4.Kafli

Question 1

Hvert er markmið allra lífvera?

Answer 1

Að lifa nógu lengi til þess að eignast afkvæmi og að koma þeim á legg.

Question 2

Hvað er þróunarleg hæfni lífvera?

Answer 2

Hæfileiki lífveru til þess að eignast afkvæmi og koma genum sínum áfram til næstu kynslóðar.

Question 3

Hver eru helstu einkenni æxlunar (5 þættir)?

Answer 3

• Fjölgun einstaklinga
• Forsenda fyrir viðhaldi tegunda
• Kynæxlun þýðir möguleiki til aðlögunar (nýjir eiginleikar)
• Misflókin þroskaferli
• Forsenda æxlunar er erfðaefnið DNA sem flytja upplýsingar á milli kynslóða

Question 4

Hverjar eru tvær megingerðir æxlunar?

Answer 4

Kynlaus æxlun og kynæxlun.

Question 5

Hver er munurinn á kynlausri æxlun og kynæxlun?

Answer 5

Frjógvun er ekki nauðsynleg eftir kynlausa æxlun þar sem hluti lífverunnar losnar einfaldlega frá móðurlífverunni og myndar nýjan einstakling. Eða ný lífvera myndast út frá einni frumu án kjarnasamruna.
Kynæxlun er þar sem okfruma verður til við samruna sáðfrumu og eggs og frjógvun verður að eiga sér stað. Getur verið sjálfsfrjógvun, tvíkynja, eða víxlfrjógvun, tvíkynja eða einkynja.

Question 6

Hverjir nota kynlausa æxlun?

Answer 6

Frumverur (einfrumungar) og bakteríur.

Question 7

Hvað er vaxtaræxlun?

Answer 7

Kynlaus æxlun sem vefplöntur nota til æxlunar.

Myndun nýrrar plöntu út frá einhverjum hluta foreldrisplöntunnar; rót, stöngli eða blaði.

Question 8

Hvað er knappskot?

Answer 8

Kynlaus æxlun sem vefdýr nota stundum til æxlunar.

Ný hvelja vex út af einum einstaklingi.

Question 9

Hvað er gróæxlun?

Answer 9

Kynlaus æxlun sem m.a. mosar, sveppir og burknar nota. Nýr einstaklingur vex upp af grói (svipað erfðaefni og í kynfrumum) sem er einlitna æxlunarfruma.

Question 10

Hvað er okfruma?

Answer 10

Fyrsta fruma afkvæmis. Verður til við samruna sáðfrumu og eggs.

Question 11

Hvað er meyfæðing?

Answer 11

Kynæxlun án frjógvunar.

Nýr einstaklingur þroskast út frá eggfrumu án þess að frjógvun hafi átt sér stað.

Question 12

Hvað er tvíkynja form lífvera?

Answer 12

Lífvera sem hefur bæði egg-og sæðisfrumur, bæði karl- og kvenkyns. Nota sjálfsfrjógvun (kynæxlun)

Question 13

Hvað er sjálfsfrjógvun?

Answer 13

Kynæxlun. Báðar kynfrumur frá sama einstaklingi. (t.d. ormar sem eru tvíkynja)

Question 14

Hvað er víxlfrjógvun?

Answer 14

Kynæxlun. Sáðfruma ekki frá sama einstaklingi og eggfruma.

Question 15

Hverjar eru tvær tegundir kynæxlunnar?

Answer 15

Sjálfsfrjógvun og víxlfrjógvun.

Question 16

Hvað gerist við kynæxlun?

Answer 16

Tvær kynfrumur, ein frá hvoru foreldri, renna saman.

Question 17

Hverjir eru kostir kynæxlunar?

Answer 17

• Meiri fjölbreytni í erfðaefni

- Meiri möguleikar á þróun/aðlögun

Question 18

Hverjir eru gallar kynæxlunnr?

Answer 18

• Hægara og orkufrekara ferli

- Þarf tvo til að mynda einn

Question 19

Hverjir eru kostir kynlausar æxlunar?

Answer 19

• Gerist hratt
• Ekkert vesen við makaleit o.þ.h.
• Einn getur myndað marga nýja hjálparlaust

Question 20

Hverjir eru gallar kynlausar æxlunar?

Answer 20

• Engin fjölbreytni -> litlir þróunarmöguleikar

Question 21

Hvað gerir meiósa?

Answer 21

Kemur í veg fyrir of mikla litningaframleiðslu (annars væri afkomandi með 92 litninga) með því að helminga litningafjöldann.

Question 22

Hvað eru skraufrumur?

Answer 22

Þrjár óvirkar eggfrumur sem myndast við kynfrumumyndun (meiósa).

Question 23

Hvað er frjógvun?

Answer 23

Felst í því að eggfruma og sæðisfruma sameinast og mynda eina frumu, okfrumu, sem er fyrsti vísirinn að nýjum einstaklingi.

Question 24

Segðu frá þrískiptingu sáðfrumu.

Answer 24

-Haus: erfðaefni með 23 litninga, hjálmur sem inniheldur ensím og rýfur egghjúp
Miðhluti: hvatberar
Svipa: til hreyfingar

Question 25

Segðu frá eggfrumu.

Answer 25

Eggfruma er miklu stærri en sáðfruma og inniheldur næringarforða handa verðandi fóstri.

Question 26

Lýstu ytri frjógvun.

Answer 26

Flest sjávardýr viðhafa ytri frjógvun, þ.e. karl-og kvenkynseinstaklingar leita hvort annað uