pojecia, podzial i systematyka prawa rzymskiego Flashcards
Ius commune
Prawo rzymskie pospolite - zostało wypracowane na uniwersytetach włoskich w XI - XIV w. Przez szkołę glosatorów.ius commune - szkoła komentatorów dostosowała do potrzeb praktycznych. W wyniku tego powstało wspólne, jednolite, powszechne prawo dla danego kraju oparte na prawie rzymskim
- we Włoszech ius commune
- w Niemczech gemeines recht
- we Francji droit commun
Ius commune obejmowało elementy:
- prawa statutowego (statutów miast włoskich)
- prawa lennego longobardzkiego (libra feudorum)
Ius commune misleading charakter międzynarodowy ze względu na zasięg
Prawo rzymskie recypowane
To prawo rzymskie powszechne (ius commune) przyjęte w krajach Europy kontynentalnej w XV i XVI w. i obowiązujące przez 4 wieki. Do rozwoju rzymskiego prawa przyczyniła się niemiecka pandektystyka, dzięki niej powstało prawo rzymskie pandektowe.
Rzymskie prawo pandektowe
Prawo rzymskie zaktualizowane i zmodernizowane przez niemiecką szkołę prawa w VIII i XIX w.
Prawo rzymskie ze względu na etapy rozwoju można podzielić na
- (antyczne) prawo rzymskie powszechne (obywatelskie) - obowiązywało tylko obywateli rzymskich
- rzymskie prawo prowincjonalne ( wydawane dla mieszkańców prowincji i konkurujące z prawami lokalnymi nierzymskiej ludności)
- prawo rzymsko-bizantyjskie ( obowiązywało w państwie bizantyjskimi)
- prawo rzymsko-kanoniczne (prawo rzymskie wykorzystywane przez kościół do swych celów. Wyraża to zasada średniowieczna “kościół żyje prawem rzymskim” - “ecclesia visit legę romana “
- prawo rzymsko-holenderskie : Roman-Dutch ław ( przyjęła je Holandia i wprowadziła w swoich koloniach)
Publius jewentius celsus
Prawnik z I połowy II w. n.e., określił że prawo (ius) jest sztuką (ars) stosowania tego co dobre i słuszne (bonus et aequum). Związki prawa z pojęciami dobra i słuszności podkreślali prawnicy, pisarze rzymscy, były istotne w uzasadnianiu podejmowanych rozstrzygnięć.
Słowa ius est ars boni i aequi - wyraża prawo praktycznie stosowane, oparte na logicznej konstrukcji i realizuje to, co ludzie uważają.za dobre i słuszne
Według Ulpiana zasadami prawa (praecepta iuris) są
Honeste vivere - uczciwie żyć
Altrum non laedere- drugiemu nie wyrządzać szkody
Suum cuique tribuere - każdemu przyznać co mu się należy
Sprawiedliwość wg. Ulpiana
Constans et Perpetua voluntarily ius suum cuique tribuendi ( stała i niezmienna wola przyznawania każdemu należnego mu uprawnienia
Określenia te łączą ze soba
- bonum - dobro - to nieuszkodzenie drugiej osobie (neminem laedere)
- aequun (słuszność) - to przyznanie każdemu tego, co mu się należy (ius suum cuique tribuere)
Iustitia
To pojęcie ogólne, ale z iustitia (sprawiedliwości) Rzymianie wywodzą pojęcie prawa. Juryści, jak podają źródła przy wydawaniu opinii prawnej lub uzasadnianiu prawnego posługiwali się pojęciami - niesłuszne (iustum- iniustum)
Praecepta iuris
To uniwersalne, ponad prawne zasady uczciwego życia, a dla rzymian były zasadami prawa
Według Ulpiana
- prawo publiczne - dotyczy państwa rzymskiego
- prawo prywatne - dotyczy korzyści poszczególnych osób
Kryterium podziału prawa wg. Ulpiana to
- utility’s (korzyść, pożytek, użyteczność)
- interes (publiczny lub prywatny)
Prawo publiczne (cechy wyróżniające)
- tworzą je normy dotyczące struktury i funkcjonowania państwa i organów państwa
- państwo i organy państwa mają dominującą pozycję nad obywatelami
- jest ważniejsze (dominujące) nad prawem prywatnym
Prawo prywatne (cechy wyróżniające)
- dotyczy stosunków między osobami w sprawach rodzinnych i majątkowych
- łączy się z własnością prywatną
- charakterystyczną jest równorzędność stron wchodząca w stosunki prawne
Gaius
Prawnik rzymski z II w n.e. autor podręcznika prawa “institutiones” mówi że:
- ius ci ile - to prawo, które naród sam ustanowił, własne prawo narodu
- ius gentium- to prawo, które ustanowił porządek naturalny między ludźmi, przestrzegane na równi przez wszystkie narody
Rzymskie ius civile
