Rzymski Proces Cywilny Flashcards
Pojęcia procesu cywilnego
Prawo materialne - dział prawa określający prawa podmiotowe jednostki w zakresie stosunków majątkowych i osobistych
Prawo procesowe - dział prawa mający na celu ochronę lub realizację praw podmiotowych.
Prawo rzymskie nie znało rozróżnienia na prawo materialne i prawo procesowe. Rzymska jurysprudencja traktowała prawo materialne i prawo procesowe jako jedną całość. Wyjątkiem byli Gaius i justynian. Gaius prawo procesowe wyłożył w osobnej księdze, chociaż na jego oznaczenie użył terminu: prawo, które dotyczy powództw. To samo uczynił justynian.
Pomimo braku pojęciowego procesowa i pozaprocesowa ochrona uprawnień prywatnych była w Rzymie zjawiskiem niezwykle ważnym.
Proces cywilny stanowił postępowanie sądowe, którego celem było ustalenie i urzeczywistnienie spornych praw podmiotowych. Ochrona praw podmiotowych była także realizowana poza postępowaniem sądowym. Stąd proces w szerszym znaczeniu obejmował także czynności postępowania niespornego.
W okresie rozwoju i wzrostu systemu prawnego w Rzymie nie było generalnej ochrony procesowej istniejących uprawnień, ale ochrona była zindywidualizowana i pozostawiona w dużej mierze do uznania pretorów. Pretorzy mogli tej ochrony udzielać w sytuacji, gdy obowiązujące prawo jej nie przewidywało, mogli też odmówić udzielania ochrony w sytuacji, gdy istniała formalna podstawa dla tej ochrony, ale w mniemaniu pretora zgłoszone roszczenie na te9 ochronę nie zasługiwało. Ich edykty były zapowiedziami rozszerzenia lub zawężenia ochrony procesowej.
W tym stanie rzeczy obywatela rzymskiego interesowało, czy w swojej konkretnej sprawie uzyska u pretora ochronę i o jaki środek ochrony może się ubiegać. Z takim też pytaniem szło się po poradę do uczonego jurysty.
Sposób rozumowania był tu następujący: otrzymam ochronę procesową - więc mam uprawnienie
Rozwój historyczny procesu rzymskiego
Początkowo jedynym sposobem dochodzenia praw prywatnych była pomoc własna. W miarę wzmacniania się władzy państwowej wprowadzono w to miejsce pomoc państwową. Funkcję te9 przejęły sądy, a postępowanie prywatne występowało w dwóch odmianach:
- postępowanie zwyczaje
- postępowanie nadzwyczajne
Postępowanie zwyczajne
(Rozwój historyczny procesu rzymskiego)
Iudicum privatum - przeszło przez dwa etapy rozwoju:
- postępowanie legisakcyjne (legis actio) - znane już w ustawie XII tablic, do początku IIw.p.n.e było jedynym rodzajem procesu cywilnego. Bardzo formalistyczny
- postępowanie formułkowe (per formulas) - funkcjonowało obok procesu legisakcyjnego do początku pryncypatu. Po zniesieniu procesu legisakcyjnego stało się jedyną formą postępowania. Stosowany był tam, gdzie proves legisakcyjny nie był dopuszczalny, zwłaszcza w sporach pomiędzy Rzymianami a cudzoziemcami.
Znamienną cechą poste9powania cywilnego był jego podział na dwie fazy:
- przygotowawczą (in iure) - odbywała się przed przedstawicielami władzy państwowej
- rozstrzygającą (apud iudicem) - toczyła się w późniejszym czasie i na innym miejscu przed sędzią prywatnym lub przed kolegium sędziowskim
Istota dwufazowości postępowania - władca nie mógł zająć się rozstrzygnięciem każdej sprawy - zapoznawał się ogólnie z istotą sporu, eliminował spory pozorne i dopiero poważne kierował do dalszego postępowania. Podział postępowania był kompromisem pomiędzy autorytetem państwa a udziałem czynnika społecznego w wymiarze sprawiedliwości
(Idk czy tylko do tego konkretnego czy do nadzwyczajnego też)
Postępowanie nadzwyczajne
(Rozwój historyczny procesu rzymskiego)
Cognito extra ordinem
Pojawiło się w u schyłku pryncypatu, a w II połowie IIIw wyparło stopniowo poste9powanie zwyczajne. W okresie dominatu postępowanie kognicyjne stało się jedynym sposobem cywilnego postępowania sądowego. Z czasem proces kognicyjny stał się zwyczajnym środkiem postępowania. Było to postępowanie jednolite
Pomoc własna i jej ograniczenia
W okresie przedpaństwowym główną formą dochodzenia roszczeń prywatnych była pomoc własna, realizowana siłami zainteresowanej osoby. Państwo rzymskie niektóre z przejawów pomocy własnej tolerowało lub legalizowało, inne zaś stanowczo zwalczało.
