Frumuskemmdir Flashcards
1
Q
Frumur viðhalda homeostasis með því að…
A
- Breyta starfsemi og/eða byggingu til að mæta breyttum þörfum og utanaðkomandi áreiti
- Geta aðlagast og viðhaldið starfsemi við ákveðin áreiti
2
Q
Frumur geta skemmst eða drepist ef…
A
- Áreitið er of mikið
- Áreitið er í eðli sínu skaðlegt
3
Q
Aðlögun, skemmdir eða dauði fara eftir…
A
- Eðli áreitis, styrkleika, tímalengd
- Frumugerð, næringarástandi, blóðflæði
4
Q
Frumuaðlögun
A
Afturkræfar frumubreytingar vegna breytts umhverfis
- Stærð eða fjöldi frumna
- Gerð eða starfsemi frumna
5
Q
Lífeðlisfræðileg frumuaðlögun
A
Viðbrögð við eðlilegum vaxtarhvetjandi eða letjandi efnum/áhrifum í líkamanum
- Hormón (t.d. þungun)
- Þjálfun (t.d. vöðvastækkun)
6
Q
Sjúkleg frumuaðlögun
A
Viðbrögð við áreiti eða álagi sem leiðir til breytinga á byggingu eða starfsemi sem veldur sjúklegu ástandi
7
Q
Hypertrophia
A
Frumustækkun
8
Q
Hyperplasia
A
Frumufjölgun
9
Q
Atrophia
A
Frumuminnkun
10
Q
Metaplasia
A
Umbreyting frumna
11
Q
Labilar frumur
A
Frumur sem skipta sér alla ævi
- Beinmergsfrumur, húð, þekjufrumur, eitilfrumur
12
Q
Stabilar frumur
A
Frumur sem skipta sér ekki nema þær fái boð um það hvort sem það er vegna álags eða skemmdar
- Kirtilfrumur, bandvefsfrumur, æðaþelsfrumur
13
Q
Permanent frumur
A
Frumur sem skipta sér ekki eftir að fósturstigi lýkur
- Hjartavöðvafrumur, rákóttar vöðvafrumur, taugafrumur
14
Q
Í hvaða vefjum sést hypertrophia og hvernig lýsir hún sér?
A
- Verður í vefjum þar sem fjölgunargeta frumna er lítil sem engin (permanent frumur)
- Hver og ein fruma stækkar vegna hormóna eða vaxtarþátta. Aukning verður á byggingarpróteinum og frumulíffærum => Stækkun á líffæri
- Hyperplasia getur sést með - t.d. í leginu.
15
Q
Lífeðlisfræðileg hypertrophia
A
- Stækkun vövða við æfingar
- Stækkun legs í þungun
16
Q
Sjúkleg hypertrophia
A
- Stækkun hjarta vegna háþrýsting/lokuþrengsla
17
Q
Í hvaða vefjum sést hyperplasia og hvernig lýsir hún sér?
A
- Verður í vefjum þar sem frumur geta fjölgað sér (labilar/stabilar frumur)
- Líffærið stækkar því frumum fjölgar
- Gengur yfirleitt til baka þegar áreitið sem viðheldur fjölguninni hverfur
18
Q
Lífeðlisfræðileg hyperplasia (tvær gerðir)
A
Hormónatengd
- Stækkun brjósta við kynþroska/þungun
- Stækkun legs við þungun
Compensatorísk
- Græðsa sára
- Endurvöxtur á lifur eftir aðgerð/sjúkdóm
19
Q
Sjúkleg hyperplasia
A
Oftast vegna mikillar hvatningar frá hormónum eða vaxtarþáttum
- Blöðruhálskirtilsstækkun
- Endometrial hyperplasia
- HPV veirur valda ofvexti í epidermis sem veldur þá vörtu
20
Q
Af hverju verður atrophia í vefjum og hvernig lýsir hún sér?
