les 2: bureaustudie

Question 1

waarom bureauonderzoek?

Answer 1

Reden 1: Ieder onderzoek bouwt voort op bestaande kennis en mogelijk op eerder onderzoek (→ wetenschap)

Reden 2: Archeologische opgraving is destructief

Reden 3: Archeologisch veldwerk is duur en tijdrovend

• Inwinnen van informatie over het onderzoeksgebied/site alvorens veldwerk uit te voeren
  →Wat is het archeologisch potentieel? Welke relicten kunnen verwacht worden (aard van sporen en vondsten, datering, …)? Hoe intact zijn de verwachte relicten?
  →Welk onderzoek werd reeds uitgevoerd? Welke kennis en openstaande vragen leverde
  dit op?
  →Welke impact heeft de huidige bedreiging op het bodemarchief?
  →Zijn er praktische beperkingen bij het terreinwerk?
  →Hoe kan kenniswinst gemaximaliseerd worden?
  →Hoe kan de bodemingreep minimaal worden gehouden? (kostprijs én in situ bewaring)

Question 2

archeologienota

Answer 2

uitkomst van een archeologisch vooronderzoek

Question 3

3 onderdelen van bureaustudie

Answer 3

1. landschappelijk dossier: hoogtekaart, tertiaire en quartaire ondergrond, bodemtype, landgebruik,…
2. historisch dossier: archiefonderzoek, literatuur, lokale historische kringen, cartografische studie,…
3. archeologisch dossier: centrale archeologische inventaris (CAI), archeologische nota’s, rapporten en eindverslagen, amateur-archeologen,…

Question 4

landschappelijk dossier

Answer 4

• Aanvullende/inleidende informatie voor het archeologisch-historisch dossier
• Soorten kaarten
  …* Hoogtemodel: subtiele hoogteverschillen vaak niet zichtbaar in het landschap
  …* Geologische kaarten: waar bevinden zich de mogelijke archeologische niveaus
  …* Bodemkaarten: is er een archeologisch potentieel Bewaring?
  …* Landgebruik: welke verstoringen heeft het gebied reeds gekend?
  …* Hydrografie: nabijheid van water / overstromingsrisico
• Voor de prehistorische periodes soms de enige leidraad:
  …* Paleolithicum: waar bevindt zich het tertiaire niveau? Is dit intact bewaard?
  …* Mesolithicum – IJzertijd: waar bevinden zich geschikte locaties voor de toenmalige nederzettingen/activiteiten?

Question 5

hoogtemodel

Answer 5

gebruikt voor kustmonitoring, vegetatiekartering, geluidsmodellering,…

Question 6

geologische kaarten

Answer 6

• Geven weer welke soorten gesteenten en sedimenten er in de ondergrond zitten en welk type sediment of gesteente zich in welke periode aan de oppervlakte bevond
• Geven indicaties voor het archeologische potentieel, maar ook over de eventuele beschadiging, bedekking of verplaatsing van archeologische sites en vondsten
• Bieden informatie over de vorming van het landschap nu en in het verleden
  …* fluviaal (water/rivieren)
  …* glaciaal (opstuwing)
  …* eolisch (wind → duinen en verstuivingen)

Question 7

bodemkaarten

Answer 7

• Geven informatie over de buitenste laag van de aardkorst
• De bodem is de laag waar het moedermateriaal fysisch en
  chemisch gewijzigd wordt door invloed van de externe omgeving
  …* flora/fauna
  …* weersomstandigheden / klimaat
  …* temperatuur, wind, water, lucht
  …* mens
• De bodemvormende processen hebben invloed op de archeologische resten die onder (of op) deze laag liggen

Question 8

historisch dossier

Answer 8

• Historische kennis van het onderzoeksgebied
  → Referenties naar sites, gebouwen (die mogelijk ook verdwenen zijn)
  → Gebeurtenissen die hebben plaatsgevonden in het gebied
• Historische kennis van het onderzoeksonderwerp (bv. Romeinse limes, veldslagen, kloosters, stads- en dorpsvorming,…)

Question 9

waarom historisch dossier

Answer 9

• Context voor je onderzoek: opbouwen van het historiografisch en historisch kader van het gebied
• Nut voor prehistorisch onderzoek? In bepaalde gevallen wel degelijk, bijv. historische
  documentatie van antiquarische ontdekkingen
• Archeologische potentieel inschatten (welke resten kan je verwachten?) en observaties
  interpreteren (wat betekenen de resten die ik aantref?)
  …* Welke gedocumenteerde gebeurtenissen hebben het archeologisch bestand mee gevormd?
  …* Welke post-depositionele gebeurtenissen kunnen effect hebben gehad op de huidige
  toestand van het archeologisch erfgoed?