Pomoc własna realizowana była w postaci:
- obronnej (defensywnej) - zmierzającej do utrzymania istniejącego stanu rzeczy - obrona konieczna. Jej dopuszczalnos4ć została poświadczona m.in przez paulusa, który stwierdził iż “wszystkie ustawy i wszystkie prawa pozwalają bronić się przed silą przy pomocy siły”
Wolno ją stosować tylko la ochrony a nie dla zemsty, ponadto siła, przed którą wolno się broni, powinna być poważna, bezpośrednia i bezprawna.
- zaczepnej (ofensywnej) - zmierzającej do zmiany istniejącego stanu rzeczy. Ta forma pomocy własnej, zwana samopomocą, była groźnym zjawiskiem społecznym.
U schyłku republiki stosowanie samopomocy stało się problemem państwowym dużej wagi. Świadczy o tym wydanie ustaw w sprawie przemocy w życiu publicznym i prywatnym. Ustawy te operowały surowymi sankcjami karnymi takimi jak przepadek mienia, infamia. Głośny “dekret boskiego marka” groził wierzycielom, którzy dochodzili by należności drogą inną niż sądową - utrata tych należności.
W digestach Justyniana została podniesiona do rangi ogólnej zasady prawnej wypowiedź paulusa, iż ochrona prawa należy do władzy, a nie do poszczególnych oso2b, bo przez prywatne działanie powstaje tylko okazja do większego zamieszania.
Uczestnicy sporu, którzy nie chcieli uciekać się do pomocy własnej nie musieli koniecznie domagać sie9 pomocy państwowej. W Rzymie dopuszczalne było powołanie w drodze nieformalnego porozumienia (kompromisu), prywatnej osoby, która podejmowała sie9 rozstrzygnięcia sporu w charakterze arbitra. Kompromis umożliwiał szybkie i łagodne rozwiązanie sporu ludziom dobrej woli ale też uchylanie się do rozgłosu i kontroli społecznej w normalnym procesie
Charakterystyka procesy legisakcyjnego
Proces legisakcyjny - chronologicznie pierwszy rodzaj procesu cywilnego. Nazwa legis actiones pochodzi od słów lex i actio (związany z ustawami). Postępowanie mogło być wszczęte tylko na podstawie ustaw. W procesie mogli brać udział tylko obywatele rzymscy. Proces składał się z dwóch faz:
- przygotowana za (in iure) - odbywała się przed przedstawicielem władzy państwowej
- rozstrzygająca (apud iudicem) - toczyło się w późniejszym czasie i na innym miejscu przed sędzią prywatnym lub przed kolegium sędziowskim.
Postępowanie charakteryzowało się ścisłym formalizmem. Opierało się o wygłaszane formułki. Istotne było zastosowanie określonych słów, symbolicznych gestów, czynności. Najmniejsze uchybienie powodowało niewżnośċ dokonywanego aktu. Jeśli strona dopuściła się najdrobniejszej pomyłki w wygłaszanej formul1ce słownej - przegrywała proces, a już wtedy funkcjonowała zasada, że nie wolno się procesować dwa razy o to samo. Żądanie powoda mniej lub więcej niż wynosiła rzeczywista wartość roszczenia skutkowało oddaleniem powoda.
Powód musiał opierać swoje roszczenie na formule skargi, tzw legis actio. Proces legisakcyjny toczył się wg pięciu sposobów postępowania. Trzy z nich należały do postępowania rozpoznawczego. Miały na celu doprowadzenie do poste9powania apud iudicem i rozstrzygnięcie sporu przez sędziego:
- legis actio sacramento - postępowanie z ustanowieniem zakładu pieniężnego
- legis actio per iudicis arbitrive postulationem - postępowanie poprzez żądanie wyznaczenia arbitra lub sędziego
- legis actio per conditionem - poste9powanie przez zapowiedzenie terminu rozprawy
Pozostałe dwa sposoby stanowiły rodzaje postępowania egzekucyjnego:
- legis actio per manus iniectionem - postępowanie przez położenie ręki
- legis actio per pignoris capionem - postępowanie przez zabranie zastawu
Usunięcie procesu legisakcyjnego następowało ostrożnie. W 17 r.n.e ustawy julijskie wprowadziły proces formułkowy
Postępowanie rozpoznawcze
(Rodzaje legis actiones)
Legis actio sacramento - sacramentum to rodzaj zakładu procesowego. Pierwotnie strony wpłacały sacramentum do skarbca świątyń. Strona, która przegrała - Traciła sacramentum. Wg gaiusa sacramentum ro suma, którą strony składasły, a w razie przegranej - traciły ba rzecz państwa. Jeśli strona nie miała sacramentum - traciła ochronę prawną.
- legis actio sacramento in rem - forma dochodzenia praw do władztwa nad rzeczami, a zwłaszcza prawa własności. Strony dotykały przedmiotu sporu laską, wypowiadały określoną formułę i dochodziło do ustanowienia sporu
- legis actio sacramento in personam - forma pozwalająca dochodzić roszczeń o charakterze osobistym, np od niesolidnych dłużników. Celem postępowania było rozstrzygnięcie, czy pozwany ponosił odpowiedzialność i czy był dłużnikiem.