A
- Svar vefja/frumna við minnkuðu álagi, minnkuðu blóðflæði eða minnkaðri næringu
- Efnaskiptin minnka þ.e. það verður meira próteinniðurbrot heldur en próteinnýmyndun
- Líffæri getur minnkað
21
Q
Lífeðlisfræðileg atrophia
A
- Rýrnun vefja á fósturskeiði
- Hormónatengd (rýrnun á endometrium)
- Vegna aldurs (hóstarkirtill)
22
Q
Sjúkleg atrophia
A
- Rýrnun vöðva við taugaskaða vegna minnkaðs blóðflæðis
- Rýrnun innkirtla vegna skorts á hvatningarhormónum eða vegna lyfjameðferðar (ACTH, sterar)
23
Q
Af hverju verður metaplasia í vefjum og hvernig lýsir hún sér?
A
- Þegar ein frumugerð kemur í stað annarrar á takmörkuðu svæði í vef eða líffæri (oftast í þekju)
- Stofnfrumur í vefnum þroskast í aðra átt
- Er oftast vegna áreitis sem frumugerðin sem kemur í staðinn þolir betur
- Er yfirleitt sjúklegt ástand og getur raskað starfsemi viðkomandi vefjar
- Getur gengið tilbaka ef áreitið hverfur en getur einnig verið forstig krabbameins
24
Q
Öndunarfæraþekja - Metaplasia
A
Í reykingamönnum verður öndunarfæraþekjan að flöguþekju þ.e. bifhærða stuðlaþekjan víkur fyrir þekju sem þolir reykinn betur
25
Blöðruþekja - Metaplasia
Steinar geta ert transitional blöðruþekjuna sem verður að flöguþekju
26
Flöguþekja í vélinda - Metaplasia
Við langvarandi bakflæði (magasýra) getur flöguþekjan í vélinda breyst í kirtilþekju
ATH oftast sem önnur þekja verður að flöguþekju en ekki í vélinda - Hér verður flöguþekjan að einhverju öðru!
27
Kirtilþekja í leghálsi - Metaplasia
Metaplasia verður hjá öllum konum á transformation svæði þar sem endocervical þekjan breytist í flöguþekju á ákveðnu svæði. Á þessu svæði er þekjan viðkvæmust fyrir HPV sýkingum og mögulegum krabbameinum í framhaldi.
28
Orsakir frumuskemmda (8)
1. Súrefnisskortur
- Hypoxia: minnkuð súrefnisþéttni í blóði
- Ischemia: blóðflæðistruflun
2. Sýkingar
- Bakteríur, veirur, sveppir o.fl.
3. Efni
- Endogen: glúkósi/sölt -> osmótísk truflun
- Exogen: eiturefni, sýrur/basar, lyf, áfengi
4. Ónæmisviðbrögð
- Ofnæmi: bólgubreytingar -> skemmdir
- Sjálfsofnæmi: liðagigt/iktsýki, SLE
5. Erfðaþættir
- Meðfæddir: sickle cell anemia, ensímskortur
- Áunnir: DNA skemmdir
6. Næringarójafnvægi
- Næringar/bætiefnaskrotur - prótein, vítamín o.fl.
