Fræ, berfrævingar, bykningar ofl.

Question 1

Hvað eru fræ? 4 atriði

Answer 1

1. Örlitlar plöntulífverur
2. Leið plöntunnar til að viðhalda tegundinni
3. Inni í hverju fræi er lítið kímfóstur og næringarforði/fræhvíta
4. Utan um fræ er hlífðarkápa/skurn

Question 2

Hver eru 4 meginhlutverk fræja?

Answer 2

1. Vernda kím gegn umhverfisáreiti
2. Sjá kími fyrir næringu á formi fræhvítu þar til hún getur ljóstillífað
3. Hefur dreifingartæki af réttri gerð (vængir, krókar, svifhár, sprenging ofl)
4. Hindra spírun þar til aðstæður eru hagstæðar (hindrunarhormón t.d.)

Question 3

Hvað er fræskurn og hvernig verður hún til? 2 atriði

Answer 3

1. Yfirleitt hörð og vatnsþétt, stundum örþunn og pappírskennd himna utan um kímplöntuna úr steinfrumulagi
2. Myndast úr egghimnu eggbús

Question 4

Hvað er fræhvíta og hvaða hlutverki gegnir hún? 4 atriði

Answer 4

1. Þrílitna forðavefur kímplöntu, mikið magn næringar
2. Forði á formi sykra, mjölva, fitu, próteina - hvað sem viðkomandi planta á auðvelt með að brjóta niður
3. Stundum geymdur í kímblöðum, t.d. baunir
4. Kímplantan notar næringuna þar til fyrstu varanlegu blöð verða til og hún byrjar að ljóstillífa

Question 5

Hvað er kímplanta og hvernig er hún samsett? 2 atriði

Answer 5

1. Plöntufóstrið
2. Samanstendur af kímrót, kímstöngli, kímblaði/-blöðum og kímbrumi

Question 6

Hvaða kjörskilyrði þurfa fræin að hafa til að spíra? 4 atriði

Answer 6

1. Rakt umhverfi, en ekki of blautt
2. Súrefni
3. Rétt hitastig, yfirleitt um 18-22 °C í ræktun, hitastig breytilegt milli tegunda í náttúrunni; 0-30 °C
4. Rétt birtustig; birtuspírandi/myrkurspírandi

Question 7

Hvað er það fyrsta sem byrjar að stækka í kímfóstri við spírun?

Answer 7

Rótin

Question 8

Hvernig fer spírun fram? 9 atriði

Answer 8

1. Aðstæður verða réttar og fræið tekur upp vatn
2. Forðafrumur brjóta niður og flytja næringu
3. Plantan vex með frumuskiptingu og -lengingu
4. Fræið bólgnar
5. Fræskurn rofnar, kímrót kemur út og öndun hefst
6. Kímblöðin, kímstöngull og kímbrum myndast - ofanjarðar eða neðanjarðar
7. Varanleg blöð myndast - alltaf ofanjarðar
8. Ljóstillífun hefst
9. Kímrót einkímblöðunga deyr og varanlegar rætur myndast rétt neðan við stöngulinn, en kímrót berfrævinga og tvíkímblöðunga vex áfram og myndar varanlega stólparót

Question 9

Hvað getur skemmt/hamlað spírun? 3 atriði

Answer 9

1. Fræskurnin of hörð og vatn kemst ekki inn - sum fræ þurfa að rispast (t.d. lúpína) eða fara í gegn um meltingarveg dýra (t.d. reynitegundir)
2. Kímplanta ekki nægilega þroskuð - þá þarf að hitameðhöndla fræið
3. Spírunarhamlandi hormón brotna ekki niður - vantar vatnið, birtuna, hitastigið eða gróðureldinn t.d.

Question 10

Hver er munurinn á ofanjarðarspírun og neðanjarðarspírun?

Answer 10

1. Við ofanjarðarspírun myndast öll kímplantan ofanjarðar, nema rótin
2. Við neðanjarðarspírun myndast öll kímplantan neðanjarðar og það fyrsta sem kemur upp úr jarðvegi eru varanleg blöð

Question 11

Hverjar eru mismunandi gerðir fræja sem spíra neðanjarðar? 3 atriði

Answer 11

1. Baunir - Forði geymdur í kímblöðum, varanleg blöð verða tilbúin inni í bauninni
2. Kastorbaunir - Forði í fræhvítu, annars eins og baun
3. Maís, einkímblöðungur - Kímblaðið liggur milli fræhvítu og kímfósturs svo öll fræhvítan þarf að fara í gegn um kímblaðið og inn í plöntuna þar