- legis actio per iudicis arbitrive postulationem - sposo2b dochodzenia roszczeń okrślonych ustawami, stosowany również w sprawach działowych. Powód stwierdzał przed pretorem iż pozwany jest mu dłużny pewną sumę pieniężną lub rzecz.
- legis actio per conditionem - umożliwiał dochodzenie roszczeń opiewiających na ściśle znaczoną sumę pieniężną lub ściśle oznaczoną rzecz. Powód twierdził przed pretorem, że pozwany jest mu winien określoną sumę pieniędzy lub rzecz
Postępowanie egzekucyjne
(Rodzaje legis actiones)
Legis actio per manus iniectionem - jeśli zasądzony nie wykonał wyroku dobrowolnie w ciągu 30 dni, powód mógł przeprowadzić egzekucję osobistą. Doprowadzał zasądzonego przed pretora, kładł na nim rękę i wypowiadał przepisaną formułę przez co uzyskiwał nad nim pełną władzę. Mógł pozwanego więzić w swoim domu przez 60 dni, po tym czasie sprzedać w niewole9, nawet zabić. Z czasem wprowadzono praktykę odpracowania długów.
Legis actio per pignoris capionem - pozasądowe zajęcie rzeczy dla zabezpieczenia roszczeń wierzyciela i zmuszenia dłużnika do świadczenia należności. Forma ta możliwa była w nielicznych przypadkach z zakresu prawa publicznego i sakralnego (np o zapłatę żołdu)
Przebieg postępowania w procesie legisakcyjnym
Proces legisakcyjny toczył się w dwóch fazach. Pierwszą fazę postępowania wszczynał powód poprzez wezwanie pozwanego przed magistraturę
- in ius vocatio - wezwanie miało charakter ustny i prywatny. Jeśi pozwany nie chciał się stawić dobrowolnie, powód mógł, zgodnie z ustawą XII tablic, doprowadzić go siłą
- vadimonium - na podstawie porozumienia z powodem, iż określonego dnia pozwany pojawi się przed magistraturą, mógł pozwany dać poręczyciela (vindex).
Stwierdzenie sporu następowało wówczas, gdy strony zgadzały się na zastosowanie formuły przepisanej prawem. Najpierw więc sprawdzano, czy dla spornego roszczenia może być udzielona legis actio. Gdy okazywało się, że nie - następowało oddalenie powoda.
Gdy pozwany uznał roszczenie powoda zachodziła tzw confessio in iure - uważano go za zasądzonego. Gdyby pozwany unikał wdania się w spór - stawał się indefendus, i wówczas wdrażano przeciw niemu egzekucję.
Tylko wówczas, gdy pozwany zaprzeczał pretensjom powoda następowało stwierdzenie sporu. W takim przypadku strony procesowe wypowiadały uroczyste formuły procesowe i wykonywały przepisane prawem gesty, stosowanie do wymogów oszczególnych sposobów postępowania.
Ta pierwsza faza kończyła się stwierdzeniem sporu - litis contestatio, dokonywanym w drodze oświadczenia stron. Postępowanie w drugiej fazie (apud iudicem) rozpoczynało się po upływie określonego terminu przed sędzią wybranym przez strony przy udziale magistratury w pierwszej fazie postępowania.
Sędzia po relacji świadków o tym, co miało miejsce in iure, przeprowadzał nieformalne poste9powanie dowodowe i wydawał ustny wyrok (sententia), od którego nie było odwołania. W razie niestawienia się jednej ze stron sędzia wydawał wyrok po południu na korzyśc2 strony obecnej.
Wyrok otwierał zwycięskiemu powodowi możliwość przeprowadzenia poste9powania przy zastosowaniu legis actio per manus iniectionem
Charakterystyka procesu formułkowe go
Proces formul1kowy był normalną formą ochrony praw prywatnych w okresie od ostatniego stulecia republiki i przez cały czas pryncypatu. Był procesem dwustopniowym, dostępnym również dla nie obywatelowi, daleko mniej formalistycznym od procesu legisakcyjnego. Nazwa procesu pochodzi od sformułowania “procesować się za pomocą formułek”.
Proces formul1kowy przejął od poste9powania legisakcyjnego poxział na fazy in iure oraz apud iudicem. W postępowaniu in iure mogły przedstawiać swoje racje w sposób nieformalny. Postępowanie w drugiej fazie toczyl1o się przed sędzią prywatnym i mogło mieć charakter poste9powania ustawowego albo opartego na władzy urzędnika republikańkiego.
Podobnie jak w procesie legisakcyjnym - i tu konieczna była ich równoczesna obecność - bez tego postępowanie przed pretorem nie mogło się rozpocząć.
