H4 Stress, biopsychosociale factoren en ziekte

Question 1

Psychosociale invloeden van stress

Answer 1

1. Sociale support
2. Een gevoel van persoonlijke controle
3. Persoonlijkheidsfactoren
4. Gedrag: type A of type B

Question 2

Psychosociale invloeden van stress: Sociale support

Answer 2

Sociale support refereert naar comfort, zorg, waardering en hulp die je krijgt van iemand anders op een groep van anderen. Mensen die sociale support krijgen voelen zich geliefd, gewaardeerd en deel van een sociaal netwerk. Sociale support verwijst zowel naar de acties die anderen voor je doen als naar de ontvangen support op zich. Het refereert ook naar iemands perceptie van comfort: de zorg en hulp die beschikbaar zijn wanneer nodig, oftewel perceived support.

Er zijn 4 types van sociale support:
1. Emotionele of waarderingssupport: empathie, aanmoediging, bezorgdheid, positief aanzien en zorg. Het geeft comfort, geruststelling en een gevoel ergens bij te horen in tijden van stress.
2. Tastbare of instrumentele support: directe bijstand, bvb geld lenen, helpen met taken,..
3. Informatieve support: advies, aanwijzingen, suggesties of feedback.
4. Gezelschapssupport: de beschikbaarheid van anderen om tijd door te brengen met de persoon, waarbij een gevoel van deelname in een groep met gedeelde activiteiten en sociale interesses gevoeld wordt.

Question 3

Wie krijgt sociale support?

Answer 3

Dit hangt af van verschillende factoren:
* Factoren mbt de ontvanger van de support: bvb asociale mensen die geen hulp bieden aan anderen of niet laten weten dat ze hulp nodig hebben, krijgen minder support.
* Factoren mbt de verstrekker van support: bvb niet de middelen hebben of zelf in nood zijn, de noden van anderen niet detecteren,..
* De omvang en sterkte van iemands sociaal netwerk.
* Leeftijd, bvb oudere mensen ervaren minder steun.

Social support questionnaire: onderzoekers stellen vast dat sommige mensen tevreden zijn met support van een beperkte kring naasten, terwijl anderen nood hebben aan een breed netwerk.

Question 4

Gender, socioculturele en leeftijdsverschillen bij het ontvangen van support

Answer 4

Er is bewijs dat vrouwen minder support krijgen van hun partners dan mannen en terugvallen op vriendinnen voor support. Dit verschil kan voortkomen uit het feit dat relaties tussen vrouwen
intiemer van aard zijn.

In de USA hebben zwarten kleinere sociale netwerken dan blanken en latino’s. Binnen die minderheden hebben de mannen grotere netwerken dan de vrouwen.

Bij het ouder worden en het ontwikkelen van chronische ziekten ervaren mensen een verkleining van hun sociaal netwerk.

Question 5

Sociale steun, stress en gezondheid

Answer 5

Uit onderzoek blijkt dat sociale steun stress kan reduceren. Hoe groter de steun, hoe minder spanning bij deelnemers waargenomen wordt. Die spanning werd gemeten als cardiovasculaire reactivity, de toename in bloeddruk of hartslag.

Question 6

Beïnvloedt sociale support stress en gezondheid?

Answer 6

Er zijn aanwijzingen dat:
* Sociale support verlaagt de stress die mensen voelen.
* Positieve interacties met de partner reduceren de impact van jobstress op cortisolniveau.
* cardiovascular reactivity metingen: aanwezigheid van support kan stress zowel verhogen al verlagen, bvb bij een toespraak
* Support komt gezondheid ten goede: grote sociale support verlaagt de kans op vroegtijdig overlijden en wordt geassocieerd met een lagere kans op hartziekten. Chronische eenzaamheid, als een indicator van lage sociale support, voorspelt hogere overlijdensratio’s.
* Opgelet: het zou kunnen dat genetische factoren zowel de ontwikkeling van sociale support als de toekomstige gezondheid beïnvloeden zonder dat sociale support een directe causale rol speelt in de gezondheid!
* Patiënten met hoge sociale support herstellen sneller van ingrepen

Question 7

Hoe kan sociale support onze gezondheid beïnvloeden?

Answer 7

Buffering hypothese: sociale support beïnvloedt gezondheid door de persoon te beschermen tegen de negatieve effecten van hoge dosissen stress. Dit gebeurt enkel bij blootstelling aan een sterke stressor, los daarvan is er geen buffering. Mensen met hoge sociale support zullen een situatie minder snel als stressvol inschatten en de sociale support kan ook de respons op een stressor beïnvloeden na de initiële appraisal.

