Caravaggio i włoscy caravaggioniści Flashcards
Caravaggio Męczeństwo św. Piotra
Dzieło namalowane w latach 1600–1601 farbami olejnymi na płótnie o wymiarach 1,75 x 2,30 m
znajduje się w kaplicy Cerasich przy Santa Maria del Popolo w Rzymie. Zostało ufundowane
wraz ze sceną Nawrócenia św. Pawła przez kardynała Tiberia Cerasiego, który był skarbnikiem
papieża Klemensa VIII. Oba obrazy przedstawiają sceny z żywotów patronów Rzymu, ukazane już
w XVI wieku przez Michała Anioła w watykańskiej kaplicy Paulińskiej. Omawiane dzieło ukazuje
moment stawiania krzyża z przybitym do niego ciałem św. Piotra, który według tradycji, chciał
umierać głową w dół, gdyż czuł się niegodny ukrzyżowania w pozycji chrystusowej. Kompozycja
zbudowana jest na dwóch przecinających się diagonalach. Intensywne światło eksponuje nie tylko
realistycznie oddane ciało i pooraną zmarszczkami twarz męczennika, ale także wypięte pośladki
i brudne stopy jednego z jego oprawców. Było to ewidentne naruszenie przez artystę zasady
decorum, ale cel, by oddać jak najwiarygodniej wyobrażaną scenę, został w pełni osiągnięty
Niewielu było w historii artystów, którzy odcisnęliby równie silne piętno w dziejach sztuki
swojego pokolenia, co Michelangelo Merisi, zwany Caravaggio (1571–1610).
Awanturniczy tryb życia malarza oraz niezwykła siła oddziaływania jego dzieł spowodowały, że stał
się legendą, a styl jego obrazów naśladowano od południa Włoch aż po kraje zaalpejskie.
Artysta urodził się w Caravaggio pod Mediolanem. Od 1592 roku przebywał w Rzymie,
gdzie cieszył się opieką możnych mecenasów, którymi byli wyrafinowani kolekcjonerzy
sztuki – kardynałowie Francesco Maria Bourbon del Monte, Scipione Borghese oraz
Vincenzo Giustiniani. Caravaggio tworzył początkowo niewielkie łotrzykowskie sceny
rodzajowe, wizerunki młodzieńców i sceny koncertowania. Szerokiej publiczności dał się
poznać ok. 1600 roku. Wykonał wówczas dwa zamówienia dla rzymskich świątyń – cykl
poświęcony św. Mateuszowi w kaplicy Contarellich kościoła San Luigi dei Francesi
(św. Ludwika Francuzów) oraz Męczeństwo św. Piotra i Nawrócenie św. Pawła w kaplicy
Cerasich w Santa Maria del Popolo. W Rzymie Caravaggio wykonał jeszcze wiele innych obrazów religijnych o znacznych
rozmiarach, takich jak m.in. Złożenie do grobu, Wieczerza w Emaus, Śmierć Marii,
Madonna dei Palafrenieri, Madonna Loretańska. W Rzymie powstał też Amor zwycięski, alegoryczna wizja miłości, która pokonuje inne
namiętności, takie jak np. władza lub dążenie do sławy. W roku 1606 Caravaggio podczas
zatargu dotyczącego gry w piłkę zabił swojego oponenta, w wyniku czego musiał opuścić
Rzym w obawie przed wymiarem sprawiedliwości. Schronił się w Neapolu, należącym
wówczas do Hiszpanii, następnie udał się na Maltę, wyspę będącą w posiadaniu zakonu
Kawalerów Maltańskich. Tam, jako malarz wielkiego mistrza, został rycerzem zakonu, co
oznaczało nobilitację. Najsłynniejszym z dzieł powstałych na Malcie jest Ścięcie św. Jana
Chrzciciela przeznaczone dla katedry w Valletcie. Awanturniczy charakter Caravaggia dał
jednak i tam o sobie znać. Uwięziony po pobiciu innego rycerza, kolejny raz salwował się
ucieczką, tym razem na Sycylię, a potem ponownie wrócił do Neapolu. Wszędzie, gdzie
przybywał, pozostawiał po sobie obrazy. Do jego ostatnich arcydzieł należą Męczeństwo
św. Urszuli i Dawid z głową Goliata, obraz, który otrzymał rzymski kardynał Scypione
Borghese. Malarz zmarł w drodze do Rzymu, gdzie czekało na niego ułaskawienie
Skłonność Caravaggia do wykorzystywania – niekiedy brutalnego – realizmu w ukazywaniu postaci była dla ówczesnych odbiorców jego dzieł szokująca.