Rola pretora była bez porównania ważniejsza niż w procesie poprzednim. Miał on możliwość wpływu na redakcję pisemnej formułki. Ustalając jej treść mógł skutecznie udzielać ochrony prawnej pewnym roszczeniom w takim zakresie, jaki odpowiadał ówczesnemu poczuciu sprawiedliwości i słuszności. Formułka redagowana przez pretora na piśmie była następnie wręczana stronom. Przez wrėczenie formułki dochodzil1o do nawiązania sporu (litis contestatio).
W procesie formul1kowy wprowadzona została przez pretora innowacja w postaci editio actionis - czyli obowiązku uprzedzenia kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia mu procesu.
Korzystną cechą procesu formul1kowy go było porzucenie formalistyki słownej i obrzędowej, co znacznie zmniejszyło niebezpieczeństwo pomyłek formalnych. Innym udogodnieniem dla stron było umożliwienie ustanowienia zastępstwa procesowego. Ponadto proces ten przyniósł rozszerzenie możliwos4ci ochrony praw prywatnych. Był doste9pny dla nieobywateli, zapewniał ochrone9 procesową właściwie w każdej sytuacji życiowej, zasługującej na to według uznania magistratury
Pojęcie i rodzaje powództw - actiones
Termin actio stosowano w znaczeniu formalnym (czynność procesowa) oraz materialnym (prawo skargi powoda). Wg gaiusa actio to prawo sądowego dochodzenia tego, co się komu należy. Każde uprawnienie było chronione odrębnym powództwem. Do najważniejszych należą:
- actiones in rem - actiones in personam - actiones in rem służyły do ochrony bezwzgle9dnego wl1adztwa nad rzeczami i kierowały sie9 przeciw komukolwiek, kto naruszył uprawnienia powoda. Actiones in personam miały charakter względny, snkcjonowały osobiste uprawnienia wierzycieli przeciw dłużnikom.
- actiones perpetuae - actiones temporales - powództwa dawnego prawa cywilnego miały charakter “wieczysty” (perpetuae), podczas gdy późniejsze tworzono z reguły jako “czasowe”. Czyli skuteczne tylko do określonego z go2ry terminu
- actiones civiles - actiones honorariae - actiones civiles nawiązywały do ius civile, przede wszystkim do ustawy XII tablic, innych ustaw, prawa zwyczajowego. Actiones honorariae opieral1y sie9 na prawie pretorskim. Można wśro2d nich wyróżnić:
* actiones utiles - skarga “analogiczna”, odnoszona do sytuacji, które dotychczas nie korzystały z ochrony, jej celem było rozszerzenie granic ochrony procesowej
* powództwo ze zmianą podmiotów - powództwo analogiczne prowadzące do powstania praktyki zastępstwa procesowego lub wprowadzenia odpowidzialności zwierzchnika familijnego za zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris
* actiones fictciae - gdy pretor chciał pomo2c osobom, którym zdarzyły się sytuacje bliskie przewidzianym w ius civile (ale nie identyczne, bo brakowało jakiegoś elementu) tworzył formul1kę z elementem fikcji, a sędziemu polecał przyjąć brakujący element za istniejący
* actiones in factum conceptae - w takiej formułce zawarty był opis tego co się zdarzyło z poleceniem dla sędzieło, ażeby sprawdził stan faktyczny i w zależności od przeprowadzonego postępowania dowodowego - wydał wyrok
Pojęcie i rodzaje powództw - actiones
Termin actio stosowano w znaczeniu formalnym (czynność procesowa) oraz materialnym (prawo skargi powoda). Wg gaiusa actio to prawo sądowego dochodzenia tego, co się komu należy. Każde uprawnienie było chronione odrębnym powództwem. Do najważniejszych należą:
- actiones in rem - actiones in personam - actiones in rem służyły do ochrony bezwzgle9dnego wl1adztwa nad rzeczami i kierowały sie9 przeciw komukolwiek, kto naruszył uprawnienia powoda. Actiones in personam miały charakter względny, snkcjonowały osobiste uprawnienia wierzycieli przeciw dłużnikom.
- actiones perpetuae - actiones temporales - powództwa dawnego prawa cywilnego miały charakter “wieczysty” (perpetuae), podczas gdy późniejsze tworzono z reguły jako “czasowe”. Czyli skuteczne tylko do określonego z go2ry terminu
- actiones civiles - actiones honorariae - actiones civiles nawiązywały do ius civile, przede wszystkim do ustawy XII tablic, innych ustaw, prawa zwyczajowego. Actiones honorariae opieral1y sie9 na prawie pretorskim. Można wśro2d nich wyróżnić:
* actiones utiles - skarga “analogiczna”, odnoszona do sytuacji, które dotychczas nie korzystały z ochrony, jej celem było rozszerzenie granic ochrony procesowej
* powództwo ze zmianą podmiotów - powództwo analogiczne prowadzące do powstania praktyki zastępstwa procesowego lub wprowadzenia odpowidzialności zwierzchnika familijnego za zobowiązania zaciągnięte przez osoby alieni iuris
* actiones fictciae - gdy pretor chciał pomo2c osobom, którym zdarzyły się sytuacje bliskie przewidzianym w ius civile (ale nie identyczne, bo brakowało jakiegoś elementu) tworzył formul1kę z elementem fikcji, a sędziemu polecał przyjąć brakujący element za istniejący
* actiones in factum conceptae - w takiej formułce zawarty był opis tego co się zdarzyło z poleceniem dla sędzieło, ażeby sprawdził stan faktyczny i w zależności od przeprowadzonego postępowania dowodowego - wydał wyrok
Postępowanie in iure w procesie formułkowym
Postępowanie prowadziły same strony. Bez ich obecności proces in iure nie mógł się rozpocząć. Wszczęcie procesu i wezwanie pozwanego przez pretora (in ius vocatio) leżało po stronie powoda.
