Kafli 16

Question 1

Heilsusálfræði

Answer 1

• Líkamleg, andleg og félagsleg vellíðan

* Snýst um að viðhalda góðri heilsu, fjallar um þætti sem valda sjúkdómum, lifa með sjúkdómum og að bæta heilsu.

Question 2

Líkan um líffræðilega, sálfræðilega og félagslega þætti (Þættir sem hafa áhrif á heilsu)

Answer 2

• Lífstíll: Mataræði manneskjunnar, hreyfing, hvort að hún reyki eða drekki.
• Þættir sem hafa áhrif á líkamlega heilsu: Til dæmis streita o.fl.
• Heilsusamleg hegðun: Það að leita til læknis ef eitthvað bjátar á, menningarleg norm og social relationships.
• Líffræðilegir þættir: Aldur, kynþáttur, kyn og gen.

Question 3

Sjúkdómar hafa breyst með tímanum

Answer 3

• Breyttist með tilkomu pensilíns.
• Lífstíll (t.d. Reykingar), streita, kynlífshegðun hafa áhrif á sjúkdóma nútímans.
• Um 1900 þá var Influenza algengasti sjúkdómurinn en í dag er það krabbamein, hjartasjúkdómar og lungnasjúkdómar (t.d. astmi).

Question 4

Þrjár skilgreiningar á streitu

Answer 4

1. Streita sem áreiti (Elliot og Eisdorfer)
   • Hlutlæg skilgreining á streitu sem vísar til atburða eða fyrirbæra í umhverfinu.
   o ,,Það er svo mikið að gera hjá mér, það eru 5 próf í vikunni, bíllinn minn bilaði og kærasti minn hætti með mér”.
2. Streita sem viðbragð (Hans Selye)
   • Vísar til líkamlegra og sálrænna (hegðun, hugsun, og tilfinningar) viðbragða við álagi.
   o ,,Ég er svo tense, næ ekki að einbeita mér og er öll á iði”.
3. Streita sem samvirkni áreitis og viðbragðs (Lazarus)
   • Gerir ráð fyrir samvirkni einstaklings við umhverfið eða með öðrum orðum skoðar tengsl áreitis og viðbragða.
   o Frá þessu sjónarhorni er streita mynstur af hugrænu mati, líffræðilegum viðbrögðum og tileinkaðari hegðun sem verða vegna ójafnvægisins á milli aðstæðna sem koma upp og þess sem þarf til að takast á við þær.

Question 5

Streituvaldar (Stressor Characteristics)

Answer 5

• Hversu ákafir
• Hversu lengi þeir vara
• Forspá
• Hvort við höfum stjórn
• Hvort þeir séu krónískir

Streituvaldarnir krefjast úrlausnar á aðstæðum (Situation)

Question 6

Hugrænt mat (Cognitive Appraisal):

Answer 6

• Mat á kröfum streituvaldans
• Mat á úrræðum
• Mat á afleiðingum
• Mat á hvað afleiðingarnar fela svo í sér

ATH! Hugrænt mat og líffræðileg viðbrögð hafa áhrif á hvort annað

Question 7

Áhrif hugræna matsins (Effects)

Answer 7

• Áhyggjur
• Hraðar hugsanir
• Lítið sjálfstraust
• Búist er við því versta
• Vonleysistilfinning

Question 8

Líffræðileg viðbrögð (Physiological Responses)

Answer 8

• Örvun sympatíska kerfisins (ósjálfráða taugakerfið, virkjar fight or flight mode)
• Streituhormón

Question 9

Áhrif líffræðilegra viðbragða (Effects)

Answer 9

• Vöðvaspenna
• Hraðari hjartsláttur
• Grunnur andadráttur
• Eykur næmni fyrir veikindum

Question 10

Bjargráð (Hegðun manneskjunnar)

Answer 10

• Hegðun sem tengist ekki áreitinu
• Hegðun sem er “út um allt”
• Sjálf-skaðandi hegðun, til dæmis neysla á efnum eða áfengi.

Question 11

Minniháttar streituvaldar (Microstressors)

Answer 11

Daglegt amstur og vesen. Umferðarteppur, biðraðir og hlutapróf o.s.frv.

