Kafli 18

Question 1

Sálkönnun (Psychodynamic Therapy)

Answer 1

Innsæi (Insight)

Frjáls hugartengsl (Free Association)

Viðnám (Resistance)

Gagnúð – Yfirfærsla (Transference)

Túlkun (Interpretation)

Samskiptameðferð (Interpersonal Therapy)

Object Relation Theory

Question 2

Sálkönnun:

Innsæi (Insight)

Answer 2

Skilja það sem liggur að baki vandans.

Question 3

Sálkönnun:

Frjáls hugartengsl (Free Association)

Answer 3

Óheft tjáning hugsana og tilfinninga. Engin stýring á tjáningunni, sálfræðingurinn grípur ekki inní.

Question 4

Sálkönnun:

Viðnám (Resistance)

Answer 4

Varnarhegðun sem truflar framvindu meðferðar. Ómeðvitað reyna skjólstæðingar að viðhalda stöðunni. Þegar öllu er á botninn hvolft eru vandamál þeirra meðvitundarlaus átök sem eru svo ógnandi og sársaukafull að egóið hefur gripið til vanhæfra varnarmynstra til að takast á við þau.

Question 5

Sálkönnun:

Gagnúð – Yfirfærsla (Transference)

Answer 5

Tilhneiging til að beina tilfinningum að þerapistanum (oftast neikvæðum og óréttlátum, sem sagt að yfirfæra einhvern persónulegan vanda yfir á hann og kenna honum um, sér hann sem einhvern úr fortíð sinni). Talið eitt af mikilvægustu ferlunum því þá sér skjólstæðingurinn og þerapistinn undirliggjandi vandann sem skjólstæðingurinn hefur verið að bæla niður.

Question 6

Sálkönnun:

Túlkun (Interpretation)

Answer 6

Þerapisti gefur túlkun til að gefa skjólstæðingi betra innsæi.

Question 7

Sálkönnun:

Samskiptameðferð (Interpersonal Therapy)

Answer 7

Fókusinn á núverandi sambönd skjólstæðingsins.

Question 8

Sálkönnun:

Object Relation Theory

Answer 8

Afsprengi af sálkönnun, Kohut, Winnicott, Klein, Fairburn þróuðu aðferðina. Notað í parameðferð og í meðferð fyrir þolendur kynferðisofbeldis.

Kenning um hlutatengsl, sett einfaldlega, fjallar um það sem skiptir manninn máli, það sem viðkomandi tengir við sjálfan sig. Til dæmis er ég hræddur við að fljúga, ég elska foreldra mína og ég kýs ketti fremur hunda. Að fljúga, foreldrar, kettir og hundar eru hlutir sem varða mig, sem ég hef skoðanir á og skiptir mig máli. Ég hef samband við þessa hluti og svo að stjórna þessum samskiptum er leið til að stjórna því hvernig mér líður.

Question 9

Mannúðarmeðferð (Humanistic Therapy)

Answer 9

Öfugt við sálkönnun, sem líta á hegðun sem afrakstur ómeðvitaðra ferla, líta húmanískir fræðimenn á menn sem svo að geta meðvitað stjórnað gjörðum sínum og tekið ábyrgð á vali og hegðun þeirra. Þessir fræðimenn telja einnig að allir búi yfir innri úrræðum til sjálfsheilunar og persónulegs vaxtar og að röskun á hegðun endurspegli hindrun á náttúrulegum vaxtarferli. Þessi hindrun verður til vegna brenglaðra skynjana, skorts á meðvitund um tilfinningar eða neikvæð sjálfsmynd.

Question 10

Skjólstæðingsmiðuð meðferð (Client-Centered Therapy)

Answer 10

Skilyrðislaust jákvætt viðmót (Unconditional Positive Regard): Er sýnt þegar sálfræðingurinn sýnir skjólstæðingi að honum þyki vænt um hann og samþykki hann eins og hann er. Sálfræðingurinn sýnir skjólstæðingnum sínum að hann treysti honum að takast á við vandann. Traustið er sýnt með því að sálfræðingurinn veitir ekki ráð eða leiðsögn.

Samkennd/Samhygð (Empathy): Vilji og geta til að sjá heiminn með augum skjólstæðingsins.