- Offita: sykursýki, artherosclerosis, lifrarbólga
7. Fysiskir þættir
- Trauma
- Hiti/kuldi
- Geislun
8. Öldrun
- Minnkuð frumuendurnýjun og viðgerðarhæfileikar
- Minnkuð viðbrögð við skemmdum
29
Mekanismnar frumuskemmda
- Truflun eða skemmdir á ákveðnum stöðum/ferlum hafa einna mest vægi
- Sama áreitið getur valdið skemmdum á mismunandi stöðum í frumunni
- Truflun á afmörkuðum stað í frumu getur valdið truflunum á mörgum öðrum stöðum
30
Dæmi um mekanisma frumuskemmda (6)
- ATP skortur
- Mítókondríuskemmdir
- Innflæði Ca2+
- Uppsöfnun ROS
- Himnuskemmdir -> necrosis
- DNA og próteinskemmdir -> apoptosis
31
Myndbreytingar frumuskemmda
Koma oftast fram mun seinna en starfsemistruflun/óafturkræf skemmd/ dauði
32
Afturkræfar frumuskemmdir í rafeindasmásjá (EM)
1. Frumuhimnan
- Blebbing
- Microvilli aflagast/hverfa
- Frumutengsl rofna
2. Mítókondríal breytingar
- Bólgna upp
- Þéttingar
3. Útvíkkun á ER
- Ribósóm losna frá
- Polysome losna í sundur
4. Kjarnabreytingar
- Chromatin þéttist
33
Myndbreytingar sem einkenna afturkræfan skaða í ljóssmásjá
- Frumuúttútnun (cellular swelling)
| - Fituumbreyting (fatty change)
34
Frumuúttútnun
- Skemmdir á jónapumpum þannig fruman missir stjórn á vökva- og saltflutningi
- Na+ safnast fyrir í umfryminu þegar gegndræpi frumunhimnunnar eykst og vatn fylgir á eftir => þenur út frumuna
- Stórar kringlóttar frumur
- Litlaust, vatnsþunnt umfrymi
- Fínblöðrótt umfrymi (útþanin fragment af ER)
- Hydropic change/vacuolar degeneration
35
Fituumbreyting
Sést í tengslum við hypoxiu skemmdir, eitranir og efnaskiptatruflanir
Sést helst í lifur og sjaldgæft að þetta sjáist annars staðr. Alkóhól getur átt hlut í þessum skemmdum en þarf ekki að vera.
36
Necrosis - Óafturkræfur skaði (EM)
- Miklar skemmdir á frumuhimnu
- Ensím leka úr lysosomum og melta frumuna
- Frumuinnihald lekur út í ECM -> bólga
- Aukin úttútnun á mítókondírum
- Myeline figures í umfrymi
- Skemmdar upprúllaðar frumuhimnur sem geta
kalkað
37
Umfrymisbreytingar í necrosu (ljóssmásjá)
- Eosinophilia (aukinn bleikur litur)
- Glassy, homogen (minnkað glycogen)
- Blöðrótt (vacuolated) vegna meltingar á frumulíffærum
38
Kjarnabreytingar í necrosu (ljóssmásjá)
Pyknosis: Kjarninn skreppur saman
Karyorrhexis: Kjarninn brotnar niður í smærri hluta
Karyolysis: Kjarninn fölnar og leysist upp
39
Tegundir necrosis (6)
1. Coagulative necrosis (storkudrep)
2. Liquefactive necrosis (upplausnardrep)
3. Caseous necrosis (ystingsdrep)
4. Fat necrosis (fitudrep)
5. Gangrenous necrosis/gangrene (holdfúi)
6. Fibrinoid necrosis
40
Coagulative necrosis (storkudrep)
Vefurinn dauður en útlit og uppbygging haldast
- Eðlissvipting próteina og ensíma -> fruma deyr
- Oftast vegna ischemiu (blóðþurrð)
41
Liquefactive necrosis (upplausnardrep)
Vefurinn leysist upp í vökvakennt form
- Bakteríu- eða sveppasýkingar
- Ensím úr neutrophilum valda miklu niðurbroti
42
Caseous necrosis (ystingsdrep)
Gul-hvítur, sundurlaus vefur (líkist osti)
- Berklasýking sem veldur granulomatus bólgu.
- Granuloama myndast, bólguhnúðar, og drep byrjar
í miðju þessara bólguhnúða sem gefur drepinu
einsleitt útlit og drepsvæðin geta runnið saman og
myndað stór drepsvæði
43
Fat necrosis (fitudrep)
Myndast hvítar skellur í fituvef -> Lausar fitusýrur bindast Ca2+. Vefurinn heldur byggingu sinni.
- Bráð briskirtilsbólga
- Áverkar á fituvef (högg, skurðaðgerðir)
44
Gangrenous necrosis/gangrene (holdfúi)
Drep sem tekur yfir mörg vefjalög.
