tło przemian w sztuce Flashcards
Ostatnia dekada XIX wieku i początki nowego stulecia – ponieważ był to czas względnego spokoju w Europie – sprzyjały powstawaniu nowych, często bardzo
odmiennych w założeniach, kierunków, nurtów i stylów
w sztuce, które istniały obok siebie.
Tworzących wówczas
artystów niekiedy trudno przypisać do jednego z kierunków lub stylów, ponieważ mieli oni w swoim dorobku
dzieła, które wymykają się prostemu zaszeregowaniu.
Czasy te, niezwykle bogate w wydarzenia artystyczne,
bywają określane francuskimi nazwami fin de siècle
(fr. ‘koniec wieku’) i la belle époque (fr. ‘piękna epoka’).
Około 1890 roku w wielu krajach Europy, a także
poza naszym kontynentem, pojawił się styl, którego ideą
było spojenie różnych dyscyplin sztuki: architektury,
rzeźby, malarstwa, grafiki, sztuki użytkowej. Arty-
ści – wielu z nich tworzyło w kilku dyscyplinach sztuki
– chcieli ukształtować całe otoczenie człowieka. Wypracowali więc repertuar bardzo charakterystycznych
form, wśród których wyróżnić należy dekoracyjność,
asymetrię, płaszczyznowość – rozumianą jako rezygnację z ukazywania głębi – i stosowanie ornamentów
floralnych.
Styl pojawił się w wielu krajach, bywał jednak odmiennie nazywany.
W polskiej historii
sztuki został nazwany secesją (łac. seccesio ‘odejście’). Słowo to miało przede wszystkim
oznaczać oddzielenie się od historyzmu w architekturze oraz zanegowanie norm akademizmu w sztukach plastycznych. W Monachium, Berlinie i Wiedniu termin secesja odnosił
się do utworzonych w tych miastach stowarzyszeń: Secesja Monachijska (niem. Verein
Bildender München Sezession), Secesja Berlińska (niem. Berliner Sezession) oraz Secesja
Wiedeńska (niem. Vereinigung Bildender Künstler Sezession), które zajmowały się organizacją życia artystycznego. W stosunku do stylu Niemcy najczęściej używali nazwy
Jugendstil (niem. ‘styl młodych’). We Francji przyjęła się nazwa Art Nouveau (fr. ‘sztuka
nowa’). Obowiązywała ona również w Wielkiej Brytanii, ale używano tam także określenia
modern style (ang. ‘styl nowoczesny’). Włosi używali określeń stile floreale (wł. ‘styl
kwiatowy’) lub stile liberty (wł. ‘styl wolności’).
Potrzeba integracji dyscyplin sztuki i estetycznego kształtowania otoczenia zrodziła się
najwcześniej w Wielkiej Brytanii.
W XIX wieku, wraz z rozwojem przemysłu, w domach
mieszczańskich pojawiło się wiele łatwo dostępnych i tanich wytworów, ale – ponieważ
nikt wówczas nie myślał o projektowaniu dla przemysłu – ich estetyka pozostawiała wiele
do życzenia. Tandetne przedmioty zagościły w życiu codziennym. Aby zapobiec ich bezrefleksyjnemu produkowaniu, w Wielkiej Brytanii już od lat sześćdziesiątych XIX wieku
estetycy głosili potrzebę tworzenia sztuki użytecznej o wartościach estetycznych. Idee
te zapoczątkowali John Ruskin oraz członkowie nieistniejącego już wówczas formalnie
Bractwa Prerafaelitów, którzy angażowali się w ideę projektowania pięknych przedmiotów. Oprócz prerafaelitów podwaliny pod rozwój secesji położyli w Wielkiej Brytanii
kolekcjonerzy i miłośnicy sztuki japońskiej, a także projektanci wzorników dla rzemieślników.