Hreinskiptin framkoma (Genuineness): Samræmi milli hugsunar og hegðunar sálfræðingsins. Sálfræðingur getur tjáð skoðanir sínar, jákvæðar og neikvæðar ef hann telur það hjálpa skjólstæðingnum. Til dæmis að segja: ,,Ég er ekki sátt við hvernig þú tæklaðir þessar aðstæður, vegna þess að ég vil að hlutirnir gangi betur hjá þér”.

• Áhersla á skjólstæðinginn
• Persónulegur vöxtur

Question 11

Meðferð í anda tilvistarstefnu (Existential Therapy)

Answer 11

Hjálpa við að finna tilgang lífsins, afsprengi af humanistic therapies, dalaði eftir kröfur um árangur í samanburðarrannsóknum.

Question 12

Gestalt Therapy

Answer 12

Þróað af Frederick S. Perls. Hugtakið gestalt („skipulögð heild“) vísar til skynsamlegra meginreglna þar sem fólk skipuleggur virkan örvunarþætti í þroskandi „heild“. Venjulega, hvað sem við skynjum, hvort sem utanaðkomandi áreiti, hugmyndir eða tilfinningar, einbeittum við okkur aðeins að hluta af allri okkar reynslu - myndinni - en hundsum að mestu leyti bakgrunninn sem myndin birtist á móti. Hjá fólki sem er með sálræna erfiðleika felur sá bakgrunnur í sér mikilvægar tilfinningar, óskir og hugsanir sem eru lokaðar frá venjulegri vitund vegna þess að þær vekja kvíða. Markmið gestalmeðferðar er að vekja athygli þeirra strax svo að skjólstæðingurinn geti verið heill aftur.

Question 13

Hugræn meðferð (Cognitive Therapy)

Answer 13

Hugrænar meðferðireru notuðar afklínískum sálfræðingumí meðferð m.a. vegnaþunglyndis,kvíðaraskanaogfælni. Grunnhugmyndin á bakvið meðferðirnar er að fækka neikvæðum hugsunum eða útrýma þeim og koma í staðinn inn raunsæum eða jákvæðum hugsunum sem gerir þeim sem glíma við geðrænan vanda lífið auðveldara. Lyf eru oft notuð með fram meðferðunum.

Elli’s ABCD model

Beck’s Cognitive Therapy

Question 14

Hugræn meðferð:

Elli’s ABCD model

Answer 14

Taldi hraðar neikvæðar hugsanir vera orsök vanlíðan.
Acvitvating Event sem triggera tilfinningar.

Belief System sem manneskjan notar til að túlka atburðinn.

Consequences (afleiðingar) af túlkuninni.

Disputing (efast um belief system) og finna nýtt sem hentar betur.

Question 15

Hugræn meðferð:

Beck’s Cognitive Therapy

Answer 15

Aaron Beck taldi að leiðin til þess að hjálpa þunglyndum skjólstæðingi væri að hjálpa honum að átta sig á því að neikvæðu hugsanir hans væru orsök vanlíðan hans (neikvæðum tilfinningum).

Question 16

Atferlismeðferð (Behavior Therapy)

Answer 16

Í raun “First Wave”.

Hafna áherslu á innri ferli.

Einkenni/hegðun í geðröskunum er ekki bara merki um vanda heldur er vandinn.

Þessi hegðun lærist á sama hátt og önnur hegðun.

Hægt er að breyta þessari hegðun með lögmálum klassískrar skilyrðungar, virkrar skilyrðingar og hermináms.

Question 17

Atferlismeðferð:

Berskjöldun (Expousure)

Answer 17

Að nálgast óttavekjandi áreiti. Notað við kvíða, notar bæði raunveruleg áreiti, ímynduð og sýndarveruleika. Berskjöldun er framkvæmd í hægum skrefum til að rjúfa skilyrðinguna.

Dæmi: Láta OCD sjúkling snerta hurðahún.

Question 18

Atferlismeðferð:

Svarbæling (Responce Prevention)

Answer 18

Notuð með berskjöldun til að stöðva skilyrta forðun við óttavekjandi áreiti.

Dæmi: Láta OCD sjúklinginn sitja og ekki þvo sér.