- to prawo wytworzone przez obywateli rzymskich dla siebie, prawo rodzinne
- ius civile - to określenie ma kilka znaczeń :
a) ius civile z prawem stanowionym ( z ustawami, czyli leges) - powstało w wyniku jurysprudencji kapłańskiej i prawników świeckich. Oznacza prawo obowiązujące z woli narodu - najdawniejsze rzymskie prawo cywilne to ius quirtium (prawo kwirytow). Kwiryci to dawne określenie mieszkańców Rzymu
- nazwa prawo cywilne przeszła na prawo prywatne (cywilne) nowożytnych systemów prawnych (dzięki justynianskiemu zbiorowi prawa corpus iuris civilis)
Ius gentium
- to instytucje prawne, zajmujące się obrotem majątkowym ludów basenu morza śródziemnego
- przez obrót rozumiano - kupno, sprzedaż, najem, spółka, niewolnictwo
- to prawo nieformalne, opierające się na poczuciu słuszności
- ius gentium to ogół norm i instytucji prawnych, które wchodzą w skład prawa rzymskiego. Normy te zgadzają się z pojęciami prawnymi ludów basenu morza śródziemnego
Ius naturale
Powstało pod koniec republiki pod wpływem filozofii greckiej
Ius naturale - (prawo naturalne) - to prawo wynikające z zasad moralności, sprawiedliwości, niezmienne, obowiązujące wszystkich ludzi
Prawnicy rzymscy używali określeń Ius naturale lub naturalis aequitas, by np. wyjaśnij własnością prywatną. Prawo naturalne określane jako “naturalis ratio” leży u podłoża ius gentium
Pojęcie prawa naturalnego może występować jako prawo właściwe wszystkim żyjącym stworzeniom. Zaliczyć tu można związek 2 płci, płodzenie czy wychowywanie potomstwa. W tym przypadku ius gentium jest częścią prawa naturalnego
Efektem tego jest powstanie 3 kręgów prawa
- ius naturale ( najszerszy zakres)
- ius gentium (wynikające z naturalnego, posiadające cechy wspólne wszystkim ludziom)
- ius civile (prawo własne jednego narodu)
Ius honorarium (prawo pretorskie)
Ius honorarium- powstało w okresie republiki w wyniku działalności magistratur rzymskich. Magistratury te wydawały edykty : pretorów, edylów, namiestników prowincji
Prawo pretorskie było najważniejszą częścią Ius honorarium
- pretor w starożytnym Rzymie to wyższy urzędnik sprawujący władzę w sądownictwie cywilnym, karnym
- stanowisko pretora miejskiego utworzono w w 367 p.n.e. do rozstrzygania sporów sądowych między obywatelami (praetor urbanus)
Praetor peregrinus
To pretor dla cudzoziemców - powołano go w 242 r. p.n.e. dla sporów między obywatelami rzymskimi a cudzoziemcami lub między samymi peregrynami
Pretor
- bezpośrednio spraw nie sadził i nie wydawał wyroków
- organizował postępowanie procesowe i kierował nim
- decydował o ochronie procesowej związanych z roszczeniami osób prywatnych
- mógł udzielić skargi procesowej w sytuacji uznanej przez ius civile, ale już niegodnej dalszej ochrony, przestarzałej
- na początku swego rocznego urzędowania pretor ogłaszał edykt (tzw. edictum perpetuum)
- treść edyktu pretorskiego narastała powoli, ntopniowo. Otóż każdy pretor przejmował od swego poprzednika główny zrąb przepisów i dodawał od siebie jakieś nowe postanowienia, t z kolei, jeśli okażą się słuszne zostaną przyjęte przez kolejnego pretora
- pretor nie miał władzy ustawodawczej, edykt pretorski nie był ustawą, nie mógł zmienić, znosić istniejącego prawa cywilnego. Jednak przez czas urzędowania danego pretora edykt obowiązywał na podstawie najwyższej władzy pretora w zakresie sądownictwa
- edykt pretorski zawiera prawo zwyczajowe (procesowe) powstałe w praktyce sądów system ten nazywano prawem pretorskie (ius praetorium). Ius praetorium było najważniejszą częścią prawa stanowionego przez magistratury (ius honorarium)
- marcianus powiedzial, że pretor i edykt były żywym głosem prawa cywilnego (“viva Vox iuris civilis” diagesta) , co oznacza że pretor był siłą napędową prawa cywilnego, określał praktyczne zastosowanie
- jednocześnie powstał dualizm prawa i system instytucji prawnych, które stosowały albo prawo cywilne albo pretorskie ( np. wg. własności czy dziedziczenia) podział ten utrzymał się długo w rozwoju prawa rzymskiego .
