यामिति वापिः = पुष्करिणी । कृतसोपानकः कूपः ।
Footnote 1. ‘वृधिवपिभ्यां रन्’ (द. उ. 8-45) इति रन्प्रत्यये रूपमेवम् । उप्यतेऽस्मिन्
बीजमिति वप्रम् = क्षेत्रम्, प्राकारजातिर्वा । ‘वप्रोऽस्त्री सानुमानयोः’ इति कोशः ।
Footnote A. ‘… तीव्रं महाव्रतमिवात्र चरन्ति वप्राः ॥’ शि. व. 4. 58.
Footnote 2. ‘अर्त्तिपॄवपियजि—’ (द. उ. 9-39) इति उसिप्रत्ययः । उप्यते प्राक्कर्मभिरिति
वपुः = शरीरं, तेजश्च । [ID=1556]

Question 20

शपति

Answer 20

शपँ आक्रोशे (to swear-to take oath-to pledge-to curse)-भ्वादिः-शप-शपति NOT COUNTED

शप [Printed book page 1285]
(1683) “शप आक्रोशे” (I-भ्वादिः-1000. अक. अनि. उभ.)
‘आक्रोशे शप्यते शप्येत्, शपते शपतीति च ।
उपालम्भे शपेर्वाक्यात्तङि स्यात् शपते पदम् ॥’ (श्लो. 132) इति देवः ।
‘आक्रोशो-विरुद्धानुध्यानम्’ इति क्षीरस्वामी ।
शापकः-पिका, शापकः-पिका, शिशप्सकः-प्सिका, शाशपकः-पिका;
शप्ता-त्री, शापयिता-त्री, शिशप्सिता-त्री, शाशपिता-त्री;
शपन्-न्ती, शापयन्-न्ती, शिशप्सन्-न्ती; — –
शप्स्यन्-न्ती-ती, शापयिष्यन्-न्ती-ती; — –
1. ‘दाधेट्सिशदसदो रुः’ (3-2-159) इति रुप्रत्ययः ताच्छीलिकः ।
[Page1286+ 28]

कृष्णाय 1 शपमानः, शापयमानः, शिशप्समानः, शाशप्यमानः;
इत्यादिकानि रूपाणि सर्वाण्यपि भौवादिकतपतिवत् (703) ऊह्यानि । शपनम्, 2 शप्यम्, 3 शपथः, 4 शब्दः, शाब्दिकः, 5 शबलः, 6 शप्वः, इत्यादीनि रूपाणि
अस्य धातोः विशेषेण भवन्ति ।
Footnote 1. धातोरुभयपदित्वेऽपि ‘शप उपलम्भने’ (वा. 1-3-21) इत्यकर्त्रंभिप्रायेऽपि तङेव ।
‘श्लाघह्नुङ्स्थाशपां—’ (1-4-34) इति ज्ञीप्स्यमानस्य सम्प्रदानता । तेन
‘कृष्णाय’ इत्यत्र चतुर्थी । वार्तिके ‘वाचा शरीरस्य स्पर्शनम् = उपलम्भनम्’
इति काशिका । अत्र हरदत्तः “— ‘त्वत्पादौ स्पृशामि—नैतत् मया कृतम्’
इत्येतद्रूपः शपथविशेष उपलम्भः” इति । कैयटस्तु ‘उपलम्भनम् = प्रकाशनम्’
इत्याह । शाकटायनस्तु प्रकाशनार्थमङ्गीकृत्य, ‘स्वाभिप्रायस्य परत्र आविष्करणं
तत्’ — इत्यप्याह । “चन्द्रभोजकौमारास्तु ‘प्रोषितस्य देवदत्तस्य भावाभावयो-
रुपलब्धव्ययोः किञ्चिदासेवनमुपलम्भनम् । ‘देवदत्ताय शपते—’ प्रोषितस्य
देवदत्तस्य भावाभावयोरुपलब्धव्ययोः किञ्चिदासेवते इत्यर्थः—” इति धातु-
वृत्तिः । विस्तरस्तु माधवीये द्रष्टव्यः ।
Footnote 2. ‘पोरदुपधात्’ (3-1-98) इति ण्यदपवादो यत्प्रत्ययः ।
Footnote 3. ‘शीङ्शपि—’ (द. उ. 6-38) इत्यथप्रत्ययः । शपथः = प्रतिज्ञा ।
Footnote 4. ‘शाशपिभ्यां—’ (द. उ. 6-48) इति दन्प्रत्ययः । ‘शब्दवैर—’ (3-1-17)
इति निपातनात् पकारस्य दकारः ।
Footnote 5. ‘शपेर्बश्च’ (द. उ. 8-108) इति कलप्रत्ययः, पकारस्य बकारश्च ।
Footnote 6. ‘शपेर्वन्’ (द. उ. 8-131) इति वन्प्रत्ययः । शप्यते इति शप्वः = आक्रोशः । [ID=1682]

