Pennod 4 - Amrywiad ac Esblygiad

Question 1

Nodwch y pethau sy’n achosi amrywiad sy’n etifeddol i ddigwydd

Answer 1

1) Mwtaniadau genynnol
2) Trawsgroesiad yn ystod proffas I meiosis
3) Rhydd-ddosraniad yn ystod metaffas I a II meiosis
3) Cyplu ar hap; mae unrhyw organeb yn gallu cyplu gydag un arall
4) Asio gametau ar hap; ffrwythloniad unrhyw gamet gwrywol gydag unrhyw gamet benywol
5) Ffactorau amgylcheddol sy’n arwain at addasiad epigeneteg
6) Mae ffactorau amgylcheddol hefyd yn gallu arwain at amrywiad anetifeddadwy o fewn poblogaeth

Question 2

Enwch, disgrifiwch ac enghreifftiwch y ddau fath o amrywiad

Answer 2

1) Parhaus e.e. taldra
- Amrediad o ffenoteipiau i’w weld
- Llawer o enynnau’n ei reoli (polygenig)
- Dilyn dosraniad ‘normal’
- Ffactorau amgylcheddol yn cael dylanwad mawr
2) Amharhaus e.e. grwp gwaed
- Nodweddion yn ffitio mewn grwpiau pendant gwahanol
- Fel arger yn cael eu rheoli gan un genyn gyda dau neu fwy o alelau (monogenig)
- Dim llawer o ddylanwad gan ffactorau amyglcheddol

Question 3

Diffiniwch bwysau dethol

Answer 3

Ffactor amgylcheddol sy’n gallu newid amlder alelau mewn poblogaeth, os yw’n gyfyngol

Question 4

Diffiniwch ddetholiad naturiol

Answer 4

Mae gan organebau a ffenoteipiau sy’n gweddu i’w hamgylchedd siawns uwch o oroesi ac atgenhedlu, sy’n ei gwneud hi’n fwy tebygol bob alelau ffafriol yn cael eu trosglwyddo o un genhedlaeth i’r nesaf

Question 5

Diffiniwch gyfanswm genynnol

Answer 5

Yr holl alelau sy’n bresennol mewn poblogaeth ar adeg benodol

Question 6

Diffiniwch amlder alel

Answer 6

Cyfran, ffracsiwn neu ganran yr alel hwnnw o’r holl alelau o’r genyn hwnnw, mewn cyfanswm genynnol

Question 7

Diffiniwch symudiad genynnol

Answer 7

Amrywiadau ar hap mewn amlderau alelau ymysg poblogaeth

Question 8

Disgrifiwch y ddau fath o gystadleuaeth

Answer 8

1) Cystadleuaeth fewnrywogaethol lle mae aelodau o’r un rhywogaeth yn cystadlu am yr un adnodd mewn ecosystem megis bwyd, golau, maetholion, mannau i nythu
2) Cystadleuaeth ryngrywogaethol lle mae aelodau o wahanol rywogaethau’n cystadlu am yr un adnoddau mewn ecosystem e.e. planhigion yn cystadlu am ddwr

Question 9

Diffiniwch effaith sylfaenydd

Answer 9

Colli amrywiad genynnol mewn poblogaeth newydd sydd wedi’o sefydlu gan nifer bach iawn o unigolion o boblogaeth fwy

Question 10

Yn ol egwyddor Hardy-Weinberg, nodwch yr amodau delfrydol

Answer 10

1) Mae organebau’n ddiploid, mae amlderau alelau’n hafal yn yddau ryw, maen nhw’n atgenhedlu’n rhywiol ac yn cyplu ar hap, a does dim gorgyffwrdd rhwng cenedlaethau
2) Mae maint y boblogaeth yn fawr iawn, a does dim mudo, mwtaniadau na dethol

Question 11

Ysgrifennwch egwyddor Hardy-Weinberg

Answer 11

p² + 2pq + q² = 1

p yn cynrychioli amlder yr alel trechol

q yn cynrychioli amlder yr alel enciliol

p² = amlder homosygaidd trechol

2pq = amlder heterosygaidd

q² = amlder homosygaidd enciliol

Question 12

Mae ffibrosis cystig yn gyflwr enciliol sy’n effeithio ar tua 1 o bob 2,500 o fabanod. Cyfrifwch amlder yr alel enciliol a chyfran y cludyddion yn y boblogaeth

Answer 12

q² = 1/2,500 = 0.0004

q = Π0.0004 = 0.02 felly amlder alel (q) = 2%

gan fod q + p = 1, p = 1 - 0.02 = 0.98

amlder yr heterosygotau, 2pq, = 2 x 0.98 x 0.02 = 0.0392 = 0.04 (i 2 le degol)

0.04 x 100 = 4% neu 1 o bob 25 yn gludyddion

Question 13

Diffiniwch rywogaeth

Answer 13

Grwp o organebau gyda nodweddion tebyg sy’n gallu rhyngfridio i gynhyrchu epil ffrwythlon

Question 14

Eglurwch ffurfiant rhywogaethau alopatrig

Answer 14

O ganlyniad i arunigo daearyddol, sy’n achosi arunigo atgenhedlu dau is-grwp (cymdogaeth) o fewn poblogaeth o’r un rhywogaeth, gan atal llif genynnau rhyngddynt. Ar ol flynyddoedd maeth, mae amlderau alelau o fewn t cymdogaethau yn newid o ganlyniad i wahanol fwtaniadau. Os caiff y rhwystr ei dynnu, mae’r ddwy boblogaeth wedi newid cymaint nes nad ydynt yn gallu rhyngfridio’n lwyddiannus rhagor

Question 15

Eglurwch ffurfiant rhywogaethau sympatrig

Answer 15

Arunigo atgenhedlu yn digwydd i boblogaethau sy’n byw gyda’i gilydd am resymau heblaw rhywstr daearyddol, e.e. mae arunigo ymddygiadol yn digwydd mewn anifeiliaid ag ymddygiad carwriaethol cymhleth lle mae unigolion o un isrywogaeth yn methu a denu’r ymateb gofynnol

Question 16

Disgrifiwch anffrwythlondeb croesryw

Answer 16

Yn digwydd pan fydd dwy rywogaeth sy’n perthyn yn agos i’w gilydd yn rhyngfridio ond achos gwahaniaethau i adeiledd neu nifer y cromosomau, dydy’r cromosomau ddim yn gallu paru yn ystod Proffas I meiosis ac felly does dim gametau’n ffurfio. Mae hyn yn arwain at epil anffrwythlon

Question 17

Diffiniwch esblygiad

Answer 17

Ffurfio rhywogaethau newudd o rai a oedd yn bodoli eisoes, dros gyfnod hir

Question 18

Yn fyr, disgrifiwch yr arsylwadau datlbygodd Darwin yn y 19eg ganrif ar gyfer ei esblygiad Darwinaidd

Answer 18

1) Mae organebau’n cynhyrchu gormod o epil, fel bod llawer o amrywiad ymysg genoteipiau’r boblogaeth
2) Mae newidiadau i amodau amgylcheddol yn dod a phwysau dethol newydd achos cystadleuaeth/ysglyfaethu/clefydau
3) Dim ond yr unigolion hynny ag alelau buddiol sy’n cael mantais ddetholus sy’ cynyddu eu siawns o oroesi
4) Mae’r unigolion hyn, yna’n atgenhedlu’n fwy llwyddiannus na’r rhai heb yr alelau buddiol
5) Mae’r epil yn fwy tebygol o etifeddu’r alelau buddiol
6) Mae amlder yr alel buddiol yn cynyddu o ganlyniad o fewn cyfanswm genynnol

Question 19

Nodwch fformiwla prawf-t

Answer 19

t = x₁ - x₂ / Π S₁²/n₁ + S₂²/n₂

x = cymedr yr arsylwadau

n = nifer yr arsylwadau (maint y sampl)

s = gwyriad safonol

Question 20

Rhowch ddull i ddisgrifio sut byddech chi’n defnyddio’r prawf-t

Answer 20

1) Cyfrifwch gymedrau’ ddau sampl
2) Yna, tynnwch un o’r llall
3) Yna, cyfrifwch wyriad safonol y ddau sampl drwy dynnu’r gwerth gwirioneddol o’r cymedr ar gyfer pob arsylwad
4) Sgwariwch bob gwerth ac adiwch nhw at ei gilydd
5) Rhannwch y gwerth hwn gyda nifer yr arsylwadau tynnu 1 a darganfyddwch ail isradd eich ateb
6) Cyfrifwch wyriad safonol y sampl arall
7) Sgwariwch eich gwyriad a’i rannnu gyda nifer yr arsylwadu yn y sampl hwnnw, gwnewch yr un peth at gyfer y sampl arall, adiwch hwy at ei gilydd a darganfyddwch ail isradd eich ateb
8) Yn olaf, rhannwch y gwahaniaethau rhwng y cymedrau gyda fformiwla prawf-t