6.Kafli Flashcards
1
Q
Í hvaða fimm ríki er lífheiminum skipt í?
A
Dreifkjörnunga, frumverur, sveppi, dýr og plöntur
2
Q
Í hvaða þrjú fylki er lífverum jarðar skipt í?
A
Bakteríur (dreifkjörnungar)
Fornbakteríur (dreifkjörnungar)
Kjörnungar (frumverur, sveppir, dýr, plöntur)
3
Q
Tvínafnakerfið
A
Karl Linné er upphafsmaður tvínafnakerfisins.
Hver tegund ber tvínefni: ættkvíslarheiti + viðurnefni fyrir tegundina. Tvínefnið á að vera undirstrikað eða skáletrað, og ættkvíslarheitið með hástaf. Homo (ættkvísl) sapiens (tegund)
4
Q
Hvað er tegund?
A
Einstaklingar sem geta eignast saman frjó afkvæmi teljast til sömu tegundar.
5
Q
Flokkun lífvera
A
Ríki - fylking - flokkur - ættbálkur - ætt - ættkvísl - tegund
6
Q
Lýstu bakteríum.
A
Bakteríur eru einfrumungar og ýmist frumbjarga eða ófrumbjarga. Þær hafa engan kjarna og bakteríuvegg.
7
Q
Hver er munurinn á loftháðum, loftfirrtum og loftóháðum bakteríum?
A
Loftháðar: þurfa súrefni, nota frumuöndun
Loftfirrtar: drepast ef þær snerta súrefni, nota gerjun
Loftóháðar: nota súrefni þegar það er í boði en geta komist af án þess
8
Q
Hvernig fá frumbjarga bakteríur næringu?
A
Þær framleiða lífræn efni úr koldíoxíði og sumar fá orku frá sólinni.
- Ljóstillífunarbakteríur
- Efnatillífunarbakteríur
9
Q
Hvernig fá ófrumbjarga bakteríur næringu?
A
Þær verða að fá lífræn efni úr umhverfinu og nýta þau bæði sem orku-og kolefnisgjafa.
- Rotverur
- Samlífsbakteríur
10
Q
Hvað eru rotverur?
A
Ófrumbjarga bakteríur sem sundra lífrænum efnum í líkamsleifum dauðra lífvera.
11
Q
Hvað eru samlífsbakteríur?
A
Ófrumbjarga bakteríur sem lifa á eða í lifandi verum.
- Samhjálp
- Gistilífi
- Sníkjulífi
12
Q
Hvað er efnatillífun?
A
Orka frá ýmsum ólífrænum efnum, í stað sólarljóss, er notuð til að mynda lífræna næringu.
13
Q
Lýstu mismunandi samlífsbakteríum (þrjár gerðir)
A
Samhjálp: báðir njóta góðs af (t.d. húðflóra)
Gistilífi: bakterían nýtur góðs af en hýsillinn verður ekki fyrir skaða. (húð)
Sníkjulífi: bakterían nýtur góðs af en hýsillinn hlýtur skaða af. (sjúkdómsvaldandi)
14
Q
Bakteríum má greina í sundur út frá lögun og formi þeirra.
Nefndu þessi þrjú form.
A
Staflaga bakteríur: I oft að finna í þörmum, sumir hafa festiþræði
Kúlulaga bakteríur: O t.d. hálsbólga eða lungnabólga
Gormlaga bakteríur: ) t.d. sýfilis
15
Q
Hvað eru niturbindandi bakteríur?
A
Bakteríur sem binda nitur úr loftinu og ummynda það í nýtanlegt form fyrir plönturnar.
16
Q
Hvernig fjölga bakteríur sér?
A
Með frumuskiptingu. Geta fjölgað sér mjög hratt.
17
Q
Nefndu nytsamar bakteríur
A
Rotverur: sjá um að brjóta niður lífræn efni og mynda hráefni fyrir plöntur
Skólphreinsun: gera eru notaðir til að eyða lífrænum efnum
Framleiðsla matvæla: ostar, súrmjólk..
Framleiðsla lyfja: sumir gerlar framleiða efni sem drepa aðra gerla
Samlífi: gerlar sem hjálpa til við meltingu
18
Q
Nefndu skaðsemar bakteríur
A
Gerlar geta ráðist á ýmsa vefi í dýrum og plöntum, geta framleitt efni sem eru skaðleg þeim, geta raskað eðlilegri gerlaflóru, geta valdið blóðeitrun og matareitrun.
19
Q
Hvað er dauðhreinsun?
A
Brottnám allra örvera úr umhverfi ásamt dvalargróum. Hvernig á að losna við skaðlega gerla.
20
Q
Hvernig er best að losna við skaðlega gerla?
A
- Notkun hita
- Síunaðferðir: filter notaður til að fjarlægja örverur úr hitanæmum vökvum
- Sótthreinsandi efni
- Rotvarnarefni: sölt, sýrur…
21
Q
Hverjir eru 5 hópar baktería? Lýstu þeim.
A
Purpurabakteríur: t.d salmonellubakteríur
Blábakteríur: stunda ljóstillífun í vatni og í fléttum.
Spirochaete: gormlaga bakteríur sem margar lifa í vatni.
Klamydía: þrífast aðeins inn í hýsilfrumum.
Firmicutes: t.d. MÓSA
22
Q
Hvað er mósa?
A
Fjölónæmt afbrigði af Staphylococcus aureus sem er sjúkdómsvaldandi ef hún kemst í opin sár.
23
Q
Lýstu fornbakteríum.
A
Fyrstu lífverur jarðarinnar. Lifa oft við þannig aðstæður að það er erfitt að halda þeim lifandi og rækta á stofum (jökulkuldi, sjóðandi heitt vatn..). Fá næringu með efnatillífun, flestar loftfirrtar, sumar loftóháðar.
24
Q
Hverjar eru megingerðir fornbaktería?
A
- Metanmyndandi: lifa í súrefnissnauðu umhverfi t.d. botni sjávar og vatna, hverum, vömb jórturdýra..
- Hitakærar: lifa við rosalegan hita.
- Saltkærar
25
Hvað er sýkill?
Örvera sem veldur smitsjúkdómum. (oftast úr flokkir gerla eða veira)
- Valda vefjaskemmdum
- Mynda eiturefni í líkamanum
- Valda stökkbreytingum í erfðaefni líkamsfruma
- Trufla starfsemi líkamans
26
Hvernig er best að verjast sýklum?
Hreinlæti, sýklalyf, bólusetningar og holl og góð næring ásamt góðum svefn.
27
Hvað eru veirur?
Lífrænar einingar úr kjarnsýru og prótínhjúp. Eru ekki sjálfstæðar; geta ekki fjölgað sér sjálfar, taka ekki til sín næringu, losa sig ekki við úrgangsefni, efnaskipti fara ekki fram í þeim. En hafa sitt eigið erfðaefni!
Nýta allar gerðir lífvera sem hýsla og eru flestar veirur sjúkdómsvaldandi.
28
Hvernig fjölga veirur sér?
Þær láta hýsilfrumuna framleiða nýjar veirur.
1. Veiran virkjar efnaskiptakerfi frumunnar til að framleiða veiruprótein og veirukjarnsýru.
2. Kjarnsýra og prótínhjúpur raðast saman í nýjar veirur.
3. Sem brjótast út úr frumunni....hýsilfruman drepst
29
Hvað eru frumverur?
Heilkjarna einfrumungar. Flestar lifa í vatni, sjó eða rökum jarðvegi. Þær teljast ekki til dýra, plantna eða sveppa og eru í langflestum tilvikum einfrumungar. Þær eru allar háðar vatni í umhverfi.
30
Í hvað greinast frumverur?
Frumþörunga og frumdýr.
31
Í hvað skiptast frumþörungar?
Skoruþörungar, kísilþörungar, kalksvifþörungar og dísilþörungar.
32
Frumverur: frumþörungar
Frumframleiðendur í sjó og vötnum. Flestir frumbjarga. Skiptast í: skoruþörunga, kísilþörunga, kalksvifþörunga og dísilþörunga.
33
Frumverur: frumþörungar: skoruþörungar
Lifa flestir í sjó, hafa frumuvegg úr beðmi og fjölga sér með frumuskiptingu. Geta valdið eitruninni saxitoxin. Sumir gefa frá sér ljós og kallast maurildi.
34
Frumverur: frumþörungar: kísilþörungar
Finnast í höfum og ferskvatni. Eru umluktir kísilskel, samsett úr tveimur misstórum helmingum þannig að önnur fellur yfir hina. Skeljar dauðra þörunga mynda þykk setlög, kísilgúr, notaður í síur og sleipiefni.
35
Hvað er sérstakt við fjölgun kísilþörunga?
Misstórar skeljarnar skiptast á milli dótturfrumnanna, önnur fær minni skelina og verður minni.
36
Frumverur: frumþörungar: kalksvifþörungar
Einfrumuþörungar, þaktir fíngerðum kalkplöntum. Eiga mikinn þátt í bindingu koldíoxíðs í hafinu með kalkmynduninni.
37
Frumverur: frumþörungar: dísilþörungar
(Augnglennur) Stórir einfrumungar og á framendanum eru 1-3 svpiur. Flestir án frumuveggjar. Kjarninn er stór og grænukornin áberandi. Eru mitt á milli marka dýra- og plönturíkisins.
38
Í hvað skiptast frumdýr?
Svipudýr, bifhærð frumdýr, slímdýr og gródýr. Flokkað í þessa hópa út frá hreyfiærum og hreyfigetu.
39
Frumverur: frumdýr
Einfrumungur og hafa flest hreyfigetu. Finnast í sjó, ferskvatni, jarðvegi og einnig í lífverum (sníkjudýr). Nota oftast frumuskiptingu.
40
Frumverur: frumdýr: svipudýr
Lifa í ferskvatni eða í líkömum annarra dýra. T.d. svefnsýkissýkill. Hafa svipur sem hreyfifæri.
41
Frumverur: frumdýr: bifhærð frumdýr
Nota bifhár sem hreyfifæri og til að afla sér fæðu. Hafa flest varanlegt op til fæðuinntöku og einnig raufarop þar sem þau losa sig við úrgang. Hafa tvenns konar kjarna; stórkjarna (efnaskipti) og smákjarni (æxlun. Fjölga sér með kynlausri æxlun eða skiptast á erfðaefni.
42
Frumverur: frumdýr: slímdýr
Hafa ekki fasta líkamslögun. Amöbur breyta sífellt um lögun og nota skinfætur (totur eða útskot) til hreyfingar og fæðuöflunar.
43
Hvað er skinfótur?
Totur eða útskot sem slímdýr nota til hreyfingar og fæðuöflunar.
44
Frumverur: frumdýr: gródýr
Sníklar og geta ekki þrifist utan hýsla sinna. Hafa enga hreyfigetu. Mörg valda alvarlegum sjúkdómum - malaría.
45
Hvernig lýsir malaría sér?
Gródýr bera hana milli fólks með moskítóflugum. Þegar það kemst inn í blóðrásina flyst það í rauðu blóðkornin og eyðileggur þau.
46
Hvað eru slímsveppir? (frumdýr)
Eru á mörkum tveggja lífsforma; einfrumungs og fjölfrumungs.
Einfrumungar: ferðast um og éta gerla, lifa í raka og fjölga sér með frumuskiptingu. Ef matarskortur vofir yfir senda þeir frá sér boðefni CAMP sem laðar að aðra slímsveppi, mynda saman snigillaga slímklessu sem leggur upp í fæðuleit. Ef klessan finnur æti myndast stilkur, á enda hans myndast gró sem verður aftur að einfrumungum.
47
Hvernig fá slímsveppir næringu?
Þeir senda frá sér boðefnið CAMP sem laðar að aðra slímsveppi. Mynda saman slímklessu sem leitar að fæðu. Ef klessan finnur mat myndast stilkur, á enda hans myndast gró sem verða aftur að einfrumungum!
48
Hvað eru sveppir?
Ófrumbjarga einfrumungar eða fjölfrumungar. Hafa sérstakan sveppafrumuvegg og fjölga sér með gróum sem myndast í sérstökum gróhirslum. Skiptast í:
- Kólfsveppi
- Asksveppi
- Kytrusveppi
- Oksveppi
49
Sveppir: kólfsveppir
Hattsveppir og gorkúlur. Flestir ætisveppir eru hattsveppir. Hatturinn er æxlunarfæri sveppsins og á neðra borði hans myndast gróin.
50
Sveppir: asksveppir
Gersveppir og penicillinsveppurinn.
51
Sveppir: kytrusveppir
Einfrumusveppir í vatni eða jarðvegi.
52
Sveppir: oksveppir
Ákveðnar gerðir myglusveppa.
53
Lýstu meltingarstarfsemi sveppa.
Sveppir eru eiginlega með meltingarfærin utan á sér. Sveppþræðirnir gefa frá sér meltiensím, melta fæðuna utan líkamans og taka síðan næringuna til sín.
- Samlífi
- Sníkjulífi
54
Hvað er furusveppur?
Dæmi um ætisvepp. Býr oftast í samlífi með furutrjám með svokallaða svepparót.
55
Hvað eru fléttur?
Sambýli sveppa og blábaktería eða grænþörunga. Grænþörungarnir útvega fæðuna með ljóstillífun en stundum sjá ljóstillífandi bakteríur um það. Önnur nöfn:
- Skófir: einkum hrúður- eða blaðkenndar fléttur sem vaxa á steinum.
- Mosar: t.d. hreindýramosi og litunarmosi.
56
Hvaða gagn gera sveppir?
Fæða
Gersveppur nothæfur í brauð og víngerð
Rotverur
Penicillin sem er vörn gegn gerlum
57
Hvaða skaða geta sveppir gert?
Fótsveppir
Sveppir sem valda vímuáhrifum
Þrusk í munni
Myglusveppir á matvælum
58
Hvað eru fjölfrumungar?
Sambýli einfrumunga. Þróuðust út frá kjarnafrumum sem tóku smám saman að lifa í sambýli og mynda nýlendur. Með tímanum urðu þessi sambýli margbrotnari og verkaskipting myndaðist.
59
Hvað er snertihömlun?
Kemur í veg fyrir að fruma skipti sér ef hún er í snertingu við aðrar frumur á allar hliðar.
60
Í hvað skiptast plöntur?
Gróplöntur: fjölfrumuþörungar, byrkningar og mosar
| Fræplöntur: dulfrævingar og berfrævingar
61
Plöntur: gróplöntur
Æxlast með gróum - kynlaus æxlun.
| Skiptast í þörunga, byrkninga og mosa.
62
Plöntur: gróplöntur: (fjölfrumu)þörungar
Fyrstu plönturnar, hófust í hafinu. Frumstæðar plöntur því þær hafa enga rætur (festiþræði) og það er lítil verkaskipting milli líkamshluta, hafa ekki leiðsluvefi né laufblöð. Skiptast í grænþörunga, brúnþörunga og rauðþörunga.
63
Í hvað skiptast þörungar?
Grænþörunga, brúnþörunga og rauðþörunga. Mismunandi litafar þeirra stafar af ólíkum litarefnum sem þeir nýta til ljóstillífunar.
64
Lýstu skiptingu þörunganna í fjörunni.
Grænþörungar: efst í fjöru. Grænar blöðkur eða smávaxnir þræðir.
Brúnþörungar: í miðri fjöru. Sterklegir, þurfa að þola talsvert. Oft kallaðir þang í fjörunni en þari á grunnsævi.
Rauðþörungar: neðst í fjöru, gjarnan neðan fjöruborðs.
65
Plöntur: gróplöntur: mosar
Hafa ekki rætur heldur fæstiþræði, í þeim eru hvorki æðakerfi né stoðkerfi sem flytja efni svo þeir verða ekki háir. Fjölga sér með gróum. Vaxa á röku landi.
66
Plöntur: gróplöntur: byrkningar
Hafa æðastrengi í rótum, stöngli og laufblöðum. Dreifa sér með gróum. Skiptast í:
- Burkna
- Elftingar
- Jafna
67
Í hvað skiptast byrkningar?
Burknar - Elftingar - Jafnar.
68
Plöntur: gróplöntur: byrkningar: burknar
Hafa stöngul með mörgum greinóttum laufblöðum, gróhirslur eru neðst.
69
Plöntur: gróplöntur: byrkningar: elftingar
Hafa liðskipta, beinvaxna og hola stöngla og á milli liðanna eru smágerð laufblöð. Efst á sumum stönglum eru gróhirslurnar.
70
Plöntur: gróplöntur: byrkningar: jafnar
Hafa rætur með rótarhárum sem vinna vatn og sölt úr jarðvegi. Æðarstrengir flytja næringu. Efst á stönglunum eru gróhirslur.
71
Plöntur: fræplöntur
Æxlast með fræjum - kynæxlun.
| Skiptast í berfrævinga og dulfrævinga.
72
Plöntur: fræplöntur: berfrævingar
T.d. barrviðir, greni og fura. Hafa nállaga laufblöð (barrnálar). Æxlunarfæri eru könglar. Í karlkönglum myndast frjókorn sem berast með vindi til kvenkönglanna. Eftir frjógvun þroskast fræin utan á fræblöðum kvenkönglanna.
73
Plöntur: fræplöntur: dulfrævingar
Blómplöntur eins og sóleyjar og fíflar. Sum blóm eru einkynja en önnur tvíkynja. Blóm eru æxlunarfæri plantnanna: frævlar (sáðfrumur) og frævur (eggfrumur). Kímblöð geyma næringarforða, fyrstu blöð plöntu. Skiptast í:
- Einkímblöðunga
- Tvíkímblöðunga
74
Hvað er frævun?
Flutningur frjókorna að efsta hluta frævunnar, fræni.
75
Einkímblöðungar og tvíkímblöðungar
Einkímblöðungar: eitt kímblað í fræi, beinstrengjótt blöð, þrídeild blóm.
Tvíkímblöðungar: tvö kímblöð í fræi, æðastrengir greinóttir, fjór- eða fimmdeild blóm.
76
Segðu frá æðakerfi dulfrævinga
Viðaræðar: flytja vatn frá rótum til blaða.
| Sáldæðar: flytja lífræn efni frá blöðum til róta
77
Hver eru einkenni dýra?
Eru ófrumbjarga fjölfrumungar og taka yfirleitt inn fæðu og melta hana innvortis. Hafa flest sérhæfðar frumur, vefi og líffæri. Nota flest kynæxlun, sum frumstæð dýr nota þó einnig kynlausa æxlun.
78
Hverjir eru tveir hópar dýraríkisins?
Hryggleysingjar: hafa ekki baklæga innri stoðgrind (hrygg) og misflókna líkamsgerð.
Seildýr: hafa baklægan stinnan streng.
- Hryggdýr: hafa baklæga innri stoðgrind, hrygg
- Möttuldýr og tálknmunnar
79
Lýstu þremur líkamsgerðum dýra
Óreglulegur líkami: svampar
Tvíhliða líkami: tvær hliðar, spegilmynd hvorrar annarrar
Geislóttur líkami: hægt er að skipta líkamanum í fleiri en tvær svipaðar sneiðar
80
Geislótt dýr
Hægfara, geta varist úr öllum áttum, geta tekið til sín fæðu úr öllum áttum og munnop oft í miðju, hafa ekki vinstri og hægri hlið.
81
Tvíhliða dýr
Hafa fram- og afturenda, bak og kvið. Höfuð á framenda með skynfærum. Munnurinn fremst og kemur fyrst að fæðunni en saur gengur aftur úr og þvælist því ekki fyrir.
82
Mismunandi æxlunarmynstur (6)
- Einkynja: einstaklingur er annaðhvort kk eða kvk
- Tvíkynja: einstaklingur hefur bæði kk og kvk æxlunarfæri
- Sjálfsfrjógvun: tvíkynja einstaklingur frjógvar sjálfan sig
- Víxlfrjógvun: sæði flyst milli einstaklinga, hvort sem þeir eru einkynja eða tvíkynja
- Innri eða ytri frjógvun: frjógvast egg innan eða utan líkama móður
- Fósturþroskun: egg-lirfur-púpur-gulufóstur-legkaka
83
Helstu fylkingar dýra
```
Hryggleysingjar:
Svampar
Holdýr
Flatormar
Þráðormar
Liðormar
Liðdýr
Lindýr
Skrápdýr
```
Hryggdýr, möttuldýr og tálknmunnar:
Seildýr
84
Svampar
Lifa í sjó eða ferskvatni og eru myndaðir úr nokkrum gerðum sérhæfðra frumna en þær mynda ekki eiginlega vefi. Geta ekki hreyft sig. Hafa hvorki tauga- né skynfrumur. Kragafrumur taka upp næringu og súrefni.
Kynæxlun eða kynlaus æxlun.
85
Hvernig fjölga svampar sér?
Annað hvort með kynæxlun eða kynlaust.
Kynæxlun: lirfur þroskast eftir samruna egg-og sæðisfrumna, og lirfurnar synda um ólíkt foreldrunum.
Kynlaust: hluti af svampinum losnar frá honum og verður að nýjum svampi.
86
Holdýr
Lifa flest í sjó og hafa geislótta líkamsgerð. Hafa litla sem enga hreyfigetu. Hafa bara eitt líkamsop (matur+kúkur). Á örmunum eru brennifrumur sem dýrin nota til að lama bráð sína og til varnar.
Holdýr eru ýmist botnföst HOLSEPAR eða sunddýr HVELJUR.
-Kóraldýr, sæfíflar, armslöngur..
87
Hvað eru brennifrumur?
Á örmum holdýra. Nota þær til að lama bráð sína og til varnar.
88
Hver er munurinn á holsepum og hveljum (holdýr) ?
Holsepar sitja föst á botninum en hveljur synda um.
89
Lýstu kóraldýrum (holdýr) ?
Botnfastir holsepar sem skilið hafa eftir sig svo fyrirferðarmikil ummerki að þau sjást sum utan úr geimnum. Byggja um sig skeljar úr kalki.
90
Ormar
Greinast í þrjár fylkingar: flatorma, þráðorma og liðorma.
91
Ormar: flatormar
Hafa tvíhliða líkamsgerð og frumstæð líffærakerfi. Hafa ekki blórásarkerfi en súrefni berst með flæði. Tvíkynja. Skiptast í :
- Iðorma
- Ögður
- Bandorma
92
Ormar: flatormar: iðormar
Lifa í vatni og rökum jarðvegi. Lifa á ánamöðkum og sniglum.
93
Ormar: flatormar. ögður
Sníkjuormar í hryggdýrum með flókinn lífferil.
94
Ormar: flatormar: bandormar
Sníklar í hryggdýrum. T.d. sullaveikibandormur sem lifði í meltingarvegi hunda.
95
Ormar: þráðormar
Einkynja! Flestir eru sníkjudýr. Hafa þrjú frumulög og tvö líkamsop. T.d. njálgur.
96
Ormar: liðormar
```
Hreyfa sig með lang- og hringvöðvum. Hafa fóttotur. Fjölga sér með kynæxlun eða kynlausri (partur af orminum dettur af og verður nýr)
Skiptast í:
- Ána
- Iglur
- Burstaorma
```
97
Ormar: liðormar: ánar
Lifa í jarðveginum. Nota kynæxlun. Tvíkynja - 2 ánamaðkar festa sig saman, skiptast á sæðisfrumum, aðskiljasst og mynda hvor um sig egghylki. Anda með húðinni.
98
Ormar: liðormar: iglur
Ránlífi eða sníkjulífi. Tvíkynja. Hafa getnaðarlim sem gerir þeim kleift að flytja sæðisfrumur inn um kynop hvors annars. T.d. blóðsugur
99
Ormar: liðormar: burstaormar
Lifa í sjó: sunddýr eða botndýr. Gefa frá sér kynfrumur sem berast út í sjóinn - verða til lirfur sem synda með bifhárum. T.d .sandmaðkur
100
Hjóldýr
Smávaxin dýr í ferskavatni eða sjó. Hafa bifhár sem hreyfifæri. Oftast kynæxlun en flokkurinn bdeillod fjölgar sér með meyfæðingu.
101
Lindýr
Hafa flest um sig harða kalkskel. Flest í sjó en sum á þurrlendi. Anda með tálknum en sniglar með lungum. Hefur vöðvaríkan fót sem hreyfifæri. Blóðrásarkerfi og hjarta. Skiptast í:
- Samlokur
- Snigla
- Höfuðfætlinga
- Smokkfiska
- Kolkrabba
- Blekfiska
- Perlusnekkjur
102
Lindýr: samlokur
Höfuðlausar. Anda og sía fæðu með tálknum. Flestar samlokur grafa sig í botninn en sumar festa sig við steina á sjávarbotninum með límþráðum.
103
Lindýr: sniglar
Flestir hafa skel. Flestir nærast á þangi eða jurtum á landi en aðrir eru hræætur eða kjötætur. Geta bæði verið einkynja og tvíkynja en æxlun fer yfirleitt fram inn í kvendýrinu. T.d. brekkusniglar eða garðbobbar.
104
Lindýr: höfuðfætlingar
Lifa allir í sjó, eru flest rándýr og hafa vel þroskaðan heila og augu. Á höfði eru armar með sogskálum. Gefa dökkan vökva þegar hætta setjar að.
105
Lindýr: smokkfiskar
Hafa 10 arma. Geta tekið snarpa sundspretti með því að þrýsta vatni út um möttulholin gegnum stútinn.
106
Lindýr: kolkrabbar
Hafa 8 arma. Beita felilitum og "breyta" sér í önnur dýr.
107
Liðdýr
Um 85% allra dýrategunda. Hafa ytri stoðgrind úr kítini og liðskipta útlimi. Nota hamskipti (mynda nýja stoðgrind). Anda með táknum, loftæðum eða bók-lungum. Skiptast í:
- Skordýr
- Áttfætlur
- Fjölfætlur
- Krabbadýr
108
Hvað eru hamskipti?
Þegar dýr losa sig við stoðgrindina, taka vaxtarkipp og mynda síðan nýja stoðgrind.
109
Liðdýr: skordýr
Líkaminn greinist í höfuð, frambol og afturbol. Hafa 6 fætur. Hreyfifærin eru á frambol. Næmir fálmarar. Fjölga sér yfirleitt með kynæxlun. Afkvæmið nefnist gyðla - myndbreyting.
- Æðvængjur
- Hunangsflugur
- Geitungar
110
Hvað er myndbreyting?
Breytingin úr ungviði í fullþroska dýr. Algengari er fullkomin myndbreyting, en þá skríða lirfur úr eggjunum. Svo púpa.
111
Liðdýr: áttfætlur
Hafa 8 fætur, öfluga munnlimi og oftast tvískiptan líkama. Skiptast í:
- Köngulær
- Langfætlur
- Áttfætlumaurar
- Drekar
- Sporðdrekar
112
Liðdýr: áttfætlur: köngulær
Hafa 8 augu, næm skynhár. Kvenköngulóin verpir eggjaklasa en eftir samfarir éta kvenköngulóarnar oft kallinn.
113
Liðdýr: fjölfætlur
Ófleyg með fálmara, smáugu og bitmunn.
- Þúsundfætlur: 2 fótapör á flestum liðum
- Margfætlur: 1 fótapar á lið. Rándýr.
114
Liðdýr: krabbadýr
Oftast í sjó. T.d. bogkrabbi og trjónukrabbi. Tegundin hrúðurkarlar setjast að á eh stað og láta þar fyrir berast ævina út, hafa typpi og makast.
115
Hver er munurinn á frummynnlum og síðmynnlum?
Síðmunnar: munnurinn myndast síðast (seildýr+skrápdýr)
| Frummunnar: munnurinn myndast fyrst
116
Skrápdýr
Lifa í sjó. Hafa geislótta líkamsgerð og eru flóknir fjölfrumungar. Heilalaus. Hafa eitt æðakerfi, sjóðæðakerfi, sem dýrin geta myndað undirþrýsting í, en við það herpast saman sogfætur og mjakast áfram. Skiptast í:
- Krossfiska
- Sæbjúgu
- Sæliljur
- Ígulker
- Slöngustjörnur
117
Hvað er sjóæðakerfi?
Æðakerfi þar sem sogfætur herpast saman. Þannig geta skrápdýr mjakast áfram og fest sig við sjávarbotninn eða bráð.
118
Í hvað skiptast skrápdýr?
Krossfiskar - sæbjúgur - sæliljur - ígulker - slöngustjörnur
119
Skrápdýr: sæbjúgur
Hafa sogfætur og mjakast með þeim eftir sjávarbotninum. Geta losað sig við líffæri því ný vaxa aftur.
120
Seildýr
Einkennið sem þessi dýr eru kennd við er baklægur strengur, seilin. Greinist í þrjár undirfylkingar:
- Möttuldýr
- Tálknmunna
- Hryggdýr
121
Hverjar eru undirfylkingar seildýra?
Möttuldýr - Tálknmunnar - Hryggdýr
122
Seildýr: möttuldýr
Botnföst á fullorðinsstigi en lirfurnar eru sunddýr. Mjög frumstæðar sjávarlífveruru og hafa seil í baki en ekki eiginlega liðskiptan hrygg.
123
Seildýr: tálknmunnar
Smávaxin sjávardýr. Hafa styrtlu, baklægan taugastreng, sem endar á eins konar heilabólu fremst í dýrinu og frumstætt blóðrásarkerfi. Höfuðlausir.
124
Seildýr: hryggdýr
Helstu flokkar hryggdýra:
- Vankjálkar
- Fiskar (brjóskfiskar & beinfiskar)
- Skriðdýr
- Froskdýr
- Fuglar
- Spendýr
125
Seildýr: hryggdýr: vankjálkar
Þeir sjúga blóð úr hvölum og fiskum.
Greinast í steinsugur og slímála.
- Steinsugur: festa sig á fiska eða hvali og sjúga blóðið
- Slímáll: mynda um sig slímmassa ef þau verða stressuð
126
Seildýr: hryggdýr: brjóskfiskar
Hafa hvorki sundmaga né tálknalok. Þeir hafa 2 æxlunarlimi eða göndla! Skiptast í þrjá ættbálka:
- Háfiska
- Skötur
- Hámýs
127
Í hvaða ættbálka skiptast brjóskfiskar?
Háfiskar - Skötur - Hámýs
128
Seildýr: hryggdýr: brjóskfiskar: háfiskar
Háfar og hákarlar. Mikið magn af þvagefni er í vefjum hákarla, breytist í ammoníak við dauða hans og því eru þeir kæstir á Íslandi til að losna við eitur ammoníaksins.