Wezwanie było prywatne i ustne, musiało być dokonane w miejscu publicznym. Jeżeli wezwany nie posłuchał, zainteresowany mógł doprowadzić go in ius przy użyciu siły. Chorym i starcom trzeba było zapewnić skromny s4rodek transportu. Pretor wprowadził obowiązek pozasądowego uprzedzania, w jakiejkolwiek formie, kandydata na pozwanego o zamiarze wytoczenia procesu (editio actionis).
Z czasem wprowadzono ograniczenia w sposobie wzywania in ius vocatio - nie można byl1o wzywać urzędników, kapłanów, sędziów w trakcie sprawowania funkcji, uczestników orszaków ślubnych, pogrzebowych. Rodziców oraz patronów można było wzywac2 tylko za zgodą pretora.
Od siłowego doprowadzenia chronil1a pozwanego interwencja vindexa, który gwarantował stawienie sie9 w późniejszym czasie. Vindex ponosił jednak surowe konsekwencje nieuzasadnionej interwencji.
Przeciwko osobom, które nie reagowal1y na wezwanie - pretor wprowadził powództwo o karę prywatną na rzecz powoda. Tym, którzy złośliwie uchylali się od wezwania - groziło zajęcie majątku w całości i jego sprzedaż celem zaspokojenia wierzytelności. Dla uniknięcia tych skutków rozwinęła się praktyka vadimonium - przyrzeczenie stawienia się w określonym terminie przed sądem pod rygorem zapłaty przeciwnikowi oznaczonej z góry sumy pieniężnej - kary za niestawiennictwo.
Zdarzało się że juz3 w pierwszej fazie dochodxzil1o do zakończenia sporu na skutek:
- denegatio actionis - odmowa ochrony procesowej
- confessio in iure - przyznanie się do winy, które kończyło postępowanie i byl1o podstawą do przeprowadzenia egzekucji
- iusiurandum - wyjaśnianie sporu za pomocą przysięgi
- transactio - ugoda
Jeśli pozwany podjął obronę (przez negację, exceptio), pretor mógł zebrac2 wyniki postępowania w postać formul1kowy procesowej. Postępowanie in iure kon2czył akt litis contestatio - formalne utwierdzenie sporu. W akcie tym ustalano treśc2 sporu, podstawę prawną roszczenia oraz naturę i wartość przedmiotu sporu. Na koniec powód w obecności pretora wręczał pozwanemu formul1kę. Z chwilą dokonania litis contestatio strony poddawały się wyrokowi sędziego prywatnego, mającemu zapaśc2 w dalszej części postępowania.
Obrona pozwanego w procesie formułkowym
W wypadku, kiedy pretor zakwalifikowal1 spór do sądowego rozstrzygnięcia, pozwany, po zapoznaniu się z roszczeniami i jego podstawą prawną mógł wybrać różne sposoby zachowania:
- confessio in iure - uznanie roszczenia powoda winno być dokonane wyraźnie, w obecności powoda. Wskutek tego pozwany był traktowany tak jak zasądzony i mógł być poddany egzekucji. Przy skargach o określoną sumę pieniędzy uznanie powództwa definitywnie kończyło postępowanie. W przypadku gdy przedmiot sporu nie był oszacowany - proces toczył się dalej celem oszacowania wartości przedmiotu sporu
- indefensio - mogło zdarzyć się, że pozwany stawił się na wezwanie, ale w stadium in iure zachowywał się biernie - nie współdziałał przy próbach likwidacji sporu, nie podejmiował obrony. W procesie rzymskim taka sytuacja była kłopotliwa, ponieważ potrzebne było wspól1działanie obu stron. Aby nie dopuścic2 do hamowania biegu wymiaru sprawiedliwości - pozwany poddawany był pośredniemu naciskowi:
* przy actiones in rem istniała swoboda w podejmowaniu sporu, ale w przypadku jej zaniechania - pretor tymczasowo wydawał rzecz sporną w ręce powoda. W ten sposób pogarszała się sytuacja pozwanego, który swych ewentualnych praw mógł dochodzić w nowym procesie
* przy actiones in personam istniał obowiązek wdawania się w spór. Nie wdający się w spo2r narażał się bezpośrednio na egzekucję osobistą lub majątkową
- negatio - w stadium in iure pozwany mógł wdać się w spo2r zaprzeczając, że istnieje podstawa skargi wniesionej przez powoda. Na powoda spadał ciężar przeprowadzenia dowodu. W przypadku bezpodstawnego negatio pozwany narażał się na zasądzenie w podwójnej wysokości
- exceptio - forma wdania się w spór polegająca na przeciwstawieniu żądania powoda pewnych okoliczności, które w danym wypadku albo znosiły roszczenia albo je zmniejszały. Taki edziałanie nazywano wniesieniem zrzutu procesowego
Litis contestatio i jej skutki
Litis contestatio - akt procesowy, kończący postępowanie in iure.
