Opsiwn A: Imiwnoleg a Chlefydau

Question 1

Diffiniwch endemig

Answer 1

Clefyd sy’n digwydd yn aml, ar gyfradd rydym ni’n gallu rhagfynegi, mewn lleoliad neu boblogaeth benodol

Question 2

Diffiniwch docsin

Answer 2

Moleciwl bach sy’n cael ei wneud mewn celloedd neu organebau, sy’n achosi clefyd ar ol dod i gysylltiad ag ef neu ei amsugno. Mae tocsinau’n aml yn effeithio ar facromoleciwlau megis ensymau, derbynyddion arwyneb cell

Question 3

Diffiniwch gludydd

Answer 3

Unigolyn neu organeb arall sydd wedi’i heintio, sydd ddim yn dangos unrhyw symptomau ond sy’n gallu heintio eraill

Question 4

Diffiniwch gronfa clefyd

Answer 4

Organeb letyol tymor hir pathogen, sydd heb lawer o symptomau neu ddim symptomau, sydd bob amser yn ffynhonnell bosibl i gychwyn clefyd

Question 5

Diffiniwch haint

Answer 5

Clefyd sy’n gallu cael ei drosglwyddo, yn aml drwy fewnanadlu, llyncu neu gyffyrddiad corfforol

Question 6

Diffiniwch fath antigenig

Answer 6

Unigolion gwahanol o’r un rhywogaeth bathenogenaidd gyda gwahanol broteinau ar eu harwynebau, sy’n arwain at gynhyrchu gwrthgyrff gwahanol

Question 7

Diffiniwch epidemig

Answer 7

Clefyd heintus yn lledaenu’n gyflym i nifer mawr o bobl o fewn cyfnod byr

Question 8

Diffiniwch bandemig

Answer 8

Epidemig dros ardal eang iawn, sy’n croesi ffiniau rhyngwladol ac yn effeithio ar nifer mawr iawn o bobl

Question 9

Diffiniwch antigen

Answer 9

Moleciwl sy’n achosi i’r system imiwnedd gynhyrchu gwrthgyrff yn ei erbyn. Mae antigenau’n cynnwys moleciwlau unigol a moleciwlau ar firysau, bacteria, sborau neu ronynnau paill. Maen nhw’n gallu ffurfio y tu mewn i’r corff, e.e. tocsinau bacteria

Question 10

Diffiniwch fector

Answer 10

Unigolyn, anifail neu ficrob sy’n cludo pathogen heintus ac yn ei drosglwyddo i organeb fyw arall

Question 11

Disgrifiwch symptomau, trosglwyddiad a thriniaeth y clefyd colera

Answer 11

• Yn cael ei achosi gan y bacteriwm gram negatif Vibrio Cholera
• Mae’n endemig mewn rhai rhannau o’r byd

Symptomau:

• Mae’r bacteria’n rhyddhau tocsin sy’n achosi rhydd dyfrlyd a ddiffyg hylif

Trosglwyddiad:

• Heintiad o ganlyniad i fwyta neu yfed bwyd/diod sydd wedi’i halogi
• Mae’r bobl heintus yn cludyddion ac yn ymddwyn fel cronfeydd i’r clefyd

Triniaeth:

• Rhoi dwr glan ac electrolytau
• Trin yr haint gyda gwrthfiotigau
• Gall atal y clefyd trwy gael carthffosiaeth well a thrin dwr yn well
• Golchi dwylo
• Mae brechlyn ar gael

Question 12

Disgrifiwch symptomau, trosglwyddiad a thriniaeth y clefyd twbercwlosis (TB)

Answer 12

• Y basilws Mycobacteriwm tuberculosis yn ei achosi

Symptomau:

• Mae celloedd yn yr ysgyfaint yn cael eu niweidio, gan ffurfio tiwbercylau neu gnepynnau
• Poen yn y frest, gwaed yn y poer, tywmyn
• Gallu bod yn angheuol heb driniaeth o ganlyniad i’r niwed difrifol i’r ysgyfaint

Trosglwyddiad:

• Mewnanadlu defnynnau dwr o besychu a thisian pobl wedi’u heintio

Triniaeth:

• Cwrs hir (6 mis) o wrthfiotigau, ond mae rhai rhywogaethau’n dangos ymwrthedd iddynt
• Brechlyn BCG ar gael; yn cynnwys math gwanedig o’r bacteriwm sy’n perthyn, sef M. bovis