Question 19

Atferlismeðferð:

Kerfisbudnin svarbæling / Stigbundin ónæming (Systematic Desensitization)

Answer 19

Meðferð við fælni sem byggir meðal annars á berskjöldun. Meðferð sem byggist á námi. Joseph Wolpe taldi að kvíði væri vegna klassískrar skilyrðingar.

Gagnskilyrðing (Counter Conditioning): Markmið Wolpe var að útrýma klassísku skilyrðingunni og taldi að gagnskilyrðing ætti að gera það með því að skilyrða nýtt viðbragð við óttavekjandi áreiti. Slokknun.

Óttaskitgveldi (Stimulus Hierarchy): 10-20 áreitum eða aðstæðum er raðað í röð frá minnst til mest kvíðavekjandi. Til dæmis væri efst á stiganum að vera með könguló í andlitinu en neðst væri að hafa hana í búri fyrir framan sig.

ATH Mikilvægt! Grunnferlin í kerfisbundinni svarbælingu eru gagnskilyrðing og slokknun.

Question 20

Atferlismeðferð:

Óbeitarmeðferð (Aversion Therapy)

Answer 20

Áreiti er skilyrt við óþægilegt áreiti til að skapa óbeit/ógeð hjá manneskju.

Til dæmis beitt á menn sem hafa framið kynferðisofbeldi gagnvart börnum; þeim er sýnt myndir af börnum og fá rafstuð.

Question 21

Atferlismeðferð - Virk skilyrðing og herminám:

Atferlismótun (Behavior Modification)

Answer 21

Notar virka skilyrðingu til að auka eða minnka tíðni hegðana.

Styrkjakerfi (Token Economy): Kerfisbundin jákvæð styrking fyrir ákjósanlega hegðun (til að auka tíðni hennar).

Question 22

Atferlismeðferð-Virk skilyrðing og herminám:

Félagsfærni þjálfun (Social Skills Training)

Answer 22

Notar herminám til að þjálfa félagsfærni. Sálfræðingurinn gefur dæmi um til dæmis hvernig væri hægt að bjóða konu á stefnumót fyrir skjólstæðing sem er með félagsfælni, hann lærir þannig af sálfræðingnum.

Question 23

Hugræn Atferlismeðferð (CBT)

Answer 23

Er í raun “second wave”.

Blanda af atferlis- og hugrænni meðferð.

Vandinn liggur í samspili hugsana, tilfinninga og hegðunar.

Unnt er að breyta hegðun og bæta líðan með því að beita atferlismeðferð samhliða því sem skjólstæðingi er kennt að bera kennsl á og stjórna neikvæðum og óhjálplegum tilfinningum.

Mjög árangursrík meðferð gegn þunglyndi, kvíðaröskunum, átröskunum og vímuefnamisnotkun.

Question 24

Dæmi um hugræna atferlismeðferð við þunglyndi:

Answer 24

1. Skoðað hjá skjólstæðungum hvaða hugræna mynstur (neikvæðu hugsanir) viðhalda neikvæðri hegðun. Markmið eru sett til að laga hugsunarmynsturin og stungið upp á jákvæðum styrkingum.
2. Slökunaraðferðir kenndar til að takast á við kvíðann sem fylgir þunglyndi. Því ef líkaminn slakar á og öndunin er dýpri þá fær heilinn “skilaboð” um að það sé allt í góðu (það er ekki ljón fyrir framan mann).
3. Auka jákvæða afþreyingu (mikilvægt). Fylgst er með tíðni jákvæðra afþreyinga hjá skj.st. og komið er með vikuplan af afþreyingum þannig að hver dagur samanstendur af jafnvægi af jákvæðum og neikvæðum afþreyingum. Við þetta byrjar fólk að tengja hegðun við betri líðan. Fólk er svo látið gefa líðaninni fyrir og eftir hegðunina einkunn.
4. Hugrænar aðferðir eru kenndar til að auka jákvæðar hugsanir og minnka neikvæðar hugsanir. Til þess að taka eftir hvaða hugsanir eru neikvæðar og takast á við þær og nota sjálfleiðbeiningar til þess að takast á við aðstæður sem innihalda vandamál.
5. Aðferðir til að takast á við félagslegar aðstæður. Ef þunglyndur einstaklingur nær tökum á jákvæðari samskiptum þá fær hann betra viðmót og betri stuðning frá fólkinu í kringum sig. Notað er herminám og role playing.
6. Athugað hvaða félagslegu aðgerðir þarf að bæta. Til dæmis að manneskjan þurfi að hringja oftar í vini sína til að hitta þá og hvaða aðgerðir þarf að minnka, eins og að horfa á sjónvarp.
   ATH! Fólki er sem sagt kennt nýja færni en ekki bara slegið á slæma og það fær tól og aðferðir til að nota eftir meðferðina. Rannsókn sýndi að fólk með Felmturröskun og fór í meðferð, þá kom HAM best út. 80% voru einkennislaus eftir 15 mánuði, aðeins 45% eftir lyf og 40% eftir slökunaraðferðir.