Question 21

शप्यति

Answer 21

शपँ आक्रोशे (to swear-to take oath-to curse)-दिवादिः-शप्य-शप्यति

[Printed book page 1286]
(1684) “शप आक्रोशे” (IV-दिवादिः-1168. अक. अनि. उभ.)
‘आक्रोशे शप्यते शप्येत् शपते शपतीति च । 7 उपालम्भे शपेर्वाक्यात्तङि, स्याच्छपते पदम् ॥’ (श्लो. 132.) इति देवः ।
शापकः-पिका, शापकः-पिका, शिशप्सकः-प्सिका, शाशपकः-पिका;
शप्ता-त्री, शापयिता-त्री, शिशप्सिता-त्री, शाशपिता-त्री;
शप्यन्-न्ती, शापयन्-न्ती, शिशप्सन्-न्ती; –
इत्यादीनि रूपाणि सर्वाण्यपि भौवादिकतपतिवत् (703) ऊह्यानि ।
[Page1287+ 29]

Footnote 7. ‘शप उपलम्भने’ इत्येव भाष्यादिषु पाठः । ‘उपालम्भने’ इत्यपि प्रायपाठ
इति पुरुषकारे प्रतिपादितम् । प्रकृते दैवश्लोकेऽपि ‘उपालम्भे’ इत्येव दृश्यते ।
पाठनिर्णये विद्वांसः प्रमाणम् । [ID=1683]

Question 22

स्वपिति

Answer 22

ञिष्वपँ शये (to sleep)-अदादिः-स्वप्-स्वपिति

ष्वप [Printed book page 1369]
(1892) “ञि ष्वप शये” (II-अदादिः-1068. अक. अनि. पर.) [अ]
स्वापकः-पिका, स्वापकः-पिका, 1 सुषुप्सकः-प्सिका, 2 सोषुपकः-पिका;
स्वप्ता-स्वप्त्री, स्वापयिता-त्री, सुषुप्सिता-त्री, सोषुपिता-त्री;
इत्यादीनि सर्वाण्यपि रूपाणि भौवादिकवपतिवत् (1556) बोध्यानि । 3 सुप्तः,
सुप्त्वा-सुप्तिः, 4 स्वप्नः, 5 स्वप्नक्, 6 सुषुप्तः-विषुप्तः-निषुप्तः-दुःषुप्तः, सुषुप्सुः- 7 सुष्वापयिषुः, इति विशेषः ।
Footnote [अ] ‘ञि ष्वप शये’ ‘हलन्त्यम्’ (1-3-3) इतीत्त्वप्रसङ्गात् ‘ञि ष्वप् शये’
इत्यपपाठः—इति धातुकाव्यव्याख्यानम् (2-51) । युज्यते चैतत् । यतः
सर्वेष्वपि धातुपाठेषु “ञि ष्वप् शये । उदात्तेत्, अनुदात्तः ।” इति पठ्यते ।
‘उदात्तेत्’ इत्यस्य उदात्तोपदेशोऽकार इत्संज्ञकोऽत्र धातौ—इति खल्वर्थः ।
अतश्च प्रामादिकः सार्वत्रिकः ‘ष्वप्’ इति हलन्तपाठ इत्येव न्याय्यम् । अत
एवापपाठः शोधितो धातुकाव्यव्याख्यातृमहाशयेन ।
Footnote 1. ‘रुदविदमुषग्रहिस्वपिप्रच्छः संश्च’ (1-2-8) इति सनः कित्त्वम् । तेन ‘वचि-
स्वपियजादीनां किति’ (6-1-15) इति सम्प्रसारणम् । पूर्वरूपादिकम् । ततो
द्विर्वचनम् । उत्तरखण्डे ‘आदेशप्रत्यययोः’ (8-3-59) इति षत्वम् ।
Footnote 2. ‘स्वपिस्यमिव्येञां यङि’ (6-1-19) इति यङन्ते सम्प्रसारणम् । पूर्ववत्
अभ्यासकार्याणि ।
Footnote 3. ‘ञीतः क्तः’ (3-2-187) इति कर्तरि भावे च वर्तमाने क्तप्रत्ययः । निष्ठायाः
कित्त्वात् सम्प्रसारणम् । एवं क्त्वाक्तिन्यक्प्रभृतिष्वपि बोध्यम् ।
Footnote 4. ‘स्वपो नन्’ (3-3-91) इति भावे नन्प्रत्ययः ।
Footnote 5. ‘स्वपितृषोर्नजिङ्’ (3-2-172) इति ताच्छीलिको नजिङ्प्रत्ययः । नजिङि ‘नज्’
इत्येवाबशिष्यते । जकारस्य पदान्त्त्वप्रयुक्तः ककारः ।
Footnote 6. ‘सुविनिर्दुर्भ्यः सुपिसूतिसमाः’ (8-3-88) इति षत्वम् । सूत्रे ‘सुपि’
इति कृतसम्प्रसारणनिर्देशः । तेन सम्प्रसारणयोग्यस्थलेषु यत्र ‘सुप्’ इति
श्रवणं तत्र सर्वत्रापि षत्वं भवतीति बोध्यम् ।
Footnote 7. ण्यन्तात् सनि उप्रत्यये रूपमेवम् । अभ्यासस्य ‘द्युतिस्वाप्योः—’ (7-4-67)
इति सम्प्रसारणम् । ‘स्तौतिण्योरेव षणि—’ (8-3-61) इत्युत्तरखण्डे षत्वम् । [ID=1891]

