Pennod 5 - Cymwysiadau Atgenhedliad a Geneteg

Question 1

Nodwch brif amcanion y Project Genom Dynol

Answer 1

1) Adnabod pob genyn yn y genom dynol a chanfod locws pob un
2) Canfod dilyniad y 3.6 biliwn o fasau sy’n bresennol yn y genom dynol a’i storio mewn cronfeydd data
3) Ystryied y materion moesegol, cymdeithasol a chyfreithiol sy’n deillio o storio’r gwybodaeth hon

Question 2

Nodwch anfodau gwnaeth y Project Genom Dynol

Answer 2

1) Bod tua 20,500 o enynnau’n bresennol yn y genom dynol
2) Bod niferoedd mawr o ddilyniannau sy’n ailadrodd, sef ailadroddiadau tandem byr, STR (Short Tandem Repeats)

Question 3

Diffiniwch ensymau cyfyngu

Answer 3

Ensymau bacteriol sy’n torii DNA ar ddilyniannau basau penodol

Question 4

Diffiniwch adwaith cadwynol polymeras

Answer 4

Techneg sy’n cynhyrchu nifer mawr o gopiau o ddarnau penodol o DNA yn gyflym

Question 5

Diffiniwch electrofforesis

Answer 5

Techneg sy’n gwahanu moleciwlau yn ol eu maint

Question 6

Nodwch y pryderon moesegol ar gyfer y Project Genom Dynol a’r Project Genom 100K

Answer 6

1) Os oes gan glaf ragdueddiad genynnol at glefyd penodol, a ddylai’r wybodaeth hon gael ei rhoi i gwmniau yswiriant bywyd neu iechyd
2) Os caiff perthnasoedd hynafiadol eu canfod, byddai’n bosibl defnyddio hyn i wahaniaethu’n gymdeithasol yn erbyn pobl
3) Os caiff clefydau genynnol eu canfod, mae hyn yn achosi goblygiadau i rieni a phlant y bobl sy’n cael diagnosis. Os caiff plant eu sgrinio, pryd ddylai rhywun ddweud wrthynt os oes ganddynt ragdueddiad, er enghraifft, at glefyd Alzheimer?
4) A fyddai modd ymestyn sgrinio embryonau o glefydau genynnol i nodwedduol dymunol?
5) Sut i sicrhau bod data cleifion yn cael eu storio’n ddiogel

Question 7

Eglurwch y Project Genom 100K

Answer 7

Cafodd y project ei lansio yn 2012 gan ddefnyddio NGS, a’i nod yw dilyniannau 100,000 genom o unigolion iach a chleifion gyda chyflyrau meddygol ledled y Deyrnas Unedig, i weld a oes unrhyw amrywiad rhwng eu dilyniannau basau a chanfod a oes cydberthyniad genynnol

Question 8

Diffiniwch baratowr

Answer 8

Edefyn DNA unigol byr rhwng 6 a 25 bas o hyd, sy’n gyflenwol i’r dilyniant basau ar un pen i dempled DNA un edefyn, ac sy’n gweithio fel man cychwyn i DNA polymeras i gydio ynddo

Question 9

Nodwch y gofynion angenrheidiol ar gyfer yr adwaith cadwynol polymeras

Answer 9

1) DNA polymeras sy’n sefydlog mewn gwres o’r bacteriwm Thermws aquaticus, sy’n byw mewn tarddellau poeth
2) Darnau byr un edefyn o DNA o’r enw paratowyr (6-25 bas o hyd) sy’n gweithredu fel man cychwyn i’r DNA polymeras, ac sy’n gyflenwol i’r man cychwyn ar yr edefyn DNA dan sylw
3) Deocsiriboniwcleotidau sy’n cynnwys y pedwar bas gwahanol
4) Byffer

Question 10

Disgrifiwch y cylchydd thermon yn ystod yr adwaith cadwynol polymeras

Answer 10

Cam 1 - Gwresogi i 95*C i wahanu’r edafedd DNA drwy dorri’r bondiau hydrogen rhwng y ddau edefyn DNA cychwynol

Cam 2 - Oeri i 50-60*C i adael i’r paratowyr gydio drwy gyfrwng paru basau cyflenwol (anelio)

Cam 3 - Gwresogi i 70*C i adael i’r DNA polymeras uno niwcleotidau cyflenwol (ymestyn)

Cam 4 - Ailadrodd 30-40 gwaith

Question 11

Disgrifiwch y cyfyngiadau i’r adwaith cadwynol polymeras

Answer 11

1) Mae unrhyw halogiad yn cael ei fwynhau yn gyflym
2) Weithiau, mae DNA polymeras yn gallu ymgorffori’r niwcleotid anghywir - 1 mewn 9,000
3) Dim ond darnau bach mae’n gallu eu copio
4) Mae effeithlonrwydd yr adwaith yn lleihau ar ol tua 20 cylchred, wrth i grynodiadau’r adweithyddion leihau, a’r cynnyrch gynyddu

Question 12

Diffiniwch ailadroddiadau tandem byr

Answer 12

Darnau byr o DNA yn y rhannau o’r genom sydd ddim yn codio, sy’n dangos llawer o amrywiolden o ran y nifer o weithiau maen nhw’n ailadrodd o unigolyn i unigolyn; felly, gallwn ni eu defnyddio hwy i gynhyrchu proffil genynnol

Question 13

Diffiniwch chwiliedydd

Answer 13

Darn byr o DNA sydd wedi’i labelu gyda marciwr ffworoleuol neu ymbelydrol, sy’n cael ei ddefnyddio i ganfod presenoldeb dilyniant basau penodol mewn darn arall o DNA, drwy baru basau cyflenwol

Question 14

Diffiniwch groesrywedd DNA

Answer 14

Moleciwlau DNA un edefyn sy’n anelio gyda DNA cyflenwol

Question 15

Enwch y sylwedd rydym yn defnyddio i ddelweddu DNA yn ystod proffilio genynnol a pham

Answer 15

Ethidiwm bromid - Mae’n gorymddwyn gyda DNA (mewnosod rhwng y parau o fasau) ac yn fflworoleuo o dan olau uwchfioled

Question 16

Nodwch y cysylltiad rhwng unigoliaeth person ac ailadroddiadau tandem byr

Answer 16

Mae unigoliaeth yn deillio o’r nifer o weithiau mae’r darnau STR yn ailadrodd

Question 17

Pa derm arall rhoddodd Alec Jeffreys i’r rhannau niweidiol o DNA sydd ddim yn codio ar gyfer asidau amino yn lle ailadroddiadau tandem byr?

Answer 17

Microloerenni

Question 18

Disgrifiwch ddefnydd cyfreithiol ar gyfer proffilio genynnol

Answer 18

Gallwyd defnyddio PCR i fwyhau dilyniannau microloeren penodol o samplau bach iawn o DNA sydd wedi’u gadael mewn safle trosedd

Question 19

Enwch y polysacarid sy’n gwneud y gel mewn electrofforesis gel

Answer 19

Agaros

Question 20

Heblaw am achosion troseddol, disgrifiwch y sefyllfaeoedd eraill bydd defnyddio proffilio DNA yn ddefnyddiol

Answer 20

1) Tystiolaeth fforensig i gadarnhau neu ddiystyru pobl dan amheuaeth, neu i adnabod gweddillion dynol
2) Profi tadaeth, mamolaeth
3) Mewn ceisiadau mewnfudo lle mae gan riant a phlant hawl i aros mewn gwlad
4) Astudiaethau esblygol lle gallwn ni ymchwilio i’r berthynas rhwng rhywogaethau i awgrymu cysylltiadau esblygol

Question 21

Diffiniwch DNA ailgyfunol

Answer 21

DNA sy’n cael ei gynhyrchu drwy gyfuno DNA o ddwy wahanol rywogaeth

Question 22

Diffiniwch drawsenynnol

Answer 22

Organeb a’i genynnau wedi’u haddasu drwy ychwanegu genyn neu enynnau o rywogaeth eraill

Question 23

Beth mae perianneg enynnol yn ein galluogi ni i wneud?

Answer 23

Trin genynnau, eu haddasu neu trosglwyddo hwy o un organeb neu rywogaeth i un arall, gan wneud organeb a’i genynnau wedi’u haddasu (Genetically Modified Organism, GMO)

Question 24

Pa derm rhoddwyd i’r darnau bach sy’n cael eu torri gan ensym cyfyngu? Pa derm arall sy’n debyg?