Question 12

Hvað er parthenocarpy? 3 atriði

Answer 12

1. Aldinmyndun án undangenginnar frjóvgunar
2. Aldin yfirleitt ekki með fræ,
3. Gerist ýmist vegna stökkbreytingar, eða af mannavöldum - t.d. í banönum, gúrkum, vínberjum

Question 13

Hvað er apomixis? 3 atriði

Answer 13

1. Geldæxlun
2. Fræ myndast í aldinum án undangenginnar frjóvgunar, gerist t.d. í reynivið
3. Hvert fræ er með nákvæmlega sama DNA og móðurplantan

Question 14

Hvað eru berfrævingar? 2 atriði

Answer 14

1. Sögulega eru þeir fyrstu eiginlegu fræplönturnar
2. Tegundaauðugasti og útbreiddasti tegundahópur trjáplantna - allt barrskógabeltið og víðar

Question 15

Hvað einkennir berfrævinga? 5 atriði

Answer 15

1. Hafa einkynja blóm sem kallast könglar og reklar
2. KVK blóm eru ofar í krónu en KK blómin
3. Vindfrjóvgun helsta leiðin - staðsetning blóma tryggir víxlfrævun
4. Blöð eru nállaga í knippum
5. Fræ yfirleitt vængjuð

Question 16

Lýstu KK könglum berfrævinga

Answer 16

Skrúfstæður skúfur af frjóblöðum á litlum miðstilk
KK frjóhirslur
Framleiða mikið af frjókornum
Smærri en KVK könglar

Question 17

Lýstu KVK könglum berfrævinga

Answer 17

Skúfur af fræblöðum/köngulblöðum á miðlægum stilk
Mjúkur og rauðleitur í upphafi
Tvö egg ofan á hverju köngulblaði - óvarin
Lokast eftir frævun og opnast aftur þegar fræ eru fullþroska - getur tekið allt að 2 ár

Question 18

Hvernig fer frjóvgun berfrævinga fram? 8 atriði

Answer 18

1. Þegar nógu mikið magn frjókorna hefur sest ofan á köngulblöð KVK könguls lokast hann og frjóvgun hefst, hefðbundin mítósa
2. Tvö egg á hverju köngulblaði
3. Frjópípa spírar inn í átt að eggi
4. Okfruma myndast og fræhvítan
5. Lokaniðurstaðan er fræ, yfirleitt vængjuð
6. Köngull opnast
7. Tekur yfirleitt eitt ár hjá furum, en tvö ár hjá öðrum barrtrjám
8. Fræ fýkur út í umhverfið og spírar

Question 19

Hvernig geta könglar verið mismunandi? 2 atriði

Answer 19

1. Lerki, greni og fura - Könglar hanga, falla heilir af að lokinni fræmyndun
2. Þinur - Köngull slútir niður, köngulblöð losna af þegar fræin eru tilbúin

Question 20

Hvernig hafa barrviðir (coniferophyta) aðlagast þurru umhverfi? 5 atriði

Answer 20

1. Nállaga laufblöð með þykka vaxhúð = minni útgufun
2. Varaop í rákum á neðra borði, í skjóli fyrir vindi
3. Þykk vaxhúðin ver gegn inngeislun, útgufun og vindi
4. Tvö lög af þykkveggja frumum fyrir innan yfirhúð sem halda blöðum stífum og endingargóð (nema lerki)
5. Kvoðugöng með trjákvoðu sem verkar eins og frostlögur og vörn gegn beit

Question 21

Hverjar eru aðrar fylkingar berfrævinga, utan barrtrjáa (coniferophyta)? 3 atriði

Answer 21

1. Köngulpálmar; cycadophyta - Pálmaleg og mjög stíf blöð í toppstæðum kransi, vex upp á við og fellir blöð neðar á stofni, aðallega í hitabelti, risastór köngull myndast í miðju blaðkransins
2. Musteristré; ginkgophyta - Lauffellandi og sérbýl, kjötkennt aldin og þolir mengun mjög vel
3. Gnetophyta - millistig á milli berfrævinga og blómplantna að gerð

Question 22

Hvað eru byrkningar? 4 atriði

Answer 22

1. Millistig milli grjójurta og fræjurta
2. Hafa rót, stöngul, leiðsluvefi og blöð eins og tvíkímblöðungar
3. Mynda einlitna gró í stað fræja
4. Þrjár fylkingar: jafnar, elftingar (flokkast með burknum í dag) og burknar