Question 12

Meiriháttar neikvæðir atburðir (Major Negative Events)

Answer 12

Skilnaðir, fráfall ástvina, alvarleg veikindi og fórnalömb líkamsárása.

Question 13

Hörmungar (Catastrophic Events)

Answer 13

Jarðskjálftar, snjóflóð o.s.frv.

Question 14

Eiginleikar streituvalda

Answer 14

o Stjórn; því minni stjórn á atburði því meiri streita.

o Forspá; ef þú veist að atburðurinn er í vændum veitir hann minni streitu þegar hann gerist.

Question 15

Lífsatburðarmælingar

Answer 15

• Listinn inniheldur bæði neikvæða og jákvæða atburði.
• Mat atburðar, hversu streituvaldandi hann er þá segir fólk hvort hann hafi verið mjög neikvæður, neikvæður, mjög jákvæður eða jákvæður og hversu mikil áhrif atburðurinn hefur á líf einstaklingsins.
• Self reports: Fólk gefur streitunni einkunn á skalanum 1-100.

Question 16

Streituviðbragð

Answer 16

Streituviðbragð er þrennskonar, hugrænt mat, líkamleg viðbrögð og síðan hegðun. Líkan Lazarus (Taldi streitu vera samvirkni áreitis og viðbragðs).

Question 17

Hugrænt mat (Cognitive Appraisal)

Answer 17

o Skiptist í 4 stig:
o Mat á aðstæðum, upphafsmat (Primacy apraisal).
o Mat á þeim úrræðum sem má nota til bjargráða, annars stigs mat (Secondary Appraisal)
o Hverjar eru hugsanlegar afleiðingar.
o Hvað þýðir þetta fyrir mig eða um mig?

Question 18

Líkamleg streituviðbrögð

Answer 18

o Sjálfvirka taugakerfið: Eykur virkni í nýrnahettukjarna, eykur framleiðslu nýrnahettuhormóna, eykur hjartslátt og blóðþrýsting.

o Heiladingull: Eykur virkni í nýrnahettuberki og eykur framleiðslu nýrnaberkjahormóna sérstaklega kortisóls (streituhormón, viðheldur jafnvægi í líkamanum, “fuelar” fight or flight), kortisól dregur úr virkni ónæmiskerfis og minnkar mótstöðu gagnvart sýkingum (næmari fyrir veikindum).

Question 19

Walter Cannon

Answer 19

Taldi að stress væri truflun á homeostasis, umhverfið væri orsakavaldur.

Question 20

Hans Selye

Answer 20

Faðir streiturannsókna, innkirtlafræðingar, vann á sjúkrahúsi og tók eftir því að sjúklingar sem glímdu við mismundandi sjúkdóma höfðu lík einkenni; grenntust, engin matarlyst o.s.frv. Var frumkvöðull á sínu sviði, sem sagt að rannsaka líkamleg viðbrögð við streitu. Taldi streitu sem viðbragð.

Question 21

Líkan Selye (General Adaption Syndrome, GAS): Mikilvægt

Answer 21

• Alarm: Þessi viðvörunarviðbrögð eiga sér stað vegna skyndilegrar örvunar á sympatíska taugakerfinu (sjálfvirkataugakerfið, það sem örvar, fight or flight) og losunar streituhormóna af innkirtlakerfinu. Viðvörunarstigið getur þó ekki endalaust staðið yfir og náttúruleg tilhneiging líkamans til að viðhalda líkamsjafnvægi (Homeostasis) veldur virkni í parasympatíska taugakerfinu, sem dregur úr örvun. Líkaminn heldur áfram að vera á rauðri viðvörun, en svarar þó með 2. stigi, mótstöðu (resistance).
• Resistance: Á viðnámsstigi (Resistance) eru “resources” líkamans virkjaðar með áframhaldandi útstreymi streituhormóna af innkirtlakerfinu, einkum nýrnahettum. Viðnám getur varað í tiltölulega langan tíma, en “resources” líkamans eru tæmdar og ónæmiskerfið er að hluta til bælt niður af streituhormónunum (kortisól).
• Exhaustion: Ef streituvaldur er ákafur og heldur áfram of lengi, mun líkaminn að lokum ná stigi þreytu (Exhaustion) þar sem aukið varnarleysi er fyrir sjúkdómum og í sumum sérstökum tilvikum hrun (Collapse) og dauði. Selye hélt því fram að þar sem líkaminn er veikastur (t.d. hjarta-, öndunarfærum, meltingarfærum) verður hann fyrir mestum áhrifum.

