tło przemian w sztuce Flashcards
W okresie renesansu odwoływano się do intelektu.
W dobie kontrreformacji przede wszystkim do
zmysłów i uczuć, więc sztuka pełniła ważną funkcję w walce
o dusze. Bogata sceneria wnętrza, ozdobne szaty
liturgiczne i odpowiednio dobrana – wzniosła jak nigdy
dotąd – muzyka stały się oprawą celebracji. Przepych
barokowych wnętrz miał wzbudzać podziw wiernych
i zachęcać, aby przyszli do świątyni.
Na przemiany w sztuce, które nastąpiły pod koniec
XVI i w wieku XVII, miał wpływ zwołany w 1545
roku przez papieża Pawła III sobór w Trydencie.
Jego
celem było przeciwdziałanie dalszemu szerzeniu się
protestantyzmu. W efekcie postanowień soboru, który
trwał do 1563 roku, zaczęto w Kościele katolickim przeprowadzać reformy mające doprowadzić do przywrócenia
jego dawnej potęgi i znaczenia. Ogół tych działań nazywa
się kontrreformacją. Zgromadzeni w Trydencie dostojnicy kościelni ustalili obowiązki duchownych i wiernych.
W działaniach kontrreformacyjnych dużą rolę odegrało
założone jeszcze przed początkiem soboru Towarzystwo Jezusowe, powszechnie zwane zakonem jezuitów.
Kontrreformacja wiązała się z wieloma działaniami skierowanymi przeciwko protestantyzmowi, a rolą Kościoła
katolickiego miało być jednoczenie wiernych.
Barok – podobnie jak renesans – zaczął się we Włoszech.
Sam termin, którym nazwano nowy okres, sprawia badaczom wiele problemów. Nie wiadomo, czy pochodzi od
portugalskiego słowa odnoszącego się do nieregularnej perły – barroco, czy podobnego
włoskiego terminu oznaczającego dziwność i nietypowość, którym włoscy rzemieślnicy
określali szczególnie ozdobne, bogato dekorowane meble. Termin ten pierwotnie miał
pejoratywne znaczenie, odnosząc się do stylu, który był bardzo ozdobny. Początkowo
używano go przede wszystkim w odniesieniu do nieregularnych ozdób stosowanych
w dekoracjach. Z czasem objęto nim architekturę. Jej twórcy wypracowali nowe formy,
odmienne od tych, do których przyzwyczajono się w renesansie. Wprowadzili: kolumny
o spiralnie skręconych trzonach, przerywane frontony i naczółki, spływy wolutowe
oraz zdwojone półkolumny i pilastry. Jeszcze później terminem objęto malarstwo,
z nowym sposobem komponowania z licznymi liniami diagonalnymi i silnymi
kontrastami, a także rzeźbę z dynamicznie skręconymi figurami. Dopiero w XIX wieku
historycy sztuki nadali temu terminowi znaczenie neutralne.
Sztuka XVII wieku nie miała jednolitego charakteru, dlatego określenie barok w szerszym
znaczeniu oznacza jedynie czas powstawania dzieł.
Jeśli natomiast barok rozumiemy
jako styl w sztuce, to odnosi się wyłącznie do Włoch i tych krajów, które zostały przy
katolicyzmie i czerpały ze wzorców włoskich. Jednak nawet we Włoszech w tym okresie
można znaleźć przykłady bliższe ideałom klasycznego spokoju i piękna – zwłaszcza
w malarstwie. Z tego powodu styl ten mieści w sobie różne tendencje, od wybujałych form
barokowych po nurt klasycyzujący. Poszukiwanie wspólnego mianownika dla zjawisk
niekiedy bardzo odmiennych wynika przede wszystkim z potrzeby porządkowania dziejów
sztuki przez historyków.
Jeżeli przyjmie się, że barok jest okresem w sztuce, to trzeba podać jego ramy czasowe.
Na ogół uważa się, że początek miał miejsce około 1575 roku, koniec zaś ok. 1770.