Question 10

reisverslagen

Answer 10

• Informatie over hoe de regio en site er vroeger hebben uitgezien
  → voorafgaand aan bijvoorbeeld opgravingen, maar ook vóór
  eventuele plunderingen of de mogelijk negatieve effecten
  van natuurlijke processen (erosie, sedimentatie,…)
  → vaak waren er toen nog zaken te zien die nu niet meer
  zichtbaar zijn of niet meer bewaard zijn

Question 11

oude kaarten

Answer 11

• Dit zijn in veel gevallen kaarten met een militaire achtergrond (‘stafkaarten’), waarvan vele ondertussen reeds gegeorefereerd en online beschikbaar zijn
• In sommige gevallen erg weinig detail (Peutinger), in kaarten vanaf de 18e eeuw vaak bijzonder veel
• Geven de situatie van het landschap/bebouwing vroeger weer
  …* Bieden inzicht in vroegere perceelverdeling en kenmerken van het landschap die verdwenen zijn (meertjes, vroegere lopen rivieren/beken, wegen, bossen)
  …* Bieden inzicht in vroegere bebouwing (verdwenen huizen, kastelen, hoeves etc.) en landgebruik
  …* Er is weinig betrouwbaar kaartmateriaal voorhanden uit de Middeleeuwen (en uiteraard oudere periodes), maar ook kaarten uit de 18e eeuw leren ons veel over deze oudere periodes, aangezien het landgebruik en stedelijke ontwikkeling pas vanaf de industriële revolutie erg zou veranderen.
• Voorzichtig blijven:
  …* Variabele nauwkeurigheid, ook tussen regio’s/kaartbladen op dezelfde kaart
  …* Kwaliteit van georeferentie kan variëren
  …* Het verleden is niet statisch, historische gegevens zoals kaarten niet kritiekloos terugprojecteren!

Question 12

oude topografische kaarten

Answer 12

• Kaarten geven een beschrijving van de omgeving op het moment van tekenen
  …* Reliëf (hoogte- of isolijnen, kleurzones of getekend reliëf)
  …* Vegetatie/begroeiing en landgebruik (tot op zekere hoogte)
  …* Bebouwing, wegen, straten,…

Question 13

oude kadastrale kaarten

Answer 13

= het openbare register van onroerende zaken
= de informatiebron voor degenen die gegevens
(oppervlakte, eigendom,…) van bepaalde percelen willen weten
…* Vanaf Napoleon opgetekend ten behoeve van belastingsheffing
…* Oudere kadastrale kaarten kunnen informatie bevatten (net als topografische kaarten) over verdwenen kenmerken in het
landschap en landgebruik, bijv. ondertussen gedempte perceelsgrachten, …
…* Perceelsgrenzen kennen soms een zeer ver verleden – vóór 19e eeuw beschreven in ommelopers etc. => historische geografie
…* Belangrijkste: Atlas der Buurtwegen (vanaf 1850) en Primitief Kadaster (1834-44), Kaart van Popp (ca. 1854-1879)

Question 14

archeologisch dossier

Answer 14

• Bevat alle archeologische data gekend voor een gebied en/of voor het onderzoekskader
  → archeologie = onvoorspelbaar!
  → archeologie = niet los te zien van het landschappelijke /historische dossier!
• Vereist het opsporen van historische en archeologische bronnen
  …* Vaststellen van de archeologische potentie van het gebied
  …* Vaststellen welke delen van het gebied al zijn onderzocht of verstoord zijn
  …* Kennis over het onderzoeksgebied geeft context aan de vondsten

→ Schetst een beeld van de menselijke activiteiten rondom je
onderzoeksgebied

Question 15

niveaus van bescherming

Answer 15

• Beschermde sites:
  …* slechts een handvol per provincie: bvb. Keizersberg Leuven, Chartreuzeberg Holsbeek,…
  …* erg strenge regelgeving*: bvb. nieuw tuinhuis? → archeologisch (voor)onderzoek
• Archeologische zones:
  …* middeleeuwse stadscentra en een aantal rijke archeologische gebieden
  …* in toekomst mogelijk ook dorpscentra
  …* strenge regelgeving*: bodemingreep > 100 m²? → archeologisch (voor)onderzoek
• Overige
  …* de rest van Vlaanderen: landbouwzones, natuurgebieden, dorpscentra (voorlopig nog),…
  …* regelgeving*: bodemingreep > 1.000 m²? → archeologisch (voor)onderzoek
• Gebieden geen archeologie (GGA):
  …* deze zones zijn bewezen ‘vrij van archeologie’: reeds opgegraven, onderkelderd gebouw, oude groeve, zeer sterk vervuilde terreinen,…
  …* geen archeologisch onderzoek nodig bij bouwplannen