Question 25

Líffræðilegar Meðferðir:

Lyfjameðferðir

Answer 25

Mest notaða meðferðin af líffræðilegum meðferðum.

Question 26

Líffræðilegar Meðferðir:

Geðrofslyf (Antipsychotic drugs)

Answer 26

Uppgötvun Reserpine (lyf unnið úr Snakeroot plant) ýtti af stað þróun geðrofslyfja þegar það komst í ljós að lyfið róaði geðrofssjúklinga.

Tardive Dyskinesia: Síðkomin hreyfitruflun, aukaverkun af geðrofslyfjum.

Question 27

Líffræðilegar Meðferðir:

Lyf gegn þunglyndi (Antidepressants)

Answer 27

Mao Inhibitors: Eykur virkni noradrenalíns og serótóníns með því að minnka virkni ensímanna (Monoamine Oxidase) sem brjóta niður taugaboðefnin í taugaendum taugafrumunnar. Aukaverkun er mikil hækkun á blóðþrýstingi (ef borðað er t.d. ost eða vín með lyfjunum). Hefur í raun mestu aukaverkanirnar af lyfjunum.

Tricyclic depressants: Kemur í veg fyrir re-upteke noradrenalíns og serótóníns, eykur þannig virkni beggja boðefnanna.

Serotonin reuptake blockers (SSRI): Var framleitt til að koma til þess að aukaverkanirnar væru minni og því er aðeins aukið virkni eins boðefnis, serótónín, með því að koma í veg fyrir re-uptake þess. Aukaverkanir eru þó til staðar, eru oft það miklar að fólk hættir að taka lyfin.

Lithium: Notað við Maníu.

Question 28

Líffræðilegar Meðferðir:

Lyf gegn kvíða (Antianxiety)

Answer 28

Markmiðið að minnka kvíðann eins mikið og hægt er án þess að hafa áhrif á virkni einstaklingsins, að hann sé ennþá vökull og með fulla einbeitingu. Lyfin virka með því að hægja á örvandi synaptískri virkni í taugakerfinu

Diazepam (Valium): Róandi áhrif, aukaverkanir eru þreyta og sljóleiki.

Bisopirone: Blokkar viðtaka serótóníns og eykur virkni GABA, sem er hamlandi taugaboðefni í heilanum.

Question 29

Raflostmeðferð (ECT – Electroconvulsive Therapy)

Answer 29

Byrjaði vegna þess að Ungverskur sálfræðingur uppgötvaði að geðklofi og flog koma sjaldan fyrir hjá einum sjúklingi, reyndar fylgir flogaveiki næstum aldrei öðrum sjúkdómum. Rafskaut voru fest við höfuðkúpu sjúklings, og framkallað var kröftug flog. Í dag er aðeins notað ECT sem neyðarúrræði og meðferðin skaðar ekki heilann eins og hún gerði í gamla daga.

Question 30

Psychosurgery

Answer 30

Skurðaðgerðir við geðröskunum, aðgerðir það sem fjarlægt eða eyðilagt var heilavef til þess að reyna breyta óeðlilegri hegðun.

Egas Moniz skar á taugarnar sem tengjast frá framheilanum á tilfinningaleg svæði sem varð til þess að fólk með geðrofsraskanir róaðist ásamt þeim sem voru ofbeldisfullir, hann fékk nóbelsverðlaun fyrir aðgerðir sínar.