Answer 24

Pennau gludiog, Pennau pwl

Question 25

Disgrifiwch y broses o fewnosod genyn mewn plasmid

Answer 25

1) Mae’r plasmid bacteria yn cynnwys dau enyn marcio: mae’r cyntaf yn rhoi’r gallu i wrthsefyll ampisilin, felly bydd unrhyw facteria sy’n cynnwys y plasmid yn gallu tyfu ar blat agar ag ampisilin arno. Mae’r ail farciwr yn defnyddio genyn sydd ddim yn gweithio os oes DNA wedi’i fewnosod tn llwyddiannus ynddo
2) Torri’r plasmid ag ensym cyfyngu i agor y plasmid
3) Torri’r DNA neu enyn estron gyda’r un ensym cyfyngu i sicrhau pennau gludiog cyflenwol
4) Mewnosod DNA gan ddefnyddio ensym DNA Ligas sy’n uno esgyrn cefn siwgr-ffosffad y ddau ddarn o DNA gyda’i gilydd
5) I sicrhau bod gan y bacteria blasmid gyda genyn y rhoddwr ynddo, rydym yn defnyddio’r ail enyn marico.

Question 26

Diffiniwch DNA ligas

Answer 26

Ensym bacteriol sy’n uno esgyrn cefn siwgr-ffosffad dau foleciwl DNA gyda’i gilydd

Question 27

Diffiniwch dransgriptas gwrthdro

Answer 27

Ensym sy’n cynhyrchu DNA o dempled RNA

Question 28

Beth yw cDNA a sut mae’n cael ei wneud?

Answer 28

Mae DNA cyflenwol neu gopi yn cael ei gynhyrchu gan dransgriptas gwrthdro o dempled mRNA

Question 29

Beth yw swyddogaeth DNA ligas yn y broses o gynhyrchu inswlin dynol?

Answer 29

Ensym bacteriol sy’n uno esgyrn cefn siwgr-ffosffad dau ddarn o DNA gyda’i gilydd; genyn inswlin dynol a DNA plasmid bacteriol

Question 30

Awgrymwch un o fanteision defnyddio mRNA yn hytrach na DNA wrth gynhyrchu inswlin dynol

Answer 30

Dydy mRNA aeddfed ddim yn cynnwys intronau (darnau sydd ddim yn codio)

Question 31

Disgrifiwch fanteision peiriannu genynnol bacteria

Answer 31

1) Caniatau cynhyrchu proteinau neu beptidau cymhleth nad ydym ni’n gallu eu gwneud drwy ddulliau eraill
2) Cynhyrchu cynhyrchion meddyginiaethol megis inswlin
3) Gallwn ni eu defnyddio hwy i wella twf cnydau
4) Rydym wedi defnyddio bacteri GM i drin pydredd dannedd achos eu bod hwy’n cystadlu’n well na’r bacteria sy’n cynhyrchu asid lactig sy’n arwain at bydredd dannedd

Question 32

Disgrifiwch anfanteision peiriannu genynnol bacteria

Answer 32

1) Mae’n dechnegol gymhleth ac felly mae’n ddrud iawn ar raddfa ddiwydiannol
2) Mae anawsterau’n gysylltiedig ag adnabod y genynnau o werth mewn genom enfawr
3) I syntheseiddio’r protein gofynnol, gall fod angen llawer o enynnau, a phob un yn codio ar gyfer polypeptid
4) Mae trin DNA dynol ag ensym cyfyngu yn cynhyrchu miliynau o ddarnau sydd ddim yn ddefnyddiol
5) Bydd pob genyn ewcaryot ddim yn mynegi ei hun mewn celloedd procaryot

Question 33

Nodwch beryglon peiriannu genynnol bacteria

Answer 33

1) Mae bacteria’n cyfnewid defnydd genynnol yn rhwydd, e.e. wrth ddefnyddio genynnau ymwrthedd i wrthfiotigau mewn E.coli gallai’r genynnau hyn gael eu trosglwyddo ar ddamwain i E.coli sydd yn y coludd dynol, neu i facteria pathogenaidd eraill
2) Y posibilrwydd o drosglwyddo oncogenynnau drwy ddefnyddio darnau o DNA dynol, sy’n cynyddu’r risg o ganser