Direct effects hypothese: sociale support is voordelig voor de gezondheid, ongeacht hoeveel stress iemand ervaart - de voordelen zijn gelijkaardig onder lage en hoge stress situaties.

Stress prevention model: stress voorkomen kan ook voordelig zijn voor de gezondheid, sociale support kan bijdragen dmv advies en middelen waarmee blootstelling aan stress vermeden of geminimaliseerd kan worden.

Question 8

Is sociale support altijd nuttig?

Answer 8

Als de hulp ontoereikend is, in de verkeerde categorie of iemand wilt geen hulp, dan zal sociale support niet altijd stress verminderen en gezondheid bevorderen. De beste support is degene die beantwoordt aan de noden van de ontvanger.

Invisible support: wanneer de ontvanger niet eens beseft dat hij support ontvangt.

Sociale banden kunnen schadelijk zijn wanneer ze ongezond gedrag aanmoedigen.

Question 9

Psychosociale invloeden van stress: persoonlijke controle

Answer 9

het gevoel eigen beslissingen en effectieve acties te kunnen nemen om voordelige gevolgen uit te lokken en onvoordelige gevolgen te vermijden. Mensen met een hoog gevoel van persoonlijke controle ervaren we minder strain van stressors.

Question 10

Types van controle

Answer 10

1. Gedragscontrole: het vermogen om concrete actie te ondernemen om de impact van een stressor te beïnvloeden.
2. Cognitieve controle: vermogen om denkprocessen of strategieën te gebruiken om de impact van een stressor te beïnvloeden. Deze vorm van controle blijkt bijzonder effectief in het reduceren van stress.

Question 11

Overtuigingen over zichzelf en controle

Answer 11

Interne locus van controle: geloof dat de controle over gebeurtenissen bij zichzelf ligt.

Externe locus van controle: geloof dat de controle over gebeurtenissen buiten zichzelf ligt.

Self-efficacy: Als men gelooft voldoende bekwaam te zijn om een bepaalde taak uit te voeren, dan vergroot dat de kans om die taak met een positief resultaat af te ronden. Mensen schatten hun kansen in obv eerdere observaties van zichzelf en anderen. De beslissing om uiteindelijk aan een taak te beginnen hangt af van:
* Outcome expectancy: het geloof dat het gedrag, indien goed uitgevoerd, zal leiden tot een voordelig resultaat.
* Self-efficacy expectancy: het geloof de taak naar behoren te kunnen uitvoeren.

Question 12

Determinanten en ontwikkeling van zelfcontrole

Answer 12

Voor onze zelfcontrole gebruiken we informatie over onze eerdere successen en mislukkingen, evenals social learning: het observeren van modellen.

Armere mensen die weinig toegang hebben tot macht en economische vooruitgang, zullen eerder geneigd zijn een externe locus van controle te hebben.

Question 13

Waarom ontbreekt het mensen aan gevoel van persoonlijke controle?

Answer 13

Learned helplessness: is een belangrijke karakteristiek van depressie. Mensen die zich bevinden in situaties die ze niet kunnen controleren en die tot herhaald mislukken leiden, kunnen hulpeloos worden. Niet elke persoon in een uitzichtloze situaties wordt hulpeloos.

Mensen die zich in een uitzichtloze situaties bevinden maken attributies over 3 dimensies daarvan:
1. Intern - extern: het toewijzen van de tekortkoming aan interne of externe omstandigheden.
2. Stabiel - onstabiel: of de oorzaak van de situatie langdurig (stabiel) of tijdelijk (onstabiel) is.
3. Globaal - specifiek: oorzaak van falen toewijzen aan globale kenmerken of bvb een specifiek onderdeel van het eigen gedrag.

Mensen die negatieve gebeurtenissen toewijzen aan stabiele en globale oorzaken lopen een verhoogd risico op hulpeloosheid en depressie. Als hun attributies ook intern gebeuren, zal hun
depressief denken wellicht ook een verlies van zelfwaarde meebrengen.

Mensen die geloven dat slechte gevolgen komen door stabiele, interne en globale factoren, maar goeie situaties voortkomen uit externe, onstabiele en specifieke factoren hebben een pessimistic explanatory style.

Optimistic explanatory style: negatieve gebeurtenissen attribueren aan externe, onstabiele en specifieke oorzaken.

Question 14

Persoonlijke controle en gezondheid

Answer 14

Een groot geloof in persoonlijke controle leidt wellicht tot een betere consolidatie van gezondheid en het voorkomen van ziekte. Wordt men toch ziek, dan zal deze overtuiging leiden tot snellere aanpassing en een spoediger herstel (deze mensen houden zich ook beter aan revalidatie).

