4. Cognitieve Benaderingen van Psychopathologie Flashcards
Cognitieve theorieën
gaan over informatieverwerking bij mensen en adresseren de karakteristieke inhoud en informatieverwerkingsprocessen bij de verschillende vormen van psychopathologie. Een belangrijke veronderstelling in cognitieve theorieën over psychopathologie is dat psychische stoornissen voortkomen uit de wijze waarop mensen informatie selecteren en verwerken.
Cognitieve psychologie
De cognitieve psychologie ontstond deels als reactie op het behaviorisme dat vooral in de USA radicale vormen aannam door te stellen dat mentale processen niet toegankelijk waren voor empirische toetsing en daarmee buiten het domein van de empirische wetenschap vielen.
Cognitieve psychologie houdt zich bezig met de inhoud van de kennis die mensen hebben verworven door zintuiglijke ervaring en denken, de manier waarop mensen kennis verwerven en de wijze waarop kennis in het geheugen gerepresenteerd is. Cognitieve psychologie beoogt theorieën over mentale processen te formuleren en die empirisch te toetsen aan de hand van laboratorium experimenten. Men probeert psychische verschijnselen te bestuderen met modellen waarin informatieverwerking een centrale rol speelt. Het menselijk brein wordt daarbij vaak vergeleken met een computer.
De pioneers van de cognitieve psychologie stelden dat neurotische problemen, zoals depressie en angststoornissen worden veroorzaakt door onlogische, irrationele
ideeën van mensen.
- Albert Ellis (°1962) legde de nadruk op enkele universele irrationele opvattingen die zouden verantwoordelijk zijn voor alle soorten van neurotische psychopathologie.
- Aaron Beck (°1976) formuleerde een theorie die specifieke cognitieve karakteristieken van verschillende vormen van psychopathologie veronderstelde. De opvattingen van Beck hadden een grotere invloed op het empirisch onderzoek van psychopathologie, hij ontwikkelde ook verschillende vormen van cognitieve therapie voor verschillende vormen van psychopathologie: depressie, angststoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, verslaving en relatieproblemen.
Andere bijdragen aan cognitieve theorievorming over psychopathologie:
- Meichenbaum (°1977) benadrukte de rol van zelfspraak, als een vorm van gecontroleerde (seriële) informatieverwerking bij het oplossen van problemen.
- Seligman hechtte belang aan de wijze waarop mensen oorzakelijke verklaringen geven voor belangrijke gebeurtenissen, deze attributies zouden een rol spelen bij het ontstaan van depressie.
- Lazarus (°1966) lanceerde een stresscopingstheorie waarbij iemand bij confrontatie met een potentiële stressfactor een eerste inschatting maakt van de mate van bedreiging (primary appraisal) en vervolgens beoordeelt welke mogelijkheden er zijn om er succesvol mee om te gaan (secondary appraisal).
Informatieverwerking
Informatieverwerking: processen die een rol spelen bij de verwerking, opslag en reproductie van kennis. In de informatieverwerking zijn globaal drie aspecten te onderscheiden:
* Waarneming
* Verwerking
* Geheugen
Schema’s
Volgens de cognitieve psychologie wordt kennis georganiseerd in schema’s die gegeneraliseerde kennis over de wereld, onszelf en onze interactie met de buitenwereld bevatten. Als door bepaalde informatie een schema wordt geactiveerd, komt de aanvullende informatie die in dat schema is vertegenwoordigd automatisch ter beschikking. Volgens de cognitieve psychologie sturen deze schema’s de informatieverwerking, dat begint al bij de selectie van informatie. Aan de hand van schema’s kennen we vervolgens betekenis (interpretatie) toe aan informatie en wordt informatie verwerkt tot nieuwe betekenissen (transformatie), ze beïnvloeden ook onze herinneringen. Vergissingen of vertekeningen in die processen van selecteren, reduceren en interpreteren kunnen in sommige gevallen leiden tot psychische stoornissen.
Impliciete en expliciete kennis
Impliciete kennis is de kennis die in schema’s is gerepresenteerd, maar die mensen niet onder woorden kunnen brengen. Impliciete kennis is de kennis die mensen obv hun specifieke
ervaring, vaardigheden en attitude toepassen in hun dagelijks leven. (Bvb kunnen fietsen)
Expliciete kennis is de kennis die met taal kan beschreven worden en wellicht ook in de vorm van woorden is opgeslagen in het geheugen.