Transorbital Lobotomy: Walter Freedmann fann upp á 10 mínútna ógeðfelldri aðgerð þar sem var farið í gegnum “eye socket” einstaklingsins með oddhvast verkfæri í heilann til að eyðileggja ákveðnar “nerve tracts”.
Aukaverkanir: Flogaveiki, skerðing á minni og rökhugsun ásamt því að fólkið varð orkulítið.

Cingulotomy: Aðgerð sem er framkvæmd í dag aðeins ef öll önnur úrræði voru prufuð en virkuðu ekki. Aðgerðin felst í því að skera lítið trefjaknippi nálægt Corpus Callosum. En flogaveiki er fylgikvilli.

Question 31

,,Þriðja Bylgjan”

Answer 31

Fyrsta bylgjan er atferlismeðferð og önnur bylgjan er HAM.

Núvitund (Mindfulness): Hugleiðsla þar sem líðandi stund fær athygli, fókus og samþykki.

Sátt og skuldbindingarmeðferð (ACT): Skjólstæðingum er kennt að taka eftir, samþykkja og fagna husunum sínum og tilfinningum.
Notað fyrir fólk sem er búið í HAM og nær að takast á við neikvæðu hugsanir sínar en þær halda áfram að “poppa upp”. Þeim er kennt að “hoppa” ekki á hugsanirnar heldur bara taka eftir þeim og leyfa þeim að þjóta hjá.

Díaletísk Atferlismeðferð (DBT): Hönnuð til að hjálpa fólki með

jaðarpersónuleikaröskun (einkennist af tilfinningalegu ójafnvægi). Blandar atferlismeðferð, HAM og þáttum úr sálkönnun og mannúðarmeðferð. Sér meðferð sem byggir á blöndu en er ekki viðbót við hinar tvær.

Question 32

Ekki bara einstaklingsviðtöl:

Hópmeðferð (Group Therapy)

Answer 32

Góð leið til að ná til fleiri í einu. Getur verið öflug við alvarlegum vanda fólks með því að vera innan um aðra sem eru að glíma við það sama og fólk finnur þannig stuðning. Eykur einnig trúnna á bata.

Question 33

Ekki bara einstaklingsviðtöl:

Hjónameðferð (Marital Therapy)

Answer 33

Ekki úrræði notað við röskunum heldur til þess að takast á við samskiptavanda.

Question 34

Ekki bara einstaklingsviðtöl:

Fjölskyldumeðferð (Family Therapy)

Answer 34

Foreldrar og systkin með, losar um hindranir sem fjölsk.meðlimir valda.

Question 35

Menningarbundir þættir

Answer 35

Menning hefur áhrif á meðferðarárangur.

Question 36

Menningarbundir þættir:

Menningarsamræmi (Cultural Congruence)

Answer 36

Meðferð sem er í samræmi við menningarleg gildi skjóstæðings.

Question 37

Menningarbundir þættir:

Menningarlega hæfir meðferðaraðilar (Culurally Competent Therapists)

Answer 37

Beita þekkingu á menningu skjólstæðingsins til að skilja betur aðstæður hans og ná betri árangri í meðferð.

Question 38

Menningarbundir þættir:

Kvenfrelsismeðferð (Feminist Theraphy)

Answer 38

Ekki eiginleg nálgun heldur er tekið mið af aðstæðum kvenna í samfélaginu. Misjafnt eftir menningu hversu mikla áherslu þarf að leggja á þetta.

Question 39

Virkar meðferð?

Sérvirkni spurningin (Specificity question):

Answer 39

Hvaða meðferð?
Veitt af hvers konar meðferðarapilum?
Til hvers konar skj.stæðinga?
Með hvers konar vandamál?
Hefur hvers konar áhrif?

Question 40

Mat á meðferð:

Sjálfkvæmur bati (Spontaneous Remission)

Answer 40

Einkenni batna án meðferðar. Heilbrigði kemur i bylgjum, eða eitthvað annað en meðferðin sem hafði áhrif.

Question 41

Mat á meðferð:

Samanburðarhópur (Control Group)

Answer 41

Hópur sem fær enga aðra meðferð, nauðsynlegt til þess að geta lagt mat á meðferð. Mikilvægur til að mæla sjálfkvæman bata!