Mutidimensional health locus of control scales: lijst met 18 items in 3 schalen voor de meting van gezondheidsgerelateerde effecten van zelfcontrole:
1. Internal health locus of control: geloven dat controle over gezondheid bij de persoon zelf ligt.
2. Powerful-others health locus of control: geloven dat de gezondheid in handen ligt van andere personen bvb dokters.
3. Chance locus of control: geloof dat lot of geluk de gezondheid bepalen.

Question 15

Gezondheid en persoonlijke controle op oudere leeftijd

Answer 15

Conclusies uit onderzoek in woon-zorgcentra:

1. Persoonlijke controle in belangrijk, zelfs over kleine aspecten. Dit heeft een groot effect op de fysieke en mentale gezondheid van de bewoners.
2. Gezondheidsprofessionals en onderzoekers moeten de aard en impact van persoonlijke controle die ze introduceren (of wegnemen) goed inschatten.
3. Het gebrek aan persoonlijke controle heeft invloed op gezondheid, geluk en levensduur.

Question 16

Psychosociale invloeden van stress: Persoonlijkheidsfactoren in stress

Answer 16

Hardiness (taaiheid) refereert naar een brede waaier aan persoonlijkheidskenmerken die mensen onderscheiden die wel en niet ziek worden, onderverdeeld in 3 categorieën:

1. Gevoel van persoonlijke controle: zelf invloed in het eigen leven hebben.
2. Gevoel van betrokkenheid (commitment) bij activiteiten en personen.
3. De neiging veranderingen eerder als uitdaging ipv bedreiging te zien.

Question 17

Gevoel van samenhang, optimisme en veerkracht

Answer 17

Sense of coherence: de wereld zien als begrijpbaar, hanteerbaar en betekenisvol.

Optimisme: het uitgangspunt dat goeie dingen zullen gebeuren.

Resilience: refereert naar de hoge levels van 3 samenhangende componenten van persoonlijkheid: zelfwaarde, persoonlijke controle en optimisme. Oorzaken: genetica, maar ook eerdere ervaringen.

Question 18

Persoonlijkheidssterktes en gezondheid

Answer 18

Het is nog niet helemaal duidelijk wat de mechanismen zijn, maar taaie mensen blijven gezonder onder stress en kunnen beter omgaan met stressvolle situaties. Ze voelen minder snel spanning bij stress waardoor het stressproces zelf ook trager op gang komt.

Question 19

Persoonlijkheid en gezondheid op oudere leeftijd

Answer 19

Stamina: weerstand en uithoudingsvermogen, hoge stamina wordt op oudere leeftijd gekenmerkt door een positieve outlook in tijden van tegenspoed.

Question 20

5-factorenmodel van persoonlijkheid

Answer 20

Metingen ahv persoonlijkheidstesten. Onderzoek toont correlatie tussen de positieve dimensies van het 5-factorenmodel van persoonlijkheid en een gezonder levenspatroon.
1. Extraversie
2. Vriendelijkheid
3. Emotionele stabiliteit
4. Ordelijkheid
5. Openheid

Question 21

Psychosociale invloeden van stress: gedrag type A of type B

Answer 21

Het type-A gedragspatroon bestaat uit 4 kenmerken:
* Competitieve instelling mbt prestaties: zelfkritisch, doelen nastreven zonder plezier.
* Tijdsnood: constant strijden tegen de klok.
* Boosheid / vijandigheid: snel boos of vijandig worden, kan geuit worden of niet.
* Opvallende spreekstijl: luid, snel, empathisch, vaak het gesprek domineren.

Het type-B-gedragspatroon uit zich in lagere niveaus van competitiviteit, tijdnood en vijandigheid. Mensen zijn makkelijker, rustiger en filosoferen over het leven.

Het meten van het gedragspatroon gebeurt via een tijdrovend en duur interview wat ook is aangepast tot een self-report vragenlijst, bvb Jenkins activity survey van 52 items voor volwassenen of de Matthews test for health bij kinderen.

Question 22

Gedragspatronen en stress

Answer 22

Types-A reageren sneller en feller op stres dan types-B en interpreteren stressors vaak als een bedreiging voor hun zelfcontrole.

Types-A hebben een hogere reactiviteit dan types-B, vooral bij mannen. Men kan echter niet stellen dat mannen vaker type-A zijn dan vrouwen. Het type-A gedrag wortelt zich al in de vroege jeugd, het temperament. Het patroon blijft, neemt toe naar volwassenheid en weer af richting ouderdom.