Beinhákarl er með stoðgrind úr beini en ekki brjóski.
129
Hvað er kæsing?
Fiskurinn er látinn gerjast í nokkrar vikur til að brjóta skaðlegu efnin í honum niður.
130
Seildýr: hryggdýr: brjóskfiskar: skötur
Flatvaxnir brjóskfiskar sem hafa aðlagast botnlífi. Hafa ammoníak í blóðinu. T.d. hundaskata
131
Seildýr: hryggdýr: brjóskfiskar: hámýs
Gjóta eggjum eins og margir brjóskfiskar.
132
Seildýr: hryggdýr: beinfiskar
Yfirborð þeirra er þakið hreisturflögum. Hafa tálknalok sem þekja tálknagrindina. Flestir hafa ytri frjógvun (hrygningu) og langflestir sundmaga. Skiptast í:
- Geislaugga
- Holdugga
- Lungnafiska
133
Hvað gerir sundmagi?
Heldur fiskum í tiltekinni hæð í sjónum.
134
Seildýr: hryggdýr: beinfiskar: geislauggar
Algengustu beinfiskarnir. Þorskfiskar, laxfiskar og flatfiskar.
135
Seildýr: hryggdýr: beinfiskar: holduggar
Úr þeirra röðum þróuðust fyrstu landhryggdýrin. Ein tegund til, bláfiskur. Hefur sérstakt sundlag, hreyfir uggana eins og hann gangi á þeim í sjónum.
136
Seildýr: hryggdýr: beinfiskar: lungnafiskar
Anda með lungum
137
Seildýr: hryggdýr: froskdýr
Fyrstu landhryggdýrin en hafa aldrei aðlagast til fulls á þurrlendi. Frjógvun á sér stað í vatni og því anda lirfurnar með tálknum. En fullorðnu dýrin anda með lungum.
- Salamöndrur: hafa hala á fullorðinsstigi
- Froskar: eru halalausir á fullorðinsstigi en hafa öfluga stökkfætur.
138
Seildýr: hryggdýr: skriðdýr
Eru vel aðlöguð að lífi á landi. Hafa þurra, hreisturkennda húð, misheitt blóð og viðhafa innri frjógvun. Greinast í fjóra flokka:
- Skjaldbökur
- Eðlur og snáka
- Krókódíla
- Tuatara
139
Seildýr: hryggdýr: fuglar
Hafa jafnheitt blóð, vængi, búk þaktan fjöðrum, næma sjón, hol bein og viðhafa ytri fósturþroskun (eggjavarp).
- Spörfuglar (flestir)
- Hænsnfuglar
- Ránfuglar
140
Hver er öglir?
Tegund sem var uppi á miðlífsöld og var á milli eðlu og fugls. Beinagrindin líktist beinagrind eðlu, hafði klær og skott.
141
Seildýr: hryggdýr: spendýr
Jafn líkamshiti og flest hafa skjólgóðan, loðinn feld. Öll spendýr hafa mjólkurkirtla. Meðal sérkenna þeirra er þindarvöðvi sem hjálpar til við öndun, kjarnalaus rauð blóðkorn og þrjú heyrnarbein í miðeyra (hamar, steðja, ístað). Undirflokkar eru:
- Prototheria (nefdýr) og Theria (pokadýr og fylgjudýr)
142
Hverjir eru undirflokkar spendýra?
Prototheria, nefdýr, og Theria, pokadýr og fylgjudýr. (prímatar)
143
Seildýr: hryggdýr: spendýr: nefdýr
Halda ekki jöfnum líkamshita, verpa eggjum og hafa sameiginlegan æxlunar- hægða og þvaggang.
144
Seildýr: hryggdýr: spendýr: pokadýr
Mynda ekki fylgju eða legköku og því fá fóstur þeirra ekki næringu beint frá móður. í poka dýrsins eru spenar.
145
Seildýr: hryggdýr: spendýr: fylgjudýr
Vegna legkökunnar geta fóstur hafst við í líkama móðurinnar svo lengi sem þörf er á og ungarnir eru nokkurn veginn sjálfbjarga þegar þeir fæðast.
146
Seildýr: hryggdýr: spendýr: prímatar
Mannfólk + hálfapar + apar + mannapar. Hafa gott fjarlægðarskyn, með augu sem vísa fram, þrílitasjón, liðuga handleggi og gripfingur. Stóran heila og vel þroskaðan heilabörk. 4% munur á erfðaefni manna og simpansa.