Stosunek prawa pretorskiego do prawa cywilnego
Wyrażał się Triada i polegał na
1) prawo pretorskie wspomaga (adiuvae) prawo cywilne w praktycznym zastosowaniu
2) lub prawo pretorskie uzupełnia (supplere) o nowe zakresy oddziaływania
3) lub prawo pretorskie koryguje przestarzałe normy cywilnoprawne stosowane w sądownictwie bądź modyfikuje normy cywilnoprawne do nowych potrzeb
Prawo pretorskie
Uwzględniało też zwyczaje i zasady ius gentium, zwłaszcza w zakresie obrotu handlowego (prawa majątkowego). Dzięki temu wszystkie systemy prawne łączyły się i uzupełniały w funkcjonowanie prawa rzymskiego w różnych okresach np.;
- okres ius civile (ius quiritium) to prawo najdawniejsze
- okres republiki - następuje uniwersalizacja prawa, bo zostaje wprowadzone prawo pretorskie i ius gentium (prawa te wychodzą poza wąskie ramy prawa cywilnego)
- okres prawa klasycznego - dzięki jurysprudencji następuje unifikacja (ujednolicenie) systemów i zbliżanie się tych systemów
- okres dominatu - dzięki ustawodawstwu cesarzy zacierają się różnice i następuje wulgaryzacja prawa rzymskiego
Wulgaryzacja
Polegała na zastąpieniu precyzyjnych klasycznych pojęć i metod prawnych przez niefachowe, uproszczone wyobrażenia, które wyrażały potoczny sens niż dogmatyczną konstrukcję instytucji prawnej
Systematyka wg. Instytucji
Próby usystematyzowania zbiorów prawa rzymskiego widoczne są w ustawie XII tablic i edykcie pretorskim
Najbardziej znana jest systematyka zastosowana w podręcznikach prawa rzymskiego- instytucjach (institutiones);
- instytucjach gaiusa (II w n.e.)
- instytucjach justyniańskich (533 r. N.e.)
Gaius pod pojęciem “ius” rozumiał prawo prywatne. Według niego prawo prywatne składało się z 3 części:
“Omen ius, quo utimur, vel ad personas pertinent, vel ad res, vel ad actiones” “wszelkie prawo, którym się posługujemy, odnosi się albo do osób albo do rzeczy albo do skarg procesowych (powództw)
1) prawo osobowe (personae) - prawo dotyczące osób, określające pojęcie i rodzaj osób jako podmiotów prawa, czyności prawne prawo rodzinne
2) prawo rzeczowe (res) - wyznacza rodzaje i treści władania osoby nad rzeczami; prawo zobowiązań (dotyczy obrotu prawnomajątkowego)
3) prawo spadkowe - określa losy majątku po osobie zmarłej
Prawo odnoszące się do actiones, to prawo cywilne procesowe. Systematyka gaiusa powtórzona została w instytucjach justyniańskich, przetrwała do końca XVIII w. ; nie straciła znaczenia w konkurencji z systematyką pandektową
Systematyka pandektowa
Pojawiła się na przełomie XVIII i XIX w. W podręcznikach niemieckich pandektystów. Pandektyści dostosowywali prawo rzymskie recypowane do ówczesnych potrzeb
Pandektyści w porównaniu z instytucjami wyodrębnili:
- część ogólną prawa cywilnego (dawne prawo osobowe)
- rzeczy jako podmioty prawa (czyli część działu res)
Po części ogólnej był0: prawo rodzinne ; prawo rzeczowe (bez pojęcia, rodzajów rzeczy, bo były one w części ogólnej)
- zobowiązania i prawo spadkowe
Prawo procesowe (dawne actiones) - wydzielono jako prawo formalne, od wymienionych działów prawa prywatnego (tworzących prawo materialne)
Prawo rzeczowe zobowiązania i prawo spadkowe, tworzą tzw. Prawo majątkowe (majątkowe działy prawa)
Prawo rodzinne, prawo rzeczowe i zobowiązania tworzą prawo materialne
Systematyka pandektowa była podstawą układu treści w kodeksach cywilnych XIX XIX wieku
Prawo prywatne (cechy wyróżniające)
- dotyczy stosunków między osobami w sprawach rodzinnych i majątkowych
- łączy się z własnością prywatną
- charakterystyczną jest równorzędność stron wchodząca w stosunki prawne