W procesie legisakcyjnym było to formalne utwierdzenie sporu, dokonywane w obecności pretora. Strony procesowe wzywały świadków słowami testes estote i wobec nich recytowały przepisane formułki słowne.
W procesie formułkowym - akt dokonywany pomiędzy stronami a pretorem - pretor w imieniu państwa udzielał ochrony procesowej na zasadach określonych w formułce. Strony przyjmowały te warunki i tym samym zawierał ze sobą rodzaj układu procesowego.
W procesie kognicyjnym - litis contestatio dokonywano na początku procesu, po przedstawieniu roszczeń powoda, nie powodowało konsumpcji skargi powodowej
Skutki litis contestatio
- konsumpcja uprawnienia do wniesienia powództwa - najważniejszy skutek - powód nie mógł w tej samej sprawie w przszłości wnieść powo2dztwa - jego uprawnienie, na którym opierała się dotychczasowa skarga, wygasło w momencie litis contestatio
- zamiana dotychczasowego stosunku prawnego - w wyniku doprowadzenia sprawy do litis contestatio w miejsce dotychczasowego roszczenia powoda powstawało nowe uprawnienie, polegające na możliwości uzyskania pod koniec fazy apud iudicem wyroku opartego na treści formułki procesowej. Pozwany odpowiadał za stwierdzenie sporu, a nie z poprzedniego zobowiązania
- przeksztal1cenie pierwotnego roszczenia, niezależnie od tego, jaki miało charakter na roszczenie pieniężne
- roszczenia o charakterze osobistym, które z zasady w razie śmierci uprawnionego nie przechodziły na spadkobierców, po litis contestatio stawały się dziedziczne
- orzeczenie sędziego dotyczyło stanu faktycznego, jaki istniał w chwili litis contestatio, np roszczenie dotyczące zapłaty długu, istniejącego w momencie litis contestatio - jeśli nawet pozwany uiścił cały dług, ale po litis contestatio - musiał być zasądzony
Postępowanie in iudicio (apud iudicem)
Postępowanie w drugiej fazie procesu cywilnego było ustane, jawne i wolne od formalności. Kierował nim sędzia prywatny powoływany przez magistraturę do rozstrzygnięcia danej konkretnej sprawy. Obecność stron nie była już obowiązkowa. Jeśli jedna ze stron nie stawiła się z nieusprawiedliwionej przyczyny, sędzia rozstrzygał spór na korzyść strony obecnej.
Istotną częścią fazy apud iudicem było postępowanie dowodowe prowadzone przed sędzią przez strony. Ciężar przeprowadzenia dowód dotyczył powoda, w odniesieniu do faktów, na których opierał on swą skargę. Jeśli pozwany podnosił exceptio - ciężar udowodnienia podniesionego zarzutu spoczywał na pozwanym w procesie. Dowodami mogły być zeznania świadków, opinie biegłych, dokumenty, oględziny, domniemania. Najbardziej rozpowszechnionym dowodem były zeznania świadków. W procesie cywilnym nie było powszechnego obowiązku zeznawania w charakterze świadka (poza świadkami formalnych czynności prawnych).
Sędzia miał swobodę co do oceny wartości i wiarygodności materiału dowodowego. Jednak treść formułki uprawniała go jedynie: bądź do zasądzenia bądź do uwolnienia pozwanego. W żadnym wypadku nie mógł zasądzić powoda. Ponadto przy powództwach o przedmiocie określonym z góry, oszacowanie wartości, chociaż należało do sędziego, było ograniczone przez pretora, który narzucał pewne ograniczenia co do wysokości.
Pluris petitio - nadmierne żądanie ze strony powoda - w przypadku pluris petitio sędzia nie mógł po prostu zredukować żądania powoda, ale musiał uwolnić pozwanego i to ze skutkie definitywnym, ponieważ w litis condemnatio następowała konsumpcja procesowa.
Iudicia bonae fidei - powództwa oparte na “dobrej wierze” - sędzia miał tu alternatywę: uwolnić pozwanego albo zasądzić go na to, co wynikało nie tylko z umowy stron, ale również z okoliczności ubocznych, jakie winno się brać pod uwagę między uczciwymi ludźmi.