Pozostawała ona jednak
w zgodzie z postulatami teologów czasów kontrreformacji, według których celem sztuki
było wstrząsnąć odbiorcą. Święty Ignacy Loyola zachęcał, by wierni tak wyobrażali sobie
oglądaną scenę, jakby działa się przed ich oczyma. Filip Nereusz zaś postulował, by wcielać
jak najwięcej elementów związanych z wiarą do codzienności i często akcentować religijność
prostego człowieka. Przedstawianie apostołów, np. w obrazie Wieczerza w Emaus, tak jakby byli zwykłymi ludźmi, dawało wrażenie autentyczności i miało niezwykłą siłę wyrazu.
Uczniowie Chrystusa wywodzili się przecież z ludu, a nie z arystokracji. W sztuce wciąż
jeszcze dominowała renesansowa tendencja do idealizowania bohaterów scen biblijnych,
nie wszyscy byli więc gotowi na rewolucję w ich przedstawianiu. Oburzały brudne stopy
malowanych postaci, ich podarte ubrania, nieszlachetne twarze. Z tego powodu niektóre z dzieł artysty nie zostały przyjęte przez zleceniodawców i zamiast do kościołów trafiły
do prywatnych kolekcji.
Caravaggio Powołanie św. Mateusza
Dzieło zostało namalowane w latach 1599–1600 farbami olejnymi na płótnie o wymiarach
3,40 x 3,22 m do kaplicy Contarellich przy kościele San Luigi dei Francesi w Rzymie. Caravaggio
zrealizował w nim ideę kontrreformacji – ukazania biblijnej sceny tak, jakby rozgrywała się tu i teraz.
Z tego powodu Mateusz i jego towarzysze siedzący przy stole ubrani są we współczesne artyście
stroje. Po prawej stronie obrazu widać Chrystusa i św. Piotra. Jezus powołuje Mateusza gestem,
który przywodzi na myśl gest Boga Ojca z fresków Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej. Tak jak
Bóg dał życie Adamowi, tak Chrystus daje Mateuszowi nowe życie, by mógł z grzesznego celnika
(celnicy mieli złą reputację żądnych zysku poborców podatkowych) stać się apostołem, a potem
także ewangelistą i męczennikiem. Kierunek gestu i spojrzenia Chrystusa został podkreślony
przez strumień punktowego światła, będącego znakiem Bożej światłości, za którą odtąd podążać
będzie Mateusz. Scena, dzięki silnym kontrastom światłocieniowym i wyrazistej grze gestów, pełna
jest wewnętrznego napięcia.
Caravaggio
Święty Mateusz piszący Ewangelię
Dzieło zostało namalowane w roku
1602 lub 1603 farbami olejnymi
na płótnie o wymiarach 1,95 x 2,95 m.
Obraz znajduje się w ołtarzu kaplicy
Contarellich przy kościele San Luigi
dei Francesi w Rzymie. Ufundował
go kardynał Matteo Contarelli
ku czci swojego świętego patrona.
Pierwotna, niezachowana wersja dzieła
przedstawiała anioła prowadzącego
dłoń św. Mateusza, ale nie została
zaakceptowana ze względu na brak
zachowania decorum, czyli tradycyjnej
stosowności w przedstawianiu
świętego. Caravaggio stworzył kolejną
wersję o charakterze bardziej wizyjnym,
w której światy sacrum i profanum
zostały wyraźnie oddzielone. Anioł
unosi się w powietrzu i na palcach
wylicza kolejne imiona ziemskich
przodków Chrystusa. Spisujący
je Mateusz przyklęknął na stołku.
Artysta namalował obraz tak, że
przechylony stołek, na którym opiera się
ewangelista, zdaje się spadać
z podestu do wnętrza kaplicy.
W podobny sposób granicę między
światem widza a przestrzenią obrazu
zaciera ukazanie brzegu księgi
wystającego poza zarys stołu
Caravaggio
Złożenie do grobu
Dzieło zostało namalowane
w latach 1602–1604 farbami
olejnymi na płótnie
o wymiarach 2,03 x 3,00 m.
Było przeznaczone do Kaplicy
Opłakiwania w kościele Santa
Maria in Vallicella w Rzymie.
Ciało Chrystusa wydobywa
z mroku intensywne światło
punktowe. Zatosowanie
mocnego światłocienia
podkreśla bryłowatość postaci
i buduje atmosferę napięcia.
Dramatyzm sceny wzmacniają
także zróżnicowane gesty
rozpaczających osób.
Dynamiczna, ujęta w bliskim
kadrze kompozycja budowana
jest liniami diagonalnymi.
W wyniku zastosowanej iluzji
widz może odnieść wrażenie,
że ciało Chrystusa składane
jest do grobu, który znajduje
się już nie w obrazie, ale
w realnej przestrzeni kaplicy.
Dzieło jest w Muzeach
Watykańskich.