Question 23

सर्पति

Answer 23

सृपॢँ गतौ (to go)-भ्वादिः-सर्प-सर्पति

सृपॢ [Printed book page 1380]
(1918) “सृपॢ गतौ” (I-भ्वादिः-183. सक. अनि. पर.)
सर्पकः-र्पिका, सर्पकः-र्पिका, सिसृप्सकः-प्सिका, सरीसृपकः-पिका; 3 सर्प्ता-त्री-स्रप्ता-प्त्री, सर्पयिता-त्री, सिसृप्सिता-त्री, सरीसृपिता-त्री;
इत्यादिकानि रूपाणि सर्वाण्यपि आदादिकशुद्ध्यर्थकमृजू (1302) धातुवज्ज्ञेयानि ।
यङन्तात् पचाद्यचि- 4 सरीसृपः; 5 सृप्यः, 6 सर्पः, 7 पीठसर्पी, 8 सर्पिः, प्रियसर्पिष्कः, 9 सृप्रः, इमानि रूपाण्यधिकान्यत्रेति विशेषः ।
[Page1381+ 28]

Footnote 3. ‘अनुदात्तस्य च ऋदुपधस्यान्यतरस्याम्’ (6-1-59) इत्यनेन पाक्षिकोऽमागमः ।
अमो मित्त्वादन्त्यादचः परो भवति । अयं च अमागमः किद्भिन्नेषु प्रत्ययेष्वेव
बोध्यः । अम्पक्षे स्रप्ता-स्रप्त्री इति रूपम् । अमभावपक्षे सर्प्ता-सर्प्त्री इति
रूपम् । एवं तव्यदादिष्वपि रूपद्वयं बोध्यम् ।
Footnote 4. ‘यङोऽचि च’ (2-4-74) इति यङो लुकि ‘न धातुलोपः—’ (1-1-4) इति
निषेधात् लघूपधगुणाभावः ।
Footnote 5. ‘ऋदुपधाच्च—’ (3-1-110) इति क्यपि रूपमेवम् ।
Footnote 6. सर्पतीति सर्पः । पचाद्यचि रूपमेवम् ।
Footnote 7. पीठेन स्रप्तुं शीलमस्येति ‘सुप्यजातौ णिनिः—’ (3-2-78) इति ताच्छील्ये
णिनिप्रत्यये रूपमेवम् ।
Footnote 8. औणादिके (द. उ. 9-30) इसिप्रत्यये रूपमेवम् । सर्पिः = घृतम् ।
Footnote 9. ‘ऋज्रेन्द्र—’ (द. उ. 8-31) इत्यादिना रक्प्रत्यये रूपमेवम् । सृप्रम् = मधु,
सृप्रा = नदी । [ID=1917]

Question 24

तेपते

Answer 24

०१.०४२० तिप्
तिपृँ क्षरणे( to drop, to ooze, to sprinkle )
भ्वादिः आत्मनेपदी अकर्मकः अनिट्

तिपृ [Printed book page 0659]
(721) “तिपृ क्षरणार्थः” (I-भ्वादिः-362. अक. अनि. आत्म.) [अ]
तेपकः-पिका, तेपकः-पिका, तितिप्सकः-सिका, तेतिपकः-पिका;
तेप्ता-त्री, तेपयिता-त्री, तितिप्सिता-त्री, तेतिपिता-त्री;
इत्यादीनि सर्वाण्यपि रूपाणि दैवादिकक्षिपधातुवत् (306) ज्ञेयानि ।
अस्य धातोरात्मनेपदित्वात् शानचि — तेपमानः, तेप्स्यमानः, तितिप्स्समानः,
तितिप्सिष्यमाणः; इत्यादीनि रूपाणि भवन्तीति विशेषः ।
Footnote [अ] ‘क्षीरस्वामी तु, अयं (धातुः) सेट् इति बभ्राम ।’ इति सिद्धान्तकौमुदी ।
यतस्तत्र (क्षीरतरङ्गिण्यां) क्त्वायाम्—‘किति विशेषः—तिपित्वा,
तेपित्वा’ इत्युक्तम् । [ID=721]