- Á oftast við um hollíffæri (garnir, botnlangi)
Drep í útlim vegna blóðþurrðar
- Dry gangrene -> coagulative necrosis
- Wet gangrene -> liquefactive necrosis (sýking)
45
Fibrinoid necrosis (líkist fibrin-i)
Ónæmisviðbrögð í tengslum við æðabólgur
- Antigen-antibody complexar falla út í æðaveggi + fibrin
- Skærbleikt myndlaust útlit
46
Apoptosis
Stýrður frumudauði
- Útrýmir óþarfa og skemmdum frumum
- Virkjun ensíma sem brjóta niður eigið DNA og prótein í kjarna og umfrymi
- Frumuhimnan helst heil -> enginn leki á frumuinnihaldi -> engin bólguviðbrögð
47
Lífeðlisfræðilegar ástæður apoptosis (3)
- Fósturþroskun
- Rýrnun hormónaháðra vefja
- Endometrial niðurbrot við tíðablæðingar
- Rýrnun brjóstkirlta þegar barn hættir á brjósti
- Dauði bólgufrumna í lok bólguviðbragða
- Minnkaðir efnamiðlar/vaxtaþættir
48
Pathologiskar ástæður apoptosis (4)
DNA skemmdir
- Geislun
- Krabbameinslyf
- Hiti/kuldi
- Væg hypoxia
Veirusýkingar
- Veiran orsakar apoptosis innanfrá
- Ónæmisviðbrögð
Uppsöfnun á afbrigðilegum próteinum
- Vegna stökkbreytinga
- Vegna skemmda (uppsöfnun ROS)
Pathologisk atrophia
- Gangalokun, t.d. í brisi eða munnvatnskirtlum
49
Myndbreytingar í apoptosis
- Frumur skreppa saman og verða hringlaga
- Umfrymi þéttist (aukin eosinophilia)
- Frumulíffæri þéttast/pakkast
- Kjarnakrómatín þéttist og brotnar upp (karyorrhexis)
- Microvilli hverfa og tengsl losna
- Fruman brotnar upp í marga himnubundna hluta sem hver um sig hefur frumulíffæri/kjarnabrot
- Phagocytosa
50
Hvar getur efnasöfnun átt sér stað í frumum?
1. Umfrymi
2. Frumulíffærum (helst lysosomum)
3. Kjarna
Efnin geta verið skaðlaus og skaðleg - framleidd af frumunni (endogen) eða framleidd annars staðar (exogen)
51
Hvernig safnast efni fyrir í frumum (4)
1. Eðlilegt endogen efni safnast fyrir því efnaskiptin sem þarf til að fjarlægja efnið eru of hæg. (Fituumbreyting í lifur)
2. Óeðlilegt endogen efni safnast fyrir vegna erfða/áunninna galla í byggingu, flutningi eða útskilnaði þess . (alpha-1 antitrypsin)
3. Efni safnast fyrir því arfgengir ensímgallar koma í veg fyrir að það sé brotið niður. (Geymslusjúkdómar)
4. Óeðlilegt exogen efni safnast fyrir í frumunni því fruman getur hvorki brotið það niður né flutt það út. (Tattoo, anthracosis - kolapigment sem við öndum að okkur og getur litað lungun og eitla í mediastinum)
52
Fitusöfnun - Fituumbreyting (steatosis)
- Uppsöfnun fitu í umfrymi
- Algegnast í lifur vegna aukinna fituefnaskipta
- Orsakir: Toxín, sykursýki, offita, súrefnisskortur (anoxia). Algengast er sykursýki+offita eða áfengi.