Caravaggio Dawid z głową Goliata
Temat przedstawiony na tym obrazie artysta
podejmował trzykrotnie. Dzieło namalowane
ok. 1610 roku farbami olejnymi na płótnie o wymiarach
67 x 70 cm uchodzi za ostatni obraz malarza. Pokazuje
Dawida trzymającego w wyciągniętej ręce głowę
pokonanego przez siebie Goliata. Panuje przekonanie,
że głowa ta to ukryty autoportret Caravaggia,
który miał stanowić wyraz skruchy wobec zbrodni
dokonanej w Rzymie oraz innych licznych występków
artysty. Na ostrzu miecza trzymanego przez Dawida
widnieją litery HAS O S, które odczytywane są jako
skrót motta św. Augustyna, oznaczającego, że pokora
pokonała pychę (łac. humilitas occidit superbiam).
Prawdopodobnie w ten sposób malarz chciał odzyskać
przychylność rzymskich mecenasów i uzyskać zgodę
na bezpieczny powrót do miasta. Obraz znajduje się
w Galerii Borghese w Rzymie
Malarstwo Caravaggia cechuje
ciemna tonacja określana mianem maniera tenebrosa
oraz wyrazisty luminizm polegający na operowaniu snopem punktowego światła padającego spoza pola obrazowego. Światło to nie tylko eksponuje najważniejsze postacie
i motywy, ale ma też często wymiar symboliczny. Jako Lumen Dei (łac. ‘światło Boże’),
w obrazach Powołanie św. Mateusza lub Nawrócenie św. Pawła, jest ono wyrazem iluminacji,
widomym znakiem łaski. Artysta posługuje się silnym chiaroscuro, czyli wyraźnym kontrastem
światła i cienia, co buduje w obrazach malarza iluzję trójwymiarowości. Caravaggio preferuje wąską, ciepłą gamę barw opartą na jednej lub kilku dużych plamach nasyconej
barwy. Kompozycje artysty są dynamiczne, oparte na liniach diagonalnych. Malarz
stosuje bliskie kadry, tworząc niekiedy w ten sposób iluzję przekraczania lica obrazu.
Wykorzystuje w tym celu repoussoir (fr. ‘odpychacz’), czyli efekt wywoływania wrażenia
wypukłości pewnych elementów, które zdają się ingerować w przestrzeń widza, zapraszać
go do współuczestnictwa w malowanej scenie. Było to nowatorskie podejście do problemu
przestrzeni w dziele malarskim. Artyści renesansu „wciągali” widza w głąb przedstawienia,
traktując obraz niczym okno w ścianie. Caravaggio w niektórych dziełach odwraca ten
efekt, powodując, że obraz zdaje się „wychodzić” z ram.
Malowane postacie często przedstawiał w gwałtownych pozach lub podczas żywej gestykulacji z silną ekspresją wyrazu twarzy. Malarz nie unikał też brutalności. Liczne w jego
twórczości są sceny dekapitacji, np. na obrazie Dawid z głową Goliata
Twórczość Caravaggia inspirowała licznych artystów nazywanych caravaggionistami.
Przejmowali oni od niego manierę tenebrosa i luminizm, stosowali silne chiaroscuro,
komponowali dynamiczne sceny ujęte w bliskim kadrze. Najważniejszymi ośrodkami caravaggionizmu były Rzym i Neapol, czyli miasta, w których tworzył artysta. Wśród grona naśladowców wyróżnia się przede wszystkim Artemisia Lomi Gentileschi. W Neapolu twórczość Caravaggia wpłynęła na takich malarzy, jak Giovanni Battista
Caracciolo, Bernardo Cavallino i Massimo Stanzione. Dwaj ostatni odeszli jednak od
naturalistycznych tendencji mistrza, wprowadzając poetycki nastrój i delikatną idealizację.
Artemisia Lomi Gentileschi,
działająca m.in. we
Florencji, w Rzymie, Neapolu i Londynie. Jest ona jedną z pierwszych malarek, którym udało się uzyskać międzynarodową sławę. Gentileschi malarstwa uczyła się u swojego ojca Orazia
i jego przyjaciela Agostina Tassiego. Gdy ten ostatni zgwałcił Artemisię, malarka wytoczyła
mu proces, podczas którego, by dowieść wiarygodności zeznań, została poddana torturom.
Po tych wydarzeniach opuściła Rzym, by osiąść we Florencji, gdzie jako pierwsza kobieta
została przyjęta do Akademii Sztuki Rysunku. Przedstawiane przez nią sceny są pełne
brutalności i okrucieństwa, ale też psychologicznej prawdy. Szczególnie chętnie sięgała po
tematy, w których mogła ukazać postacie femmes fortes (fr.‘silnych kobiet’) decydujących
o swoim losie, takich jak Salome, Zuzanna czy Judyta, np. w obrazach Judyta obcinająca
głowę Holofernesowi, Judyta i służąca z głową Holofernesa oraz Salome i Zuzanna. Podejmowała też inne tematy religijne, jak Zwiastowanie lub Pokłon Trzech Króli. Tworząc
autoportret, ukazała siebie jako alegorię malarstwa.