Question 23

Hvernig gerast ættliðaskipti hjá byrkningum? 9 atriði

Answer 23

1. Gróflekkir myndast á neðra borði blaða, þar sem finnast gróhirslur með mikinn fjölda einlitna gróa innanborðs
2. Gróin losna af, lenda í rökum jarðvegi og spíra
3. Einlitna kynliður myndast, þetta kallast forkím (stundum einkynja, stundum tvíkynja)
4. Kynhirslur á neðra borði þess, þar myndast kynfrumur (báðar kynfrumur úr tvíkynja forkímum)
5. KK kynfruman er með hala og syndir um jarðvegsvatnið. KVK kynfruman dvelur áfram á neðra borði forkíms.
6. Sáðfruman syndir í átt að eggfrumu fyrir tilstillan ferómóna hennar
7. Sæðið frjóvgar eggið og myndar okfrumu
8. Okfruman myndar tvílitna grólið
9. Gróliðurinn þroskast inni í egginu og vex að lokum upp úr forkíminu sem nýr burkni

Question 24

Hvað eru mosar og hvað einkennir þá? 7 atriði

Answer 24

1. Frumstæðar, ljóstillífandi plöntur
2. Hafa ekkert æðakerfi, efnaflutningur er með flæði milli fruma eða virkum flutningi með ATP
3. Hafa engar alvöru rætur, aðeins frumstæða rætlinga
4. Engir síðveggir og tréna því ekki
5. Frumherjaplöntur sem þola erfiðar aðstæður
6. Vaxa gríðarlega hægt vegna hægfara efnaflutnings, en geta orðið gríðarlega gamlir
7. Einlitna kynliðurinn er það sem við sjáum sem mosa, tvílitna gróliðurinn myndast bara á kvk plöntum og er mjög óáberandi (skammlífur)

Question 25

Hvaða þrjár fylkingar mosa eru til?

Answer 25

1. Soppmosar/lifrarmosar/lungnamosar - marchantiophyta
2. Blaðmosar/baukmosar - bryophyta
3. Hornmosar - anthocerophyta

Question 26

Hvað einkennir soppmosa? 5 atriði

Answer 26

1. Kallaðir lungnamosar eða lifrarmosar í daglegu tali
2. Mynda jarðlægt þal - þalmosar
3. Engin varaop, lítil loftgöt að ofan
4. Rætlingar eru ein fruma hver
5. Algjört illgresi í gróðrarstöðvum

Question 27

Hver er lífsferill soppmosa?

Answer 27

1. Ofan á rætlingum myndast flöt blöð, sem er mosabreiðan sem við sjáum
2. Ofan á þeim eru skálar (gemmaskálar) sem geyma gríðarlegt magn gemmagróa sem eru hreinir klónar af mosanum
3. Upp úr þalinu standa n.k. regnhlífar á stönglum: kvk og kk
4. Getur fjölgað sér með gemmagróum , skiptingu þalsins og með kynæxlun (regnhlífarnar) með hjálp rigningar

Question 28

Hvað einkennir blaðmosa? 6 atriði

Answer 28

1. Barnamosi (sphagnum) og hraungambri tilheyra fylkingunni - þessir venjulegu, mjúku mosar
2. Baukur efst á stöngli
3. Varaop, ólíkt mörgum mosum
4. Vísir að æðakerfi - frumur sem eru duglegari við efnaflutning en í öðrum mosum (vatnsfrumur og sykrufrumur)
5. Gróliðurinn ljóstillífar á æskuskeiði
6. Getur innihaldið 20x rúmmál sitt af vatni - mikið notaður í ræktun

Question 29

Hver er lífsferils blaðmosa? 7 atriði

Answer 29

1. Kynæxlun með rigningu
2. Einlitna gró myndast við meiósu inni í gróhirslu á kvk kynlið sem nefnist baukur
3. Baukurinn þornar og opnast og gróin spýtast út um allt
4. Gróin spíra og mynda annað hvort kvk eða kk kynlið
5. KK kynliðurinn myndar frjókorn og kvk kynliðurinn myndar egg í eggbúum
6. Þegar regndropi fellur á frjókornin slettast þau út um allt og lenda á eggi
7. Frjóvgun á sér stað og baukurinn myndast

Question 30

Hvað eru þörungar? (5 atriði)

Answer 30

1. Frumframleiðendur
2. Innihalda litarefni sem eru einkennandi fyrir hvern hóp (blágrænir, grænir, rauðir og brúnir)
3. Engin stoðgrind, þurfa vatn til að haldast uppréttir
4. Stórar tegundir mynda þal sem festist við sjávarbotn með þöngulhós - þari
5. Lifa flestir í vatni

Question 31

Hvað eru blágrænir þörungar? 4 atriði

Answer 31

1. Cyanobacteria - blágrænubakteríur
2. Frumframleiðendur
3. Undirstöðufæða ýmissa vatnadýra
4. Mikilvægir í niturbindingu

Question 32

Hvað eru grænþörungar? 2 atriði

Answer 32

1. Flestir í ferskvatni, en líka í sjó; sjávarsalat
2. Taldir eiga sama forföður og landplöntur - samskonar blaðgræna

Question 33

Hvað eru brúnþörungar? 2 atriði

Answer 33

1. Finnast aðallega í sjó; þari og þang
2. Oft mjög stórir, allt að 60 m.

Question 34

Hvað eru rauðþörungar? 3 atriði

Answer 34

1. Ljóstillífa með öðrum litarefnum en aðrir þörungar
2. Í mjög miklu dýpi í sjó, stundum í ferskvatni
3. Notaðir í matvælaiðnaði; agar agar, söl, lyf við krabbameini

Question 35

Gefðu dæmi um 2 aðrar gerðir þörunga.