Dawniej dzieliło się barok na fazy:
wczesną, kojarzoną najczęściej z wpływami architektury jezuickiej, czego przykładem może być kościół Il Gesù (Najświętszego Imienia Jezus)
w Rzymie, oraz dojrzałą i późną. Obecnie historycy sztuki odchodzą od takiej klasyfikacji, choć można zauważyć przemiany, które zachodziły w obrębie sztuki XVII i pierwszej
połowy XVIII wieku. Na początku w architekturze dążono do monumentalizowania
i dynamizowania form – porządki spiętrzano, łamano belkowania, przerywano frontony
i naczółki. W drugiej połowie XVII wieku szukano nowych rozwiązań. Do głosu doszedł
iluzjonizm, który zaistniał przede wszystkim w dekoracji wnętrz. Niósł on ze sobą szczególne upodobanie do poszukiwania nowych środków ekspresji
Nowy styl zaczął się we Włoszech, a następnie przeniósł się do innych krajów.
Potem
– wraz z podbojem nowych ziem – także na kolejne kontynenty, ale niemal w każdym
ośrodku miał odmienne formy. Jednak – jak w żadnym innym stylu – wszystkie dyscypliny
artystyczne były w nim ściśle ze sobą powiązane, wzajemnie się uzupełniały i przenika-
ły – zwłaszcza na terenie Włoch. Architekci, rzeźbiarze i malarze posługiwali się bardzo
podobnymi środkami. Muzyka uświetniała uroczystości religijne i dworskie, a barokowy
teatr i opera ze swoim scenograficznym przepychem cieszyły się wielkim powodzeniem.
Barok narodził się w Rzymie pod koniec XVI wieku, ale tamtejsi artyści nie mieli poczucia, że tworzą nowy styl,
gdyż nie zrezygnowali z form, dla których wzorem był antyk.
Nadal odwoływali się do historii starożytnej, mitologii i filozofii, jak czynili to twórcy
w XV i przeważającej części XVI wieku
Odrodzone w XV wieku zjawisko mecenatu artystycznego rozszerzało się w następnych
wiekach wraz z bogaceniem się możnych.
Duże znaczenie dla powolnej emancypacji zawodu artysty miały też akademie.
W ślad za XVI-wiecznymi ośrodkami Florencji i Rzymu pod koniec wieku powstała
Akademia w Bolonii, zwana Akademią Carraccich, wcześniej znana jako Accademia
degli Incamminati (wł. ‘wprowadzanych na drogę’). Była to pierwsza w historii uczelnia
kształcąca artystów. Jej program kładący nacisk na piękno klasyczne był wymierzony
przeciwko manierystom, którzy zdominowali ośrodki we Florencji i w Rzymie. Należy tutaj
dodać, że akademia nie zastępowała tradycyjnego nauczania warsztatowego. Terminowanie
u mistrza nadal uważano za pierwszy etap nauki rzemiosła malarskiego. Akademia Carraccich działała do ok. 1620 roku i była wzorem dla wszystkich uczelni artystycznych, które
powstały w Europie w XVII wieku. W tym samym stuleciu zreformowano też Akademię
Świętego Łukasza w Rzymie, która została przekształcona w uczelnię artystyczną uwa-
żaną do schyłku XVIII wieku za najlepszą w Europie. Był to cel pielgrzymek artystycznych
ludzi z wielu krajów.
Po soborze trydenckim na terenie Włoch najbardziej samodzielne pod względem gospodarczym i politycznym było, wzmocnione wówczas,
Państwo Kościelne.
Stanowiło ono centrum włoskiej kultury, a mecenat sprawowali papieże.
Pod ich okiem rozwijał się wczesny barok reprezentowany przede wszystkim przez architekturę jezuicką. W XVII wieku najbardziej zasłużeni na polu kultury byli: Urban VIII
z rodu Barberinich oraz Innocenty X z rodu Pamphilich. Na ich zlecenie pracowali nie
tylko najwybitniejsi artyści włoscy, lecz także twórcy przybyli z innych zakątków Europy.
Jednym z wyrazicieli idei kontrreformacji był św. Karol Boromeusz
– arcybiskup
Mediolanu, autor dzieła, w którym zawarł instrukcję dla projektantów kościołów i uwagi
dotyczące ich wyposażenia. Uważał, że powinno się powrócić do planu podłużnego
krzyża łacińskiego, gdyż jest on zgodny z tradycją chrześcijańską, podczas gdy plany centralne
wzorowane są na pogańskim antyku. Postulował też, aby kościoły były wyposażone
z przepychem, który stanowiłby właściwą oprawę dla misterium religijnego. Odpowiednio
wykorzystane światło miało kierować uwagę na najważniejsze elementy kościoła, a bogactwo marmurów, sztukaterii i iluzjonistyczne malarstwo – oddziaływać na różne zmysły
i jednoczyć wszystkie dziedziny artystyczne w jednym spójnym dziele.