Question 13

Disgrifiwch symptomau, trosglwyddiad a thriniaeth y clefyd brech wen

Answer 13

• Yn cael ei achosi gan y firws Variola major

Symptomau:

• Achois haint a phoenm gyda brech a phothelli llawn hylif
• Gallu achois dallineb ac achois anffurfiadau i’w haelodau (limb deformities)

Trosglwyddiad:

• Yn mynd i’r pibellau gwaed bach yn y croen a’r geg, ac mae’n lledaenu o gwmpas y corff yn gyflym

Triniaeth:

• Cyffuriau lleddfu poen a therapi cyflenwi hylif
• Gwrthfiotigau
• O ganlyniad i frechlyn wedi’u wneud o’r firws Vaccina cafodd y frech wen ei dileu’n llwyr erbyn 1979

Question 14

Disgrifiwch symptomau, trosglwyddiad a thriniaeth y ffliw

Answer 14

• Tri is-grwp i firws ffliw, sy’n cynnwys firysau gyda mathau antigenig gwahanol
• Nid yw’r system imiwn yn gallu amddiffyn rhag pob math o’r ffliw gan arwain at epidemigau
• Pandemig yn bosibl (Sbaen, 1918-20, laddodd dros 50 miliwn o bobl ledled y byd)

Symptomau:

• Ymosod ar y pilenni mwcaidd yn y rhan uchaf y llwybr resbiradu gan achosi twymyn, dolur gwddf a pheswch

Trosglwyddiad:

• Mewn defnynnau o bresychu a thisian

Triniaeth:

• Golchi dwylo, defnyddio hancesi papur wrth disian a phesychu
• Brechlynnau’n cael peth effaith, gan dibynnu ar i ba raddau mae’r antigenau firaol wedi mwtanu
• Cyffuriau gwrth-firaol megis Tamiflu

Question 15

Disgrifiwch symptomau, trosglwyddiad a thriniaeth y clefyd malaria

Answer 15

• Yn cael ei achosi gan y parasit protoctistaidd Plasmodium falciparum a Plasmodium vivax
• Y mosgito benywol yn fector wrth fwydo ar waed
• Endemig mewn rhai ardaloedd istrofannol

- Epidemig yn ystod y tymhorau gwlyb

Symptomau:

• Celloedd coch yn byrstio, achosi twymyn

Trosglwyddiad:

• Mosgito benywol yn bwydo ar waed dynol
• Y parasit yn mynd i’r afu lle mae’n datblygu cyn cael ei ryddhau i heintio celloedd coch y gwaed ac achosi iddynt fyrstio

Triniaeth:

• Amrywiad o gyffuriau / cyfuniadau o gyffuriau
• Atal trwy ddefnyddio ymlidyddion mosgitos a rhwydni gwely gyda phryfleiddiad ynddynt
• Draenio dwr llonydd lle mae mosgitos yn dodwy eu hwyau
• Rhyddhau mosgitos gwrywol anffrwythlon
• Cyflywno pysgod sy’n bwyta larfau mosgitos

Question 16

Diffiniwch wrthfiotig

Answer 16

Meddygiaeth sy’n atal twf bacteria neu’n eu dinistrio nhw

Question 17

Diffiniwch firws

Answer 17

Parasit mewngellol sy’n defnyddio llwybrau metabolaidd y gell letyol i atgynhyrchu

Question 18

Disgrifiwch yr effeithiau pathenogenaidd ar organeb letyol mae firysau’n achosi

Answer 18

1) Yn ystod lysis cell, mae’r gell yn byrstio gan adael i ronynnau firws ddod allan a heinto celloedd eraill
2) Maent yn cynhyrchu llawer o sylweddau genwynig
3) Mae trawsffurfiad celloedd yn gallu digwydd, sy’n golygu bod DNA firaol yn integreiddio i mewn i gromosom yr organeb letyol. Mae canser yn ganlyniad
4) Mae rhai firysau’n achosi atal imiwnedd

Question 19

Disgrifiwch sut gallwn ni reoli haint bacteriol

Answer 19

1) Mae sterileiddio yn lladd pob micro-organeb a phob sbor. Gyflawnir hyn trwy ddefnyddio ffwrn aerglos dros 121*C am o leiaf 15 munud neu drwy ddefnyddio ymbelydredd gama
2) Diheintio ag antiseptig neu ddiheintydd yn cael gwared ar y rhan fwyaf o ficro-organebau, ond dim pob un

Question 20

Enwch a disgrifiwch y ddau gategori o wrthfiotigau

Answer 20

1) Bacterioleiddiol - lladd bacteria megis penisilin
2) Bacteriostatig - Atal twf bacteria yn y corff megis tetracyclin

Question 21

Diffiniwch ymwrthedd i’r wrthfiotig

Answer 21

Sefyllfa lle dydy gwrthfiotig a oedd yn lladd micro-organeb ddim yn effeithio arni mwyach oherwydd ei gyfradd mwtaniadau uchel a rhaniad cyflym. Mae’n datlbygu ensym sy’n ymddatod y gwrthfiotig ac yn trosglwyddo’r alel ddetholus yma wrth atgenhedlu’n anrhywiol

Question 22

Disgrifiwch sut mae’r croen yn amddiffyn anifeiliaid rhag i bathogenau effeithio arnynt

Answer 22

Mae’n rhwystr ffisegol gyda pH ychydig yn asidig i atal pathogenau rhag tyfu

Question 23

Disgrifiwch sut mae’r fflora croen naturiol yn amddiffyn anifeiliaid rhag i bathogenau effeithio arnynt

Answer 23

Amddiffyn trwy gystadlu gyda bacteria pathenogenaidd ac yn wahanol i’r bacteria hyn, dydy hi ddim yn hawdd golchi’r fflora i ffwrdd

Question 24

Disgrifiwch sut mae lysosomau yn amddiffyn anifeiliaid rhag i bathogenau effeithio arnynt

Answer 24

Mae’r rhain yn cael eu cynhyrchu mewn dagrau sy’n gallu hydrolysu cellfuriau

Question 25

Disgrifiwch sut mae asid y stwmog yn amddiffyn anifeiliaid rhag i bathogenau effeithio arnynt

Answer 25

Lladd bacteria gyda pH asidig iawn

Question 26

Disgrifiwch sut mae’r cilia a mwcws yn amddiffyn anifeiliaid rhag i bathogenau effeithio arnynt

Answer 26

Yn y tracea a philenni mwcaidd eraill, mae’r rhain yn dal gronynnau a microbau o’r aer ac yn cael gwared arnynt

Question 27

Disgrifiwch sut mae ceulo gwaed yn amddiffyn anifeiliaid rhag i bathogenau effeithio arnynt

Answer 27

Selio clwyfau agored

Question 28

Disgrifiwch sut mae’r ymateb llidiol yn amddiffyn anifeiliaid rhag i bathogenau effeithio arnynt

Answer 28

Cynyddu llif gwaed i safle anaf

Question 29

Enwch darddle lymffosytau

Answer 29

O gelloedd bonyn ym mer yr esgyrn hir

Question 30

Enwch a disgrifiwch y ddau fath o lymffosyt sy’n ymwneud a’r ymateb imiwn

Answer 30

1) Lymffosytau B - sy’n aeddfedu yn y ddueg a’r nodau lymff
2) Lymffosytau T - Sy’n cael eu hactifadu yn y chwarren thymws

Question 31

Disgrifiwch weithred celloedd T lladd (cytotocsig)

Answer 31

Rhwymo wrth gelloedd estron ag atigenau cyflenwol ac yn eu dinistrio nhw

Question 32

Disgrifiwch weithred celloedd T helpu

Answer 32

Symbylu ffagocytosis a chynhyrchu gwrthgyrff ac yn actifadu celloedd T lladd

Question 33

Disgrifiwch weithred celloedd T cof

Answer 33

Aros yn y gwaed ac yn gallu ymateb yn gyflym os daw’r un haint i’r golwg eto

Question 34

Diffiniwch wrthgorff

Answer 34

Imiwnoglobwlin sy’n cael ei gynhyrchu gan system imiwnedd y corff fel ymateb i antigen

Question 35

Disgrifiwch ymateb hylifol

Answer 35

Mae’n achosi i’r lymffosytau B gynhyrchu gwrthgyrff. Pan mae’n adnabod ei antigen penodol, mae’n rhannu’n gyflym i gynhyrchu clonau sydd yna’n troi’n ddau fath o gell: 1) Celloedd plasma, sydd ag oes fyr ac s’n secretu gwrthgyrff ar unwaith, 2) Celloedd cof, sy’n byw dipyn yn hirach ac yn cychwyn yr ymateb imiwn eilaidd os daw’r un haint i’r golwg eto

Mae microbau gydag antigenau ar eu harwynebau’n caslgu gyda’i gilydd (cyfludo) sy’n gwneud hi’n anoddach iddynt heintio celloedd eraill ac yn haws i facroffagau eu hamlyncu nhw

Question 36

Disgrifiwch ymateb cell-gyfryngol

Answer 36

Yn cynnwys ymosod ar ddefnydd estron y tu mewn i’r celloedd e.e. mae’n actifadu firws, ffagosytau, lymffocytau B a lymffocyatu T. Mae lymffocytau T yn ymaten i antigenau penodol ar arwyneb celloedd ac yn rhannu’n gyflym drwy gyfrwng mitosis i ffurfio clonau

Question 37

Pa fath o amddiffyniad mae celloedd cof yn eu rhoi?

Answer 37

Amddiffyniad tymor hir

Question 38

Disgrifiwch ymateb imiwn cynradd

Answer 38

Yn ystod y cyfnod diddigwydd, mae’r corff yn ymateb i antigen estron drwy gynhyrchu gwrthgyrff. Mae’r broses yn cynnwys:

1) Celloedd cyflwyno antigenau sy’n cyflawni ffagocytosis ac yn ymgorffori’r antigen estron i mewn i’w cellbilenni
2) Mae celloed T helpu yn canfod yr antigenau hyn ac yn secretu cytocinau, sy’m symbylu celledd B a macroffagau
3) Mae celloedd B yn cael eu hactifadu ac yn cyflawni ehangiad clonau i gynhyrchu celloedd plasma a chelloedd cof
4) Mae’r celloedd plasma’n secretu gwrthgyrff
5) Mae’r celloedd cof yn aros yn y gwaed i amddiffyn rhag i’r haint ymddangos eto

Question 39

Disgrifiwch ymateb imiwn eilaidd

Answer 39

Os yw’r corff yn dod i gysylltiad gyda’r un antigen eto, mae celloedd cof yn cael eu symbylu i’w clonio’u hunain a chynhyrchu celloedd plasma, sy’n cynhyrchu gwrthgyrff

Question 40

Diffiniwch frechlynnau

Answer 40

Antigenau sydd wedi’u harunigo’n uniongyrchol o’r pathogen, rhywogaethau gwannach o’r pathogen, neu docsin wedi’i anactifadu

Question 41

Disgrifiwch imiwnedd goddefol

Answer 41

Digwydd pan mae’r corff yn derbyn gwrthgyrff, naill ai’n naturiol (llaeth y fam) neu’n artiffisial o bigiad pan mae angen amddiffyniad yn gyflym. Mantais yw bod y corff yn cael amddiffyniad ar unwaith ond anfanteision yw nad yw’r amddiffyniad yn para’n hir achos dydy’r corff ddim wedi cynhyrchu celloedd cof, a gallai’r corff ysyried bod pigiad o wrthgyrff artiffisial yn estron ac felly wneud gwrthgyrff yn eu herbyn hwy

Question 42

Disgrifiwch imiwnedd actif

Answer 42

Digwydd pan mae’r corff yn cynhyrchu ei wrthgyrff ei hun fel ymateb i bresenoldeb antigenau. mae hyn yn amddiffyn rhag ail haint o ganlyniad i gynhyrchiad celloedd T cof penodol i’r antigen ac mae rhai gwrthgyrff yn aros yn y gwaed i amddiffyn rhag ail-haint. Mae’n gallu bod yn naturiol neu artiffisial trwy gyflenwi antigenau ar ffurf brechlyn, sy’n sbarduno cynhyrchu gwrthgyrff heb symptomau’r clefyd

Question 43

Pam mae antigenau mewn brechlynnau yn gorfod bod yn imiwnogenig iawn?

Answer 43

I sicrhau symbylu’r ymateb system imiwn amddiffynnol

Question 44

Esboniwch ddau wahaniaeth rhwng imiwnedd actif a goddefol

Answer 44

Actif - unigolyn yn cynhyrchu gwrthgyrff fel ymateb i haint neu freichiad – Goddefol - Unigolyn yn cael gwrthgyrff naill ai o’r brych/llaeth bron neu o bigiad gwrthgyrff

Actif - para’n hirach nag imiwnedd goddefol achos bod celloedd cof yn cael eu cynhyrchu