Wymóg kondemnacji pieniężnej i jego złagodzenie (condemnatio pecuniaria) - sędzia mógł zasądzić pozwanego tylko na zapłacenie kwoty pieniężnej, nawet gdy przedmiotem sporu były takie dobra jak niewolnik, grunt, dzieła sztuki. Niedogodności condemnatio pecuniaria łagodziła formula arbirtaria - możliwość wezwania pozwanego do spełnienia roszczenia przed wydaniem wyroku. Jeśli pozwany nie posłuchał - sędzia przystępował do oszacowania, ale aby wzmocnić nacisk na opornego pozwanego - do oszacowania dopuszczał powoda.
Postępowanie apud iudicem kończył normalnie wyrok, który nazywano sententia lub iudicatum. Sprawa rozstrzygnięta wyrokiem zwała się res iudicata.
Sędzia mógł uchylić się od obowiązku wydania wyroku, jeśli oświadczył pod przysięgą, że sprawa jest dla niego niejasna. Jeśli skorzystał z tej możliwości - powoływano innego i przed nim ponawiano drugą fazę postępowania.
Wyrok i jego prwomocność
Wyrok nazywa się w źródłach sententia lub iudicatum. Sprawa rozstrzygnięta wyrokiem nazywała się res iudicata.
Postępowanie apud iudicem kończył normalnie wyrok. Sędzia był zobowiązany o wydania wyroku, jednak mógł się od tego obowiązku uchylić, jeżeli oświadczył pod przysięgą, że sprawa jest dla niego niejasna. W takiej sytuacji powoływano innego i przed nim ponawiano drugą fazę postępowania.
Ogłoszenie wyroku nie wymagało żadnych formalności - ani sformułowania na piśmie ani uzasadnienia. Treść wyroku musiała mieścić się w granicach uprawnień zawartych w formułce. W najczęstszych przypadkach, gdy chodziło o należności, treścią wyroku było zasądzenie lub uwolnienie pozwanego. W powództwach działowych wyrok miał charakter kształtujący nowy stosunek prawny.
Z chwilą wydania wyroku gasła władza sędziego, był on powołany tylko do rozpatrzenia tej jednej sprawy. Ani ten sędzia ani inny organ jurysdykcyjny, nie mógł już zmienić ani poprawić zapadłego orzeczenia, poniewż w tamtym czasie postępowanie było jednoinstancyjne. Wyrok miał na celu definitywnie zakończyć sprawę sporną.
Wyrok mógł być z różnych przyczyn nieważny, np z powodu zaburzenia umysłowego sędziego czy przekroczenia przezeń uprawnień zakreślonych w formułce. Taki wyrok nie wywierał skutków prawnych, ale jeżeli został wykonany - nie można było już żądać zwrotu dokonanej zapłaty.
Mogło też się zdarzyć, że wyrok był formalnie poprawny, ale w treści krzywdzący w oczywisty sposób jedną ze stron. Dopóki nie wykształciła się apelacja - można było paraliżować skutki wykonania wyroku poprzez kwestionowanie zasadności powództwa egzekucyjnego.
Zarządzenie egzekucyjne pretora można było paraliżować za pomocą intercessio - sprzeciwem magistratury wyższej lub równej, konsula, innego pretora czy trybuna ludowego.
W wyjątkowych przypadkach można było wyjednać u pretora anulowanie skutków postępowania i wyroku w drodze poza procesowego środka ochrony tzw restitutio in integrum.
Sędzia, który ze swojej winy wydał wyrok nieprawidłowy podlegał osobistej odpowiedzialności za straty poniesione przez stronę poszkodowaną w podwójnej wysokości.
Egzekucja osobista
Egzekucja była postępowaniem mającym na celu przymusowe wykonanie wyroku. Podstawą egzekucji był prawomocny wyrok lub uznanie powództwa przez pozwanego.
Gdy pozwany po upływie 3o dni od wydania wyroku nie zaspokoił roszczeń powoda dobrowolnie, powód mógł wdrożyć specjalne powództwo zwane actio iudicati, co prowadziło do nowego procesu.
Jeśli pozwany uznał wyrok - pretor upoważniał powoda do rozpoczęcia egzekucji. Pozwany mógł jednak podjąć obronę, np zakwestionować wyrok, zarzucić mu nieważność, lub powodowi podstęp w działaniu. Takie dzial1anie było moz3liwe, ale ryzykowne - pretor w postępowaniu apud iudicem dopuszczał zbadanie stanu faktycznego - a w przypadku stwierdzenia przez sędziego bezpodstawnego kwestionowania wyroku pozwany był zasądzany na sumę dwukrotnie wyższą od zasądzenia orzeczonego w poprzedni wyroku.