Question 42

Mat á meðferð:

Lyfleysuáhrif (Placebo Effect)

Answer 42

Einkenni batna af lyfleysu því skj.stæðingur trúir á meðferð. Viljum ekki að aðeins trúin á bata vegna meðferðar tryggi bata heldur meðferðin sjálf. Placebo er í raun þegar “ekki meðferðin” hefur árangur.

Question 43

Mat á meðferð:

Blinda (Double-blind technique)

Answer 43

Matsmenn vita ekki hverjir eru í tilraunahóp eða samanburðarhóp. Tryggir hlutlaust mat.

Question 44

Mat á meðferð:

Allsherjargreining (Meta Analysis)

Answer 44

Samantekt á áhrifum margra rannsókna.

Question 45

Mat á meðferð:

Áhrifastærð (Effect size)

Answer 45

Segir rannsakendum hvaða hlutfall skjólstæðinga sem fengu meðferð höfðu jákvæðari útkomu en meðal samanburðar-skjólstæðingur sem fékk ekki meðferðina.

Question 46

Mat á meðferð:

Gagnreyndar meðferðir (Empirically Supported Treatments)

Answer 46

Meðferðir sem sýnt hefur fram á árangur með endurteknum rannsóknum teljast gagnlegar. Einhver annar óháður aðili prufar aðferðina (Meðferðaraðilinn ekki sá sami í bæði skiptin).

Question 47

Mat á meðferð:

Af opnum hug (Openness)

Answer 47

Vilji skjólstæðings til að vera í meðferð og taka þá áhættu að breyta sjálfum sér.

Question 48

Mat á meðferð:

Í tengslum við sjálfan sig (Self-relatedness)

Answer 48

Geta skj.stæðings til að upplifa og skilja eigin innri ferli s.s. hugsun og tilfinningar. Vísar til innsæis og skilnings á sjálfum sér.

Question 49

Slembirannsóknir:

Slembuð íhlutarannsókn (RCT – Randomized Clinical Trial)

Answer 49

Samanburðarhópur til að ná einnig mælingum á sjálfkvæmum bata.

Skipað er í hópa eftir tilviljun.

Hópar eru eins, hafa sömu greiningu.

Tilraunahópur fær meðferðina.
Samanburðarhópur fær lyfleysu.

ATH! Maður veit ekki hvort að maður sé að fá meðferðina eða ekki; Trick or treatment.

Question 50

Sameiginlegir þættir meðferða:

Dodo bird Verdict

Answer 50

Flestar rannsóknirnar virka þrátt fyrir að það sé mikill munur á þeim; allir eru sigurvegarar.

Question 51

Sameiginlegir þættir meðferða:

Sameiginlegir þættir (Common facts)

Answer 51

Meðferðarsamband; hlýja, skilningur og traust.

Minnka kvíða/ónæming.

Styrking árangursríkrar hegðunar.

Félagslegt nám.

Sjálfsþekking-innsæi (Self knowledge/insight)

Meðferð er stigverkandi (Incremental Process)

Question 52

Meðferð fyrir börn

Answer 52

Lyf
Atferlismeðferð

Hugræn atferlismeðferð

Fjölskyldumeðferð

Bæði einstaklings og hópmeðferð

Flóknari nálgun en hjá fullorðnum, þarf að vinna með barnið sjálft, foreldra, fjölskyldu, kennara og skólayfirvöld.

Question 53

Forvarnir og breytingar á áherslum:

Af-stofnanavæðing (Deinstutionalization)

Answer 53

Fjöldi leigurýma og geðdeilda hefur fækkað verulega í Evrópu. Meiri áhersla lögðá meðferð í nærumhverfi, t.d. heilsugæslu.

Question 54

Forvarnir og breytingar á áherslum:

Aðstæðumiðaðar Forvarnir (Situation Specific Prevention)

Answer 54

Áhersla á að minnka/eyða umhverfisþáttum sem valda röskunum og ýta undir umhverfistengda þætti sem koma í vegn fyrir þær.

Question 55

Forvarnir og breytingar á áherslum:

Hæfnimiðaðar forvarnir (Competence Focused Prevention)

Answer 55

Áhersla á að auka hæfni og getu einstaklings til þess að takast á við mótlæti.