Question 22

Streita og vellíðan

Answer 22

• Neikvæð áhrif á streitu og vellíðan eru skýrust hjá fólki sem hefur lent í meiriháttar atburðum eða hörmungum.

o Hörmungar: eftirlifendur stríða, kjarnorkuslys, jarðskjálftar, snjóflóð.

o Meiriháttar atburðir: fórnalömb ofbeldisglæpa, t,d, nauðgana.

Question 23

Áfallastreituröskun

Answer 23

Megineinkenni eru doði, endurteknar hugsanir um atburð, svefntruflanir, einbeitingarleysi, óöryggi og sjálfsásakanir.

• ATH! Ofbeldi veldur oft meiri áfallastreituröskun heldur en hörmungar; brýtur á gildismati, trausti viðhorfi sem verður til þess að fólk hagar sér með ákveðnum hætti.

Question 24

Tengsl streitu og líkamlegrar heilsu

Answer 24

• Kransæða hjartasjúkdómar:
o Hjartaverkur
o Hjartaáfall
o Algengasta dánarorsökin

• Ónæmiskerfið
o Hefur nokkrar gerðir af frumum sem takast á við óæskilega mótefnavaka.
o Eitilfrumur/hvít blóðkorn (B og T hjálparfrumur)
o Streituvaldandi atburðir hafa meiri áhrif á T gerð heldur en B gerð til lengri tíma.

Question 25

Vulnerability factors

Answer 25

Auka næmni fólks fyrir streituvaldandi atburðum, factorarnir eru: lítill félagslegur stuðningur, léleg bjargráð (Poor Coping Skills), aðrir persónuleikatengdir þættir eins og taugaveiklun, tilhneiging til þess að vera kvíðinn og neikvæður og bældar tilfinningar. Það að vera týpa A.

Question 26

Protective factors

Answer 26

Umhverfisleg eða persónuleg úrræði sem hjálpa fólki að takast á við streituvaldandi atburði, factorarnir eru: persónulegur stuðningur, árangursrík bjargráð, persónuleikatengdir þættir eins og harðlyndi (Hardiness), jákvæðni (trúa á að maður komist í gegnum hvaða aðstæður sem er) og eiginleiki til þess að finna merkingu í streitu-aðstæðum (Finding meaning in stressful life events). Það að vera týpa B. Coping self-efficacy

Question 27

Félagslegur stuðningur (Social Support)

Answer 27

Vísar til:

• Upplifaðar umhyggju, huggunarm, virðingar eða hjálpar sem manneskja fær frá öðru fólki eða hópum
• Slíkur stuðningur getur komið frá maka, börnum, foreldrum, vinum, samstarfsmönnum eða samfélagslegum hópum.

Question 28

Lífeðlislegir þættir

Answer 28

Viðbrögð sjálfvirka taugakerfisins og innkirtlakerfisins eru misjafnlega góð/sterk á milli fólks og skipta þau miklu máli í streituvaldandi aðstæðum hvernig líkaminn bregst við.

• Katekólamín og Kortsól: Áhrif kortisóls dugar lengur en áhrif katekólamíns. Bæði eru streituhormón og virkja “fight or flight response”. Koritsól dregur úr virkni ónæmiskerfis og minnkar mótstöðu gagnvart sýkingum en Katekólamín eykur virkni taugakerfisins. Líkamleg hreyfing eykur framleiðir Katekólamín sem bætir streituviðbrögð einstaklings, ef hann hreyfir sig reglulega.

Question 29

Coping Self-efficacy

Answer 29

Trúin á að maður geti framkvæmt hegðunina sem þarf til þess að takast á við aðstæður á farsælan hátt, er mikilvægur verndandi þáttur.