Automatische en gecontroleerde informatieverwerking
Automatische informatieverwerking
Een groot deel van onze informatieverwerking verloopt automatisch, zonder dat dit specifieke aandacht of actief denken vraagt. Er kunnen allerlei processen naast elkaar optreden, zonder dat er een beperking is in capaciteit van de te verwerken informatie.
Gecontroleerde informatieverwerking
Bij onverwachte, onbekende input moet men bewust de aandacht richten op wat er zich voordoet en er zich actief mee bezighouden. Er is dan een sterke capaciteitsbeperking: men kan zich van slechts 5 à 7 kenniselementen of ‘bits’ op hetzelfde moment bewust zijn. De verwerking van informatie verloopt dan meer serieel.
Schema activering
Een schema wordt geactiveerd door binnenkomende informatie waarop het betrekking heeft. Het kan zijn dat meerdere schema’s tegelijk worden geactiveerd of dat omstandigheden van het moment bepalen welk schema wordt geactiveerd. Ook iemands stemming kan bepalend zijn voor schema activatie.
De instandhouding van schema’s
De vorming van schema’s is afhankelijk van zowel de opgedane ervaringen als iemands cognitieve vermogens. Eenmaal gevormd, vertonen schema’s een zekere weerstand tegen veranderingen. Net als een vooroordeel is een schema gebaseerd op de menselijke neiging om te categoriseren en verbanden te leggen en dus tamelijk resistent tegen verandering door tegenbewijs.
Er zijn 4 cognitieve mechanismen waar te nemen als informatie een vooroordeel tegenspreekt:
* Selectiebias: informatie die niet klopt met het vooroordeel, wordt niet opgenomen, maar informatie die ermee overeenstemt wel.
* Interpretatiebias: informatie die het vooroordeel tegenspreekt wordt toch geïnterpreteerd als overeenstemming, opzij geschoven of weg geredeneerd.
* Vooroordelen roepen verwachtingen op waarnaar de persoon zich gaat gedragen. Dit kan ertoe leiden dat ervaringen die het vooroordeel kunnen tegenspreken, niet kunnen ontstaan.
* Vooroordelen vertekenen herinneringen: men herinnert zich gemakkelijk informatie die met het vooroordeel overeenkomt dan informatie die het tegenspreekt.
Verandering van schema’s
Hoewel ze resistent zijn voor verandering, kunnen schema’s toch veranderen na disconfirmerende ervaringen die niet stroken met de kennis van het schema (of tussen de kennis van twee schema’s). Verschillende factoren lijken het verlaten van een oud schema te vergemakkelijken:
* Beschikbaarheid van een ander schema: bij zichzelf, een zelf gecreëerd nieuw schema of een van buitenaf aangereikt schema dat zowel oude kennis als nieuwe inzichten kan omvatten.
* Kenmerken van disconfirmerende ervaringen: persoonlijke en emotionele ervaringen hebben een grotere invloed op het verlaten van een schema en op het ontstaan van een nieuw schema.
Piaget omschreef het proces als volgt:
* Assimilatie: de nieuwe informatie wordt in het oude schema gepast.
* Accommodatie: het schema aanpassen zodat het strookt met de nieuwe informatie.
Inhoud van schema’s bij verschillende psychopathologieën
Beck veronderstelde een samenhang tussen verschillende vormen van psychopathologie en de inhoud van cognitieve structuren:
* Depressogene schema’s: ideeën over eigen waardeloosheid en schuld, onrechtvaardigheid en liefdeloosheid van de wereld en andere mensen en over de hopeloosheid van de toekomst.
* Manische stoornissen: overoptimistische ideeën over de eigenwaarde.
* Agressieproblematiek: ideeën over de schending van regels.
* Angststoornissen: ‘gevaar’ schema’s met hoge verwachtingen van gevaar en lage verwachting van de eigen capaciteit om gevaarlijke situaties het hoofd te beiden.
Verder onderzoek leverde verfijnde informatie over de inhoud van schema’s bij verschillende stoornissen:
* Paniekstoornis: schema waarin lichamelijke sensaties worden geïnterpreteerd als signalen van een onmiddellijke catastrofe die de persoon zelf zal treffen.
* Sociale angst: kernschema van negatieve sociale evaluatie door anderen, misinterpretatie van ambigue sociale signalen.
Bias of vertekening
wanneer in de informatieverwerking zodanige processen optreden dat aan bepaalde aspecten van de informatie éénzijdige aandacht wordt gegeven. Bias kan optreden in de verschillende processen van de informatieverwerking.