Type-A-gedragspatronen zijn afhankelijk van inkomen en opleiding: hoe hoger, hoe meer type-A gedrag. Het kan ook erfelijk zijn.

Question 23

Type-A gedrag en gezondheid

Answer 23

Het verband met gezondheid is niet zeer sterk. Wel gebeurt er onderzoek naar de link met CHD: coronary heart disease wat zich vaker ontwikkelt in type-A personen.

Onderzoek stelt dat bij het ontwikkelen van CHD de component van boosheid/vijandigheid de belangrijkste indicatie is:
* Indien geuit en in combinatie met cynisme en achterdochtigheid naar anderen toe wordt hoge vijandigheid gelinkt aan CHD.
* Indien er een combinatie is met andere negatieve emoties, zoals bvb depressie en spanningen, verhoogt de kans op CHD.

Vijandigheid is gelinkt aan reactiviteit op interpersoonlijke, eerder dan niet-sociale stressors. Een vijandig persoon zal geneigd zijn in een vicieuze cirkel te belanden door het sociale conflict te escaleren en sociale support te verminderen.

Question 24

Andere gevaarlijke aspecten van het type-A-gedragspatroon

Answer 24

Sociale dominantie: de neiging of het motief om macht, controle of invloed uit te oefenen over andere mensen. Ook dit wordt geassocieerd met CHD en coronary atherosclerose.

Question 25

Hoe stress gezondheid beïnvloedt

Answer 25

1. Cardiovasculaire reactiviteit en ziekte
2. Endocriene reactiviteit en ziekte
3. Immuunreactiviteit en ziekte
4. Psychoneuroimmunologie

Question 26

Diathesis-stressmodel

Answer 26

de kwetsbaarheid van mensen tov fysieke of psychologische aandoening is afhankelijk van een samenspel van hun predispositie tov de aandoening (diathesis) en de
hoeveelheid stress die ze ervaren.

De causale route tussen stress en ziekte kan 2 routes bevatten:
* Directe route: door de lichamelijke veranderingen die stress oproept. Er zijn bewijzen dat ziekte samenhangt met de reactiviteit van mensen in hun cardiovasculaire, endocriene en immuunsystemen. Deze allostatic load kan bij ouderen leiden tot hogere sterfte.
* Indirecte route: gezondheid wordt beïnvloed door gedrag, bvb slecht eetpatroon, roken,..

Question 27

Cardiovasculaire reactiviteit en ziekte

Answer 27

Er is een verband tussen hogere cardiovasculaire reactiviteit (fysiologische veranderingen in hart, bloedvaten en bloed) en hartaandoeningen, hoge bloeddruk en beroerte. Stress veroorzaakt tevens hogere concentraties van bloedplaatjes (stolling!) Waardoor de kans op hartaanval vergroot.

Question 28

Endocriene reactiviteit en ziekte

Answer 28

Sociale steun kan de endocriene reactiviteit beperken. Dit is belangrijk want de activatie van de hypothalamus-hypofyse-bijnier as bij stress zorgt voor de uitscheiding van hormonen zoals catecholamines en corticosteroïden, wat in hoge mates effect heeft op het cardiovasculaire systeem en kan leiden tot hartkloppingen en zelfs hartstilstand.

Question 29

Immuunreactiviteit en ziekte

Answer 29

Catecholamines en corticosteroïden beïnvloeden de gezondheid ook door hun invloed op het functioneren van het immuunsysteem: verhoging van cortisol en adrenaline zorgen voor een verlaging van de activiteit van T-en B-cellen tegen antigenen, wat belangrijk is bij de weerstand tegen infectieziektes en kanker. Kankerpatiënten met hogere concentraties van killer T-cellen hebben betere vooruitzichten.

Carcinogenen: schadelijke chemische of fysische middelen, bvb X-ray, tabak, asbest,.. die DNA in lichaamscellen kunnen beschadigen. Ook bij blootstelling hieraan speelt het immuunsysteem een grote rol: het laat enzymen vrij die carcinogenen aanvallen en beschadigd DNA herstellen. Hoge stress belemmert de productie van deze enzymen

Question 30

Psychoneuroimmunologie

Answer 30

Psychoneuroimmunologie: wetenschap die zich focust op relaties tussen psychosociale processen en de activiteit van het zenuwstelsel, endocrien systeem en immuunsysteem.

Deze systemen vormen een feedback loop: het zenuwstelsel en endocrien stelsel sturen chemische boodschappen in de vorm van neurotransmitters en hormonen die de immuunfunctie verhogen of verlagen. En de cellen van het immuunstelsel produceren cytokines en ACTH die chemische informatie terugsturen naar de hersenen die fungeren als een controle centrum voor het behoud van balans in het immuunsysteem.