Artemisia Lomi Gentileschi
Judyta obcinająca głowę
Holofernesowi
Obraz namalowany ok. 1620
roku farbą olejną na płótnie
o wymiarach 1,08 x 1,46 m
pochodzi z florenckiego okresu
twórczości artystki. Przedstawia
starotestamentową bohaterkę,
która, by ocalić obleganą
przez Asyryjczyków Betulię,
zdecydowała się pod osłoną
nocy udać do namiotu
wodza wrogiej armii. Gdy ten
poruszony jej urodą stracił
czujność, obcięła mu głowę.
Rano żołnierze asyryjscy,
ujrzawszy martwego wodza,
rozpierzchli się w popłochu,
odstępując od dalszego
oblężenia. Artystka uchwyciła
kluczowy moment historii,
bohaterka ukazana jest
w trakcie krwawej egzekucji.
Krew Holofernesa pryska
na wszystkie strony, brudząc
pościel. Niezwykle
naturalistyczne ujęcie, maniera
tenebrosa, dynamiczna,
oparta na diagonalach
kompozycja oraz silny
strumień punktowego światła
wskazują na inspirację sztuką
Caravaggia. Judyta w dziele
artystki to typowa femme forte,
kobieta, która nie waha się
podjąć aktywności kulturowo
związanej z mężczyznami.
To zbliża starotestamentową
heroinę do autorki obrazu,
która także przecierała
szlaki, ale w świecie sztuki,
dotychczas zarezerwowane
dla mężczyzn. Niektórzy
badacze odczytują dzieło
poprzez biografię Gentileschi,
dopatrując się w postaci
Judyty autoportretu artystki,
a w osobie Holofernesa – jej
gwałciciela. Należy jednak
pamiętać, że traktowanie
obrazu jako autoterapii może
być ryzykowne, zważywszy, że
dzieło powstało nie z inwencji
samej artystki, ale na zlecenie.
Obraz znajduje się w Galerii
Uffizi we Florencji.
Caravaggio Śmierć Marii
Obraz został namalowany farbami
olejnymi na płótnie o wymiarach
2,45 x 3,69 m w 1601 roku. Jacopo
da Voragine napisał w Złotej
legendzie, że apostołowie, choć
byli rozproszeni w różnych
zakątkach świata, znaleźli się
przy łożu śmierci matki Jezusa.
I właśnie tę scenę zilustrował
artysta. Ubrana w czerwoną suknię
Maria leży na posłaniu oświetlona
blaskiem światła padającego
z lewej strony na jej postać
i twarze jedenastu apostołów.
Jej wyniszczone chorobą ciało
zostało oddane w sposób
naturalistyczny bez jakiejkolwiek
idealizacji. Dla zleceniodawców
– karmelitów bosych – obraz miał
charakter bluźnierczy, ponieważ
nikt w taki sposób nie przedstawiał
Marii. Mnichów oburzały też
pogłoski, jakoby Caravaggio miał
wzorować się na ciele kobiety
wyłowionej z Tybru. Obraz był
wyrazem zupełnie nowej estetyki.
Mimo niepochlebnych opinii
dzieło wzbudziło na tyle duże
zainteresowanie, że kupił je książę
Mantui, a następnie trafiło ono
do Francji. Wraz ze zbiorami
Ludwika XIV obraz znalazł się
w Luwrze w Paryżu.
W tamtych czasach sztuka Caravaggia nie zawsze była dobrze przyjmowana.
Nie reprezentowała bowiem ani wyidealizowanego piękna klasycznego, ani nie charakteryzowała się
typowym dla wczesnego baroku dążeniem do dekoracyjności. Kiedy Caravaggio namalował
obraz Śmierć Marii, w którym przedstawił ciało Matki Boskiej podlegające naturalnym procesom, jakie zachodzą po śmierci, zleceniodawcy dzieła – karmelici bosi – nie przyjęli obrazu.
Zarzucano artyście brak decorum (łac. ‘stosowność’), czyli drastyczną dosadność, którą
odbierano jako niestosowną w malarstwie religijnym. Uważano, że malarzowi brak inwencji.
Zarzucano mu, że jego sceny religijne są bez nieba, święci bez atrybutów i glorii,
a Matka Boska bez towarzyszących jej aniołów i bogatej architektury w tle, co miało stanowić
odpowiednią oprawę.