- Orsakað af truflun á hvaða stigi sem er (fitusýra fer inn í lifrarfrumu --> lipoprótein fer út úr lifrarfrumu)
- Hjarta, beinagrindarvöðvar, nýru og önnur líffæri geta orðið fyrir þessu líka
53
Fitusöfnun - Cholesterol/Cholesteryl estrar
- Safnast fyrir í macrophögum við phagocytosis og myndar litlar himnubundnar vacuolur
=> Foamy macrophagar
- Niðurbrotin fituefni frá necrotískum frumum eða afbrigðileg form af lipopróteinum
- Cholesterolosis í gallblöðru
- Atherosclerosis (æðakölkun)
- Xanthoma (húð, slímhúðir)
54
Próteinsöfnun
1. Aukin próteinframleiðsla í frumum
- Russell bodies í plasmafrumum (Ig)
- Getur líka verið vegna multiple myeloma
2. Aukin próteinútsetning
- Próteinleki/-miga í nýrum -> safnast í tubularfrumur
3. Minnkað próteinniðurbrot
- Mallory bodies í áfengislifrarbólgu
- alpha1-antitrypsin skortur í lifur
55
Glycogensöfnun
- Safnast fyrir vegna afbrigðilegra efnaskipta glúkósa eða glycocens
- Sykursýki (DM) veldur því að glycogen safnast í:
- Tubularfrumur nýrna
- Hjartavöðvafrumur
- Beta-frumur í langerhanseyjum
- Glycocen storage diseases
- Genetískir ensímgallar í byggingu/niðurbroti
glycogens
56
Litarefni - exogen söfnun í frumur
Kolapigment úr andrúmslofti
- Innöndunarloft → alveolar macrophgar → sogæðar → lungna-/mediastinal eitlar → anthracosis
- Getur valdið lungnaþembu (emphysema) og fibrosu (coal workers´ pneumoconiosis)
Tattoo
- Histiocytar (macrophagar) í dermis
57
Litarefni - endogen söfnun í frumur
Lipofuscin
- Brúnleitt efni, einkum í lifur og hjarta í eldra fólki
eða mjög illa nærðu fólki
- Blanda af niðurbrotnum lipíðum og próteinum
- Merki um fyrri skemmdir af völdum frírra-radicala
Melanin frá melanocytum í epidermis →
- Keratinocytar (freknur, lentigo)
- Dermal macrophagar/melanophagar (pigment incontinence)
Hemosiderin (niðurbrotið hemoglobin → ferritin)
- Brúnt/gyllt granular litarefni
- Staðbundið (blæðing)
- Systemiskt
- Hemosiderosis (passíf upphleðsla → hemolysis,
blóðgjöf)
- Hemochromatosis (actíf upphleðsla →
erfðasjúkdómur) => Aukið frásog á járni
58
Kalksöfnun í vefi
Afbrigðilegar útfellingar á kalsíumsöltum
1. Dystrophic calcification
- Kalkanir á dauðum/deyjandi vefjum
- Kalsíumefnaskipti eðlileg (serum Ca2+ eðlilegt)
2. Metastatic calcification
- Kalkanir í eðlilega vefi
- Óeðlileg kalsíumefnaskipti (hypercalcemia)
59
Dystrophic calcification
Í necrotískum vef -> kalsíumphosphat
1. Extracellular kalkanir
- Byrja í himnubundnum vesiculum frá hrönandi frumum
- Ca2+ sækir í phospholípíð í frumuhimnunni
- Phosphat eykst vegna himnubundins phosphatasa
2. Intracellular kalkanir
- Byrja í mítókondríum í dauðum/deyjandi frumum sem geta ekki lengur stjórnað innanfrumu Ca2+
60
Metastatic calcification
Kalkanir í eðlilega vefi vegna hypercalcemiu
1. Aukin framleiðsla parathyroid homóna
- Æxli/adenoma í kalkkirtlunum
- Önnur æxli (t.d. flöguþekju í lungum)
2. Beineyðing
- Paget sjúdkómur
- Immobilization (hreyfingarleysi vegna sjúkdóma)
- Æxli (multiple myeloma, dreifð meinvörp)
- Brenglun á D-vítamín efnaskiptum
-> Intoxication, sarcoidosis
- Nýrnabilun
-> Minnkaður útskilnaður phosphats => sec.
hyperparathyroidismus
61
Hvar koma metastatískar kalkanir helst fyrir?
Interstitial vef
- Æða
- Nýrna
- Lungna
- Magaslímhúðar
Hafa venjulega ekki mikil áhrif á líkamsstarfsemina en ef í miklu magni getur það minnkað lungna/nýrnastarfsemi
62
Dæmi um dystrophic kalkanir
- Kalkaðar aortalokur
- Æðakölkun
- Fituvefsnecrosa