Question 34

Rhestrwch enghreifftiau o gnydau GM

Answer 34

1) Rhai sy’n gwrthsefyll pryfed
2) Goddef chwynladdwyr
3) Ymwrthedd i firysau

Question 35

Disgrifiwch drawsffurfiad planhigion ag Agrobacterium Tumifaciens

Answer 35

1) Echdynnu plasmid o’r A. Tumifaciens
2) Defnyddio ensym cyfyngu i dorri’r plasmid a thynnu’r genyn sy’n ffurfio tiwmor
3) Canfod darn o DNA sy’n cynnwys genyn sy’n rhoi’r gallu i wrthsefyll clefyd a’i arunigo gan ddefnyddio’r un endoniwcleas cyfyngu
4) Mewnosod y genyn yn y plasmid, i gymryd lle’r genyn sy’n ffurfio tiwmor. Defnyddio DNA ligasi uno DNA’r rhoddwr a’r fector at ei gilydd
5) Cyflwyno’r gell facteriol i gell planhigyn. Mae’r gell facteriol yn rhannu a chaiff y genyn ei fewnosod mewn cromosom planhigyn
6) Tyfu celloedd planhigyn trawsenynnol mewn meithriniad meinwe ac atffurfio planhigion wedi’u trawsffurfio

Question 36

Disgrifiwch fuddion cnydau GM

Answer 36

1) Cyfraddau twf uwch
2) Gwell gwerth maethol
3) Mwy o ymwrthedd i blau
4) Hawdd eu rheoli
5) Goddef amodau anffafriol

Question 37

Disgrifiwch bryderon cnydau GM

Answer 37

1) Halogiad genynnol
2) Camddefnyddio plaleiddiad
3) Corfforaethau’n rheoli amaethyddiaeth - rheoli cyflenwad hadau i ffermwyr

Question 38

Disgrifiwch beryglon cnydau GM

Answer 38

1) Bydythiadau i fioamrywiaeth o drosglwyddo paill GM i blanhigion gwyllt sy’n gallu newid cyfansymiau genynnol naturiol. Gallai hyn arwain at ostyngiad mewn bioamrywiaeth
2) Effeithiau anhysbys bwyta protein newydd sy’n cael ei gynhyrchu yn y cnydau

Question 39

Nodwch y defnyddiau o sgrinio genynnau

Answer 39

Rhoi diagnosis a thriniaeth gywir, adnabod pobl sy’n wynebu risg o gyflyrau y gellir eu hatal, profi cyn i symptomau ymddangos am amhwylderau sy’n ymddangos mewn oedolion megis Alzheimer’s, a helpu teuluoedd i gynllunio er mwyn osgoi trosglwyddo cyflyrau i blant

Question 40

Enwch y gwahanol mathau o bobl bydd sgrinio genynnau yn bosib

Answer 40

Rhieni, embryonau IVF cyn eu mewnblannu, ffoetysau yn ystod beichiogrwydd, babanod newydd-anedig

Question 41

Diffiniwch therapi genynnau

Answer 41

Trin clefyd genynnol drwy ddisodli genynnau diffygiol mewn claf gyda chopiau o ddilyniant DNA newydd, ond mae’r driniaeth hefyd yn gallu cynnwys defnyddio cyffuriau i ddyblygu swyddogaethau genynnau

Question 42

Disgrifiwch therapi celloedd somatig

Answer 42

Trosglwyddo’r genynnau therapiwtig i gelloedd somatig (corffgelloedd) claf. Bydd unrhyw addasiadau ac effeithiau wedi’u cyfyngu i’r claf unigol yn unig; fyddan nhw ddim yn cael eu trosglwyddo drwy’r gametau. Mae DNA yn cael ei gyflwyno i gelloedd targed gan fector, e.e. plasmid neu firws

Question 43

Disgrifiwch therapi celloedd llinach

Answer 43

Addasu sberm neu wyau drwy gyflwyno genynnau gweithredol, sy’n cael eu hintegreiddio yn eu genomau. Byddai hyn yn golygu y gallai’r therapi fod yn etifeddol a chael ei drosglwyddo i genedlaethau ddiweddarach. Mae hyn yn brin am resymau moesegol a thechnegol

Question 44

Enwch y cyffur sy’n trin clefion gyda distroffi cyhyrol Duchenne (DND) ac esboniwch sut mae’n gweithio

Answer 44

Drisapersen - Mae’n cyflwyno ‘darn moleciwlaidd’ dros yr ecson gyda’r mwtaniad fel bod modd darllen y genyn eto. Mae math byrrach o ddystroffin yn cael ei gynhyrchu. Gelwir y math hwn o driniaeth ‘Neidio ecsonau’

Question 45

Diffiniwch liposom

Answer 45

Sffer ffosffolipid gwag sy’n cael ei ddefnyddio fel fesigl i gludo moleciwlau i mewn i gell

Question 46

Enwch y genyn sy’n cael ei ddefnyddio i drin clefion gyda ffibrosis cystig ac esboniwch sut mae’n gweithio