Na charakter sztuki katolickiej we wczesnym baroku miały wpływ poglądy estetyczne
teologów.
Na soborze trydenckim postanowiono, że artyści mają się w większym stopniu
skupiać na tematyce religijnej, a powstałe dzieła powinny oddziaływać na uczucia ludzi
niewykształconych. Sztuka powinna wzorować się na naturze, a jej emocjonalny charakter
miał być ważnym narzędziem propagandowym. Postulowano zrezygnowanie z niektórych
motywów ikonograficznych, które uważano za niewłaściwe. Negatywnie odniesiono się do ilustrowania apokryfów jako tekstów, które nie weszły do Pisma Świętego,
krytykowano też przedstawienia Chrystusa odmienne od ustalonego już we wczesnym chrześcijaństwie typu mężczyzny z brodą i długimi włosami. Podjęto polemikę
z neoplatonizmem, który dopuszczał ukazywanie bogów antycznych jako postaci
stanowiących alegorie ponadczasowych wartości. Krytykowano też przedstawienia
bezskrzydłych aniołów oraz nagich postaci Adama i Ewy. Postulowano, aby w obrazach
nie stosować sztafażu nieadekwatnego do przedstawianej sceny.
Poglądy estetyczne wyrażali także inni wybitni myśliciele epoki, jak np. żyjący jeszcze
w okresie renesansu Giordano Bruno i młodszy od niego o kilkanaście lat – Galileusz.
Bruno dostrzegał różnorodność piękna, zmienność natury i zarazem odmienne możliwości jej interpretacji. Galileusz uznawał wielkość malarstwa, które na dwuwymiarowej
płaszczyźnie przedstawia trójwymiarowe przedmioty, dając iluzję rzeczywistości. Uważał,
że naśladowanie w sztuce otaczającego świata jest tym trudniejsze, im bardziej środki
artystyczne przetwarzają naturę.
We Włoszech, gdzie barok zaczął się najwcześniej, ugruntowały się – zwłaszcza
w malarstwie – dwie różne estetyki:
klasyczne ideały piękna głoszone w środowisku Akademii
Carraccich oraz naturalistyczny sposób przedstawiania Caravaggia. Tak rodzina Carraccich,
jak i Caravaggio w dojrzałym okresie swojej twórczości działali w Rzymie, dzięki czemu
miasto to stało się areną, na której ścierały się różne koncepcje. Pierwsi pragnęli, aby sztuka
była piękna i szlachetna, Caravaggio dążył do ukazywania prawdy i wyrażania emocji. Zarówno Carracci, jak i Caravaggio uważali, że wzorują się na naturze,
pojmowali ją jednak odmiennie. Caravaggio uważał, że człowiek jest częścią przyrody, która
podlega nieustannym przemianom. Starość i śmierć były dla niego naturalnym porządkiem rzeczy. Dla Carraccich natura była źródłem doskonałego piękna i idealnych proporcji,
a w dziele sztuki istotne znaczenie miało wspomniane powyżej decorum.
Vincenzo Giustiniani – mecenas sztuki i przyjaciel
Caravaggia – określił w jednym ze swoich listów 12 szczebli malarstwa.
W jego odczuciu
szczebel dziesiąty był malarstwem tworzonym według maniery, jedenasty – wedle natury, a dwunasty – łączył manierę z naturą. Zgodnie z jego poglądem zarówno malarstwo
Caravaggia, jak i całkiem odmienne malarstwo Carraccich osiągnęło ten najwyższy szczebel.
Było to zatem uznanie różnych sposobów wypowiedzi artystycznej
Szczególne zasługi dla rozwoju piśmiennictwa o sztuce we Włoszech miał Filippo
Baldinucci,
autor Toskańskiego słownika sztuk rysunkowych oraz wielu życiorysów artystów.
W tym Giovanniego Lorenza Berniniego, twórcy m.in. baldachimu nad grobem
św. Piotra – dzieła będącego kwintesencją estetyki baroku. Sformułował w nich sądy estetyczne na temat sztuki wybitnych twórców baroku, nie tylko tych tworzących we Włoszech