Aandachtsbias
Aandachtsbias doet zich voor wanneer de aandacht zich selectief richt op bepaalde aspecten van de aangeboden informatie ten koste van andere aspecten in die informatie.
Patiënten met paniekstoornissen vertonen bvb aandachtsbias bij voor hen bedreigende woorden zoals ‘hartkloppingen’, maar niet bij bedreigende woorden die niet-specifiek zijn voor de stoornis. Zij vertonen deze aandachtsbias zelfs bij sublimale stimuli!
Depressieve patiënten vertonen dan weer niet de vroege aandachtsbias bij stimuli specifiek aan hun stoornis, maar hebben meer moeite om zich los te maken van negatieve informatie eens hun aandacht hierop gericht is. Doordat angstpatiënten een vroegtijdige en automatische aandacht tonen voor bedreigende stimuli, zich daar makkelijker van losmaken en vervolgens een secundaire vermijdingsreactie vertonen, kan hun stoornis in stand gehouden worden: men ontdekt immers nooit of de waargenomen dreiging wel terecht was.
Selectieve interpretatie
Selectieve interpretatie doet zich voor wanneer mensen geneigd zijn om informatie op zo’n manier te interpreteren dat hun schema’s worden bevestigd. Selectieve interpretatie speelt bij psychopathologie een rol in het ontstaan en blijven voortbestaan van stoornissen.
Angstpatiënten interpreteren informatie bvb bedreigender dan niet-angstpatiënten, wat kan leiden tot forse vertekeningen van de oorspronkelijke informatie. Om die reden wordt ook wel van ‘denkfouten’ gesproken.
Heuristieken
begrip uit de sociale psychologie: strategieën gehanteerd in het verwerken van informatie, meestal met een (bij benadering) juist oordeel, maar met risico op grote denkfouten.
- Beschikbaarheidsheuristiek: conclusies baseren op de beschikbaarheid van voorbeelden in de herinnering of fantasie. Bvb paniekpatiënten gaan bij hartklopping sneller denken aan een hartaanval dan aan verliefdheid. De mate waarin iemand overtuigd is van een interpretatie wordt waarschijnlijk ook door andere factoren mede bepaald, ook de levendigheid, saillantie en de compleetheid van de interpretatie spelen een rol. Bij psychische stoornissen is ook de emotionele toestand van groot belang.
- Representativiteitsheuristiek: een oordeel baseren op de mate waarin men een uitkomst representatief acht voor de veronderstelde oorzaak. Bij mensen met een psychische stoornis is deze stijl van redeneren terug te vinden, waarbij de feitelijke kans dat een gebeurtenis zich voordoet uit het oog wordt verloren.
Geheugenbias
Waar de aandachtsbias vooral kenmerkend is voor angststoornissen, is de geheugenbias dat voor depressieve stoornissen.
Geheugenbias: zaken die te maken hebben met de persoon zelf en een negatieve, sombere emotionele lading hebben, worden gemakkelijker herinnerd dan andere zaken.
Er zijn aanwijzingen dat angstpatiënten negatieve herinneringen eerder vermijden: ze vermijden niet alleen de gevreesde stimuli, maar proberen er ook niet aan te denken. Enkel wanneer de angst voldoende is geactiveerd (tijdens een angstige toestand) lijkt de geheugenbias voor negatieve herinneringen ook bij angstpatiënten een rol te spelen.
Depressieve patiënten doen geen moeite om de activering van hun met depressie samenhangende schema’s te vermijden: ze verkeren meer in een toestand waarin hun depressogene schema’s steeds geactiveerd blijven.
Het verschil tussen angst- en depressie patiënten inzake aandachts- en geheugenbias kan begrepen worden vanuit de aard van deze stoornissen en hun karakteristieke schema’s:
* Angststoornissen zijn toekomstgericht, op de verwachting van gevaar.
* Depressieve stoornissen worden gekenmerkt door verliesthema’s en zijn eerder gericht op het verleden.
Cognitieve therapie
Cognitieve therapie is gebaseerd op het idee dat psychopathologie voortkomt uit de wijze waarop mensen informatie selecteren en verwerken. In de therapie tracht men om (tot dan toe grotendeels automatische) manieren van informatieselectie en interpretatie bewust te laten worden en te beïnvloeden door kritische reflectie en toetsing aan de empirische werkelijkheid. Het uiteindelijke doel is meestal een verandering op het niveau van de schema’s.
Cognitieve en gedragstherapie zijn het meest effectief en worden vaak simultaan toegepast.