Idee Ruskina i prerafaelitów wcielał w życie William Morris,
angielski malarz, rysownik, projektant, pisarz i poeta. Już w 1861 roku współzałożył spółkę, w której działali
artyści angażujący się w projektowanie mebli, tkanin, witraży oraz tapet. Otworzył nawet drukarnię, by wydawać piękne książki. Kolejnym krokiem było powstanie w 1888
roku Arts and Crafts Movement (ang. Ruch Sztuka i Rzemiosło), którego celem było integrowanie rzemiosła i sztuk plastycznych. Współzałożycielami byli malarz i projektant
Walter Crane i architekt – Charles Robert Ashbee. Przedstawiciele
tego stowarzyszenia prowadzili gildię, czyli organizację cechową zrzeszającą rzemieślników,
oraz warsztaty artystyczne. Wykwalifikowani pracownicy wytwarzali piękne przedmioty
i prowadzili szkołę dla praktykantów. Na wzór angielskich powstały liczne warsztaty rzemieślnicze w Europie i w Stanach Zjednoczonych.
We Francji na nowy styl miały wpływ rokoko i styl Ludwika XV
z upodobaniem
do asymetrii, jasnej kolorystyki, lekkości i wdzięku. Secesję zainicjował tam Pierre Cécile
Puvis de Chavannes, z charakterystycznymi dla jego malarstwa dekoracyjnego uproszczonymi kształtami i konturami. Twórczość niektórych związanych z symbolizmem
przedstawicieli szkoły z Pont-Aven i grupy Nabis także nosi cechy nowego stylu
Koniec XIX i początek XX wieku był okresem bujnego rozkwitu secesji.
W wielu krajach
zaczęto wydawać nowe periodyki. Moda na nowy styl wpłynęła także na szatę graficzną
wydawanych wówczas książek. Realizacje artystyczne były prezentowane na wystawach.
Międzynarodowa Wystawa Sztuki w Monachium (Niemcy) w 1897 roku była zdominowana przez secesję, podobnie jak wystawa światowa w Paryżu w 1900 roku. Organizowano też wystawy w całości poświęcone architekturze, aranżacji wnętrz i zdobnictwu,
jak np. Wystawa Architektury i Zdobnictwa w Turynie (Włochy) w 1902 roku. Moda na secesję nie trwała zbyt długo – o schyłku można mówić ok. 1910 roku
ośrodki secesji
W Wielkiej Brytanii znaczącymi ośrodkami secesji były Londyn i Glasgow, we Francji
Paryż i Nancy, w Belgii Bruksela, w Hiszpanii Barcelona, w Niemczech Berlin
i Monachium, a w Austrii Wiedeń. Wystawy Secesji Wiedeńskiej odznaczały się bogactwem i różnorodnością form prezentowanych dzieł. Także w Rosji Sankt Petersburg
i Moskwa włączyły się do ogólnych trendów. Poza Europą istotne ośrodki powstały
w Stanach Zjednoczonych, najważniejsze w Chicago i Nowym Jorku.
poglądy Johna Ruskina
John Ruskin uważał, że nowe materiały i technologie przyczyniły się do szybkiego wzrostu wytwórczości, ale nie nadążał za nimi zmysł estetyczny. Artysta występował przeciw
takiej produkcji, uznając ją za czynnik prowadzący do upadku rzemiosła. Jego opinie miały
istotny wpływ na powstanie Arts and Crafts Movement
Poglądy Williama Morrisa na temat różnych dziedzin sztuki użytkowej
zostały ukształtowane przez Ruskina oraz dzieła prerafaelitów. Morris był socjalistą, pracę pojmował jako
wolność i przyjemność. Uważał, że produkty przemysłowe są brzydkie i tandetne, dlatego
nobilitował pracę rzemieślników. Sądził, że sztuka i rzemiosło powinny być nierozdzielne,
a rzemieślnicy zasługują na miano artystów. Sam wykonywał np. projekty tapet, czego
przykładem jest Strawberry Thief (ang. ‘złodziej truskawek’). Wiedział jednak, że wyroby
rękodzielnicze są drogie, a piękno powinno być dostępne dla każdego, co było pewnym
paradoksem
Dążenie do tego, by piękno było obecne w życiu codziennym, oraz przekonanie o potrzebie
poszukiwania spójności stylowej dla wszystkich dyscyplin sztuki otworzyło drogę secesji.