Answer 46

Genyn CFTR - Yn cael ei fewnosod mewn liposom sydd yna’n cael ei roi i’r claf drwy gyfrwng aerosol. Mae’r liposomau’n asio gyda’r cellbilenni sy’n leinio’r bronciolynnau, gan adael i DNA fynd i mewn i’r gell a chael ei drawsgrifio. Gan fod celloedd epithelaidd newydd yn ffurfio drwy’r amser, dim ond triniaeth yw hyn ac mae’n rhaid ailadrodd y broses

Question 47

Trafodwch effeithiolrwydd therapi genynnol

Answer 47

1) Canlyniadau’n amrywio
2) Yn aml, mae rhaid ailadrodd y therapi, felly dydy’r therapi ddim yn gwella’r cyflwr yn barhaol
3) Methiannau o ganlyniad i’r plasmid yn cael ei wrthod, neu os mae’n cael ei dderbyn, dydy’r genyn sydd ynddo ddim yn cael ei fynegi bob amser

Question 48

Diffiniwch genomeg

Answer 48

Astudiaeth adeiledd, swyddogaeth ac esblygiad genomau, a’u mapio nhw e.e. y Project Genom Dynol a’r Project 100K

Question 49

Disgrifiwch sut gallwn ni ddefnyddio genomeg i wella gofal iechyd

Answer 49

1) Rhoi diagnosis cywirach o glefydau
2) Rhagfynegi effeithiau cyffuriau’n well a dylunio cyffuriau’n well
3) Triniaethau newydd a gwell ar gyfer clefydau o ganlyniad i ddeal biocemeg clefydau’n well

Question 50

Beth yw swyddogaeth sgaffald ym maes perianneg meinwe?

Answer 50

Mae’r sgaffald yn cynnal twf meinwe 3D, ac yn caniatau trylediad maetholion a chynhyrchion gwastraff. Hefyd yn caniatau i gelloedd gydio gyda’i gilydd a symud, a mae rhaid iddynt allu cael eu diraddio a’u hamsugo gan y meinweoedd o’u cwmpas hwy wrth iddynt dyfu

Question 51

Beth yw’r mantais o ddefnyddio dulliau peiranneg meinwe ar gelloedd y claf?

Answer 51

Mae’n annhebygol y caiff y feinwe ei gwrthod

Question 52

Diffiniwch gell bonyn

Answer 52

Cell ddiwahaniaeth sy’n gallu rhani i greu epilgelloedd sydd yn gallu datblygu i fod yn wahanol fathau o gelloedd arbenigol neu aros yn gelloedd bonyn diwahaniaeth

Question 53

Nodwch brif ffynonellau celloedd bonyn

Answer 53

1) O embryonau
2) Celloedd bonyn llawn dwf e.e. mer esgyrn sy’n ffurfio celloedd gwaed newydd, ond dydy’r rhain ddim yn gelloedd bonyn ‘go iawn’ achos maent yn amlbotensial; dydyn nhw ddim yn gallu gwahaniaethu i bob math o gell fel celloedd bobyn llwyralluog

Question 54

Disgrifiwch ddefnyddiau celloedd bonyn

Answer 54

1) Atffurfio meinweoedd ac organau megis celloedd pancreatig sydd ddim yn rhyddhau digon o inswlin, croen newydd i ddioddefwyr llosgiadau
2) Sgrinio cyffuriau newydd
3) Datlbygu systemau model i astudio namau geni a thwf

Question 55

Disgrifiwch fanteision celloedd bonyn

Answer 55

1) Gallu eu cynhyrchu’n gyflym
2) Eu cynhyrchu ar raddfa fawr
3) CYnhyrchu celloedd gyda genynnau unfath ar gyfer trawsblaniad, i leihau’r risg o’u gwrthod

Question 56

Disgrifiwch anfanteision celloedd bonyn

Answer 56

1) Ar gyfer mamolion, mae’r dechneg yn ddrud iawn ac yn annibynadwy
2) Ar gyfer planhigion, mae clefyd neu bathogenau’n gallu achosi problemau
3) Dethol alelau anfanteisiol yn anfwriadol
4) Effeithiau hirdymor/annisgwyl fel heneiddio’n gynnar

Question 57

Nodwch y gwahaniaeth rhwng celloedd bonyn llawn dwr ac embryonig

Answer 57

Dydy celloedd bonyn llawn dwf ddim yn gallu gwahaniaethu i bob math o gell, lle mae celloedd bonyn embryonig medru gwneud hyn