Egzekucja osobista
Po dokonaniu confessio albo po ponownym zasądzeniu na podstawie actio iudicati pretor upoważniał powoda do rozpoczęcia egzekucji. Normalnym środkiem egzekucyjnym pozostała po dawnemu możliwość zabrania dłużnika do więzienia prywatnego (do domu powoda) aż do czasu zapłaty lub do odpracowania długu. Wobec niemajętnych dłużników odpracowywanie długu było jedynym sposobem. Oddany powodowi niewypłacalny dłużnik doznawał ograniczenia w zakresie stanu wolności i był zaliczany do kategorii tzw pól wolnych
Egzekucja majątkowa
Egzekucja majątkowa (venditio bonorum) rozpoczynała się od publicznej informacji o egzekucji i decyzji pretora o wprowadzeniu wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika (aby zabezpieczyć majątek dłużnika przed rozproszeniem. I powiadomić innych wierzycieli o otwarciu postępowania).
Egzekucja miała charakter uniwersalny (obejmoiwała cały majątek dłużnika), ponadto, choć spowodowana przez jednego wierzyciela - miała doprowadzić do równomiernego zaspokojenia wszystkich. Venditio bonorum była silnym środkiem presji na dłużnika i jego bliskich i jej wizja prowadziła często od dobrowolnego zaspokojenia dłużnika.
W tym celu pozostawiono okres 30 dni od ogłoszenia egzekucji dla dłużników żyjących i 15 dni dla zmarłych. Jeżeli te terminy upłynęły bezskutecznie - na dłużnika spadała niesława (infamia), stawał się bankrutem, a wierzyciele przystępowali do drugiej fazy egzekucji.
Wierzyciele wybrali ze swojego grona przedstawiciela, który sporządzał zestawienie majątku i obciążeń dłużnika i cały majątek sprzedawał w drodze prywatnej licytacji. Nabywca majątku dłużnika (bonorum emptor) wchodził w miejsce dłużnika z tym ograniczeniem, że za długi odpowiadał w proporcji ustalonej na licytacji i tylko wobec wierzycieli, którzy brali udział w postępowaniu egzekucyjnym. Dłużnik, który dopuścił do vendito bonorum, wychodził z tej egzekucji zawsze zrujnowany i z ujmą na honorze. Nadto ciążyły na nim nadal te wierzytelności, których nie zaspokojono w licytacji.
Ograniczenia egzekucji majątkowej
Cessio bonorum - złagodzenie egzekucji w stosunku do dłużników, którzy popadli w trudności nie ze swojej winy. Dłużnik mógł uzyskać u pretora zezwolenie na dobrowolne odstąpienie majątku. Majątek ten podlega sprzedaz3y, ale dłużnik nie podlegał egzekucji osobistej ani infamii. Sprzedawano poszczególne elementy majątku dłużnika, aż do zaspokojenia wierzytelności w ten sposób ukształtowała się egzekucj asyngularna.
Beneficium competentiae - normalną venditio bonorum przeprowadzano sprzedając nawet odzież i konieczne środki żywności. Jednak przy cessio bonorum pozostawiano dłużnikowi przypadkowemu konieczne środki do z3ycia. Przywilej ten rozszerzał się najdalsze kategorie osób zasługujących na ochronę np na męża przy zwrocie posagu, wspólników przy rozliczeniach z tytułu spółki itp.
Zastępstwo stron w procesie rzymskim
Strony procesowe w procesie rzymskim to powód (actor) i pozwany (reus).
Proces legisakcyjny trzeba było prowadzić osobiście. Od tej uciążliwej zasady dopuszczano z biegiem czasu nieliczne wyjątki np dla osób chorych umysłow, czy przebywających w niewoli. W procesie formułkowym strony mogły w obu fazach postępowania posługiwać się dobrowolnymi zastępcami, do których zaliczano: kognitorów oraz prokuratorów.
Od zastępców procesowych, którzy przejmują w procesie rolę stron należy odróżnić doradców i pomocników stron w przygotowaniu i przeprowadzaniu procesu. Należeli do nich: kapłani z kolegium pontyfików, świeccy juryści, mówcy sądowi. W okresie dominatu adwokatura pełniła funkcję nie tylko pomocników ale i zastępców procesowych
Prokurator (procurator)
Był z natury swojej funkcji zarządca majątku zamożnego Rzymianina. Funkcję zastępcy procesowego pełnił albo w ramach swoich ogólnych obowiązków zarządcy albo jako zastępca powołany specjalnie do prowadzenia procesu. Funkcję zastępcy powierzano prokuratorowi w sposób nieformalny, bez obecności przeciwnika, a czasami występował on nawet bez upoważnienia. Prokurator musiał złożyć zabezpieczenie, że stroną zstępowania uzna waz3ność wyroku i zatwierdzi jego działania.
Kognitor (cognitor)
Był ustanawiany w sposób formalny w obecności przeciwnika procesowego. Przeciwnik wiedział więc, z kim będzie miał do czynienia w procesie i nie miał wątpliwości co do istnienia upoważnienia. W prawie justyniańskim kantor znikł zupełnie a na jego miejsce wszedł prokurator. Kognitor nie stawiał żadnych zabezpieczeń, że strona zastępowana wykona wyrok. Skutki czynności prawnych dokonanych przez kognitora odnosiły sie9 do strony zastępowanej