Answer 35

1. Kísilþörungar - í skel úr kísilsamböndum, nýttir í allskonar iðnaði
2. Skoruþörungar - framleiða sumir eiturefni sem drepa sjávardýr, þörungablómi í sjó vegna mikils magns af þessu eitri. Gefa frá sér maurildi/lífljóma í sjó (bioluminescent)

Question 36

Hvað eru sveppir? 5 atriði

Answer 36

1. Ófrumbjarga lífverur - semsagt ekki plöntur!
2. Hreyfast ekki, oftast einlitna
3. Gerðir úr sveppþráðum sem kallast mýsli
4. Lifa ýmist í jarðvegi eða inni í hýsli
5. Nærast á öðrum lífverum; brjóta niður rotnandi, lífræn efni

Question 37

Nefndu 4 flokka sveppa.

Answer 37

1. Vörtusveppir/kytrusveppir
2. Slímsveppir/oksveppir - t.d. mygla í mat
3. Asksveppir/sekksveppir - nytjasveppir eins og pensillín, ger, trufflur og kantarellur, eða alvarlegir plöntusjúkdómar eins og mjöldögg og álmsýki
4. Basíðusveppir/kylfusveppir - týpískir hattsveppir. Ýmist matsveppir eins og lerkisveppir og furusveppir, eða sveppasýkingar eins og ryðsveppur og sótsveppur

Question 38

Hvernig er lífsferill basíðusvepps? 6 atriði

Answer 38

1. Einlitna basíðugró mynda + eða - (ekki hægt að tala um kyn)
2. Þau spíra og mynda 1n sveppþræði sem vaxa lengi vel
3. Þegar + og - mætast þá búa þeir til sameiginlega frumu
4. Senda frá sér tvíkjarna frumu, einn kjarni frá + og einn frá -
5. Tvíkjarna fruman fjölgar sér með mítósu
6. Hattsveppurinn vex upp úr jarðveginum - hver einasta fruma með tvo kjarna
7. Kjarnarnir renna saman og tvílitna basíðukylfa myndast - fanir eða eða pípur á neðra borði hatts
8. Kylfan fer í meiósu og úr verða fjórar einlitna frumur
9. Basíðugróin myndast og ferlið byrjar upp á nýtt

Question 39

Hvernig er lífsferill asparryðsvepps í ösp með millihýsilinn lerki? 9 atriði
Sambærilegt getur verið millihýsillinn ryðbroddur og hveitiryðsveppur í hveitiplöntu

Answer 39

1. Basíðugró myndast snemma vors
2. Þau smita millihýsilinn lerki
3. Sveppþræðir basíðugróanna mynda tvíkjarna vef sem búa til - aecio gró, smitgró
4. Þau gró flytjast yfir á öspina og ummyndast í uredinio gró sem geta smitað öspina marg oft yfir sumarið
5. Það eru rauðir gróflekkir á neðra borði blaða
6. Að hausti myndast svartir flekkir þar sem rauðu gróhirslurnar voru
7. Tvílitna telio gró verða til í svörtu flekkjunum við kjarnasamruna
8. Gróin liggja í jarðveginum allan veturinn
9. Næsta vor lenda þau aftur á lerkinu og meiósa á sér stað - basíðugróin myndast og ferlið hefst aftur.

Getum höggvið lerkið niður í ákveðið stórum radíus í kring um aspirnar og þá smitast öspin ekki aftur, því millihýsillinn er nauðsynlegur.

Question 40

Hvað eru fléttur? 6 atriði

Answer 40

1. Sambýli ljóstillífandi örungs og svepps
2. Sveppþræðir vefjast utan um og vernda þörunginn, taka upp vatn og steinefni fyrir hann
3. Þörungurinn gefur sykrur til baka
4. Lífverur sem lifa á harðbýlustu stöðum jarðar, en þola ekki mengun
5. Þrír hópar: Skófir (flatar, á steinum og trjám), blaðfléttur (n.k. flöt blöð) og runnafléttur (t.d. fjallagrös og hreindýramosi)
6. Aðeins kynlaus fjölgun - lítill bútur af fléttu fýkur eitthvert annað