Ideę włączenia rzemiosła do sztuki podjęło wielu teoretyków, pisarzy i artystów nie tylko
w Wielkiej Brytanii. Pojawiła się także potrzeba kształtowania gustu odbiorców, wyrabiania
ich dobrego smaku. We Francji idee te głosili: Edmond de Goncourt – pisarz, krytyk
literacki i wydawca – oraz jego brat – krytyk sztuki Jules de Goncourt. W Niemczech
– architekt i projektant – August Endell odrzucał tezę, że w kwestii stylu nie da się już
nic nowego osiągnąć. Oczekiwał, że nowy, kojarzony z młodością i nowością, styl odrodzi
sztuki plastyczne. Głos w tej sprawie zabierali nie tylko krytycy, lecz także sami artyści, jak:
Louis Henry Sullivan, Émile Gallé, Henry van de Velde, Hector Guimard i Antonio
Gaudí. Brytyjski ekonomista urodzony w Niemczech – Hans Wolfgang Singer – twierdził, że sztuka projektowania przedmiotów codziennego użytku nie może być oderwana
od innych sztuk, bo to negatywnie wpływa na estetykę wyrobów
Nie wszyscy uważali, że sztuka ma być użyteczna.
W Wielkiej Brytanii został zainicjowany ruch intelektualny i artystyczny nazwany estetyzmem, którego jednym z czołowych
przedstawicieli był pisarz Oscar Wilde. Zwolennicy tego ruchu, opierając się na haśle „sztuka dla sztuki”, uznawali, że sztuka ma być celem sama w sobie. O jej wartości stanowi
przyjemność związana z percepcją rzeczy pięknych. Był to sprzeciw wobec utylitaryzmu
i spełniania wszelkich innych funkcji poza estetycznymi. Poglądy Oscara Wilde’a zostały
zawarte w książce Dialogi o sztuce
Na ukształtowanie się secesji wpływ miała coraz bardziej powszechna moda na japoń-
szczyznę.
W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych XIX wieku grafiki japońskie
swoją egzotyką budziły entuzjazm. Pod koniec wieku recepcji sztuki japońskiej towarzyszyła
głębsza refleksja. James Abbott McNeill Whistler, analizując cechy charakterystyczne
dla sztuki japońskiej, rozważał takie elementy, jak symetria i asymetria kompozycyjna,
sposób przekształcenia rzeczywistości i operowanie barwą
Poglądy estetyczne teoretyków na temat roli sztuki w życiu społecznym nie były spójne.
Jedno jednak wszystkich łączyło: potrzeba stworzenia nowego, przełomowego stylu.
Gdy się pojawił, wywołał wiele kontrowersji i skrajnych emocji. Sam styl z czasem zaczął kojarzyć się z niefunkcjonalnością, ze złym smakiem, nadmierną dekoracyjnością, a nawet
z kiczem. Moda na secesję – styl kojarzony ze swobodą kompozycyjną, charakterystyczną
asymetrią, wertykalizmem, wykorzystaniem nowych materiałów, a przede wszystkim
oryginalnością – wracała kilkakrotnie, np. w latach sześćdziesiątych XX wieku. Obecnie
jej wytwory cieszą się dużą popularnością, nie tylko wśród kolekcjonerów.
Charles Robert Ashbee
zasłużył się dla
idei odrodzenia rodzimej sztuki budowania. Rozumiał przez to projektowanie całościowe,
które uwzględnia zarówno sam wygląd budynku, jak i jego wyposażenie wraz ze wszystkimi
przedmiotami codziennego użytku. Dobrym przykładem jest Red House.