Question 30

Að finna meiningu á bakvið streituvaldandi atburði

Answer 30

Geta fólks til þess að svara spurningunni “Af hverju?” eitthvað kom fyrir. Húmanískir fræðimenn leggja áherslu á þörf mannsins til að finna merkingu í lífi manns og sálfræðilegum ávinningi af því. Það að finna meiningu í erfiðum atburðum hjálpar fólki að komast í gegnum þá, til dæmis á fólk auðveldara með að komast í gegnum erfiða atburði sem er trúað. Til dæmis það að líða betur við það að túlka jákvæðar ástæður fyrir að hafa sjúkdóm. Horfa á það þannig að atburðurinn þroski mann.

Question 31

Týpa A og B

Answer 31

• Rannsóknir á tengslum tiltekinna hegðunareinkenna og hjartasjúkdóma spratt upp úr rannsóknum Friedman og Rosenman á hefðbundnum áhættuþáttum eins og kólesteról ríkri fæðu.
• Týpu A hegðun má flokka í þrennt:

1. Stöðug samkeppni
2. Tímaskortur
3. Reiði/ýgi (fjandsemi)

• Týpa B: Lítið í samkeppni, nógur tími og yfirleitt frekar ljúfar týpur sem hnusa af blómum.
• ATH! Málið er þó ekki svona einfalt.

• Rannsóknir sýna að A-týpu hegðunareinkenni fara ekki alltaf saman
o Sumir eru fjandsamlegir en ekki í samkeppni
o Aðrir eru alltaf í tímaskorti og/eða samkeppni

• Fjandsemi virðist skipta mestu máli í tengslum við kransæðasjúkdóma.

Question 32

Harðlyndi (Hardiness; Susan Kobasa)

Answer 32

o Samanstendur af þremur þáttum
▪ Stjórn á aðstæðum
▪ Áskorun
▪ Skuldbinding

o Harðlynt fólk hefur trú á því sem það er að gera og finnst það skipta miklu máli. Þau meta streituaðstæður sem áskorun og tækifæri frekar en ógnun. Þau átta sig á að þau hafa stjórn á afleiðingunum

Question 33

Bjartsýni/Svartsýni (Optimism)

Answer 33

Almennar jákvæðar eða neikvæðar skoðanir til lífsins.

Question 34

Vandamála miðluð bjargráð (Problem focused Coping)

Answer 34

Að gera eitthvað í málunum sem leiðir til breytingar til hins betra.
o Slá lán fyrir skuldum
o Gera námsáætlun
o Leita sér læknishjálpar

Question 35

Tilfinningamiðuð bjargráð (Emotional Focused Coping)

Answer 35

Tilraun til að stjórna neikvæðum eða óþægilegum tilfinningum. Þetta getur gerst bæði með hegðun og hugsunum.
o Líkamsrækt
o Nota áfengi eða lyf
o Leiða hugann frá vanda
o Sjá ákveðnar hliðar
o Forðun: dregur úr streitu til að byrja með en sé þegar til lengri tíma litið ekki vænleg leið til árangur.

Question 36

Að leita í félagslegan stuðning

Answer 36

Finna fyrir stuðningi nákominna.

Question 37

Streituþjálfun

Answer 37

• Hugrænt Mat:
• Breyting á hugsunarmynstri
• Kenna sér að geta leitt sig í gegnum erfiða atburði
• Líffræðileg bjargráðarviðbrögð:
• Þjálfun slökunar í líkamstaugakerfnu (Somatic)
• Hugleiðsla

Question 38

Heilsuefling

Answer 38

• Lífstílsþættir geta haft neikvæð áhrif á heilsu okkar og langlífi. Helstu áhættuþættirnir eru:
o Reykingar
o Ofdrykkja
o Skortur á líkamsrækt
o Slæmar matarvenjur
o Notkun eyturlyfja
o Hunsa fyrirmæli heilbrigðisstarfsfólks, t.d. um lyf
o Kynlífshegðun
o Sleppa sætisbeltinu

• Sjö þættir sem spá fyrir um betri heilsu og langlífi:
o Reglubundinn svefn (7-8) tímar
o Morgunmatur
o Ekki reykja
o Borða sjaldan á milli mála
o Vera á eða við eðlilega líkamsþyngd
o Hreyfa sig
o Áfengisnotkun í hófi