Question 31

Psychoneuroimmunologie: Emoties en immuunfunctie

Answer 31

Pessimisme, depressie en stress worden gelinkt aan een verlaagde immuunfunctie. Gestresseerde mensen ontwikkelen bvb minder antilichamen na een vaccinatie. Positieve emoties kunnen het immuunsysteem een boost geven.

Bij ernstige crisis verlaagt de concentratie van lymfocyten, calorie inname en lichaamsgewicht en neemt de hoeveelheid cortisol toe. Het duurt maanden vooraleer de oorspronkelijke waarden zich herstellen. Een toename van cortisol zorgt normaal gezien voor een afname van ontsteking, maar bij chronische stress wordt het immuunsysteem minder gevoelig voor normale anti-inflammatoire responsen op cortisol.

Bij een kleine, korte crisis is minder tijd nodig voor het herstel van de immuuncellen.

Question 32

Psychosociale invloeden op immuun reactiviteit

Answer 32

Grotere sociale support bij langdurige, intense stress zorgt voor een sterker immuunsysteem en kleinere immuunveranderingen (idem voor hardiness). Optimisme kan een beschermende factor zijn voor stress. Ook hebben mensen met een gezondere levensstijl een sterkere immuunfunctie.

Het bespreken (disclosure) van gevoelens zorgt voor een toename van antilichamen, praten werkt daarbij beter dan schrijven. Hoewel schrijven effectiever is voor cynisch-vijandige personen.

Question 33

Conditioneren van de immuunfunctie

Answer 33

Onderzoek met ratten: suikerwater drinken gevolgd door een injectie die misselijk maakt: ratten die daarna zonder de daarop volgende injectie weer suikerwater drinken werden ziek en konden overlijden.

Hieruit blijkt dat immuunsuppressie geconditioneerd kan worden, zowel op celniveau als op het niveau van antilichamen. Huidig onderzoek richt zich op het onderdrukken van allergieën en de acceptatie van getransplanteerde organen.

Question 34

Psychofysiologische aandoeningen

Answer 34

Psychofysiologische (vroeger: psychosomatische) aandoeningen: fysieke symptomen of ziektes die ontstaan uit het samenspel tussen fysiologische en psychologische processen.

Enkele voorbeelden:
* Maagzweren, inflammatoire darmziekte (bvb Chron), prikkelbare darm-syndroom: stress lijkt gelinkt te kunnen zijn aan opflakkeringen van deze ziektes, de fysieke oorzaken zijn echter nog niet duidelijk.
* Astma ontstaat door combinatie van 3 factoren: allergie, luchtweginfectie en biopsychosociale opwinding. Vaak is het vooral fysiek, soms grotendeels psychosociaal. Stress kan een astma aanval uitlokken.
* Terugkerende hoofdpijnen: spanningshoofdpijn en migraine: kan opgeroepen worden door stress, maar ook hormonale factoren (bvb maaltijd overslaan, alcohol, zonlicht, slechte slaap,..) of alledaagse factoren spelen een rol.
* Reumatoïde artritis: ontsteking en stijfheid van kleine gewrichten.
* Dysmenorroe: pijnlijke menstruatie met misselijkheid, hoofdpijn en duizeligheid.
* Huidproblemen zoals psoriasis, eczema, netelroos.

Question 35

Stress en cardiovasculaire aandoeningen

Answer 35

Hypertensie: aanhoudend hoge bloeddruk. Hypertensie die veroorzaakt is door aandoeningen van andere lichaamssystemen of organen wordt secundaire hypertensie genoemd. Andere vormen van hypertensie (geen of onbekende oorzaak) worden primaire of essential hypertensie genoemd.

CHD komt vaker voor (incidentie) in gemoderniseerde samenlevingen dan in andere landen. De oorzaken hiervoor kunnen zijn dat mensen leven langer (CHD komt vooral voor bij ouderen), er meer risicofactoren (obesitas, weinig beweging) zijn, minder sociale support aanwezig is of dat er andere psychosociale stressoren spelen.

De fysieke processen die verband leggen tussen hartkwalen en stress:
* Afgifte van catecholaminen en corticosteroïden.
* Hartritmestoornissen.
* Roken en alcoholgebruik.

Lang werd gedacht dat stress kanker kan veroorzaken: cellen die zich vermenigvuldigen en onbeperkt groeien, bvb leukemie (te veel witte bloedcellen) en carcinomen (tumoren in huid en organen). Er is echter geen bewijs dat stress het ontwikkelen van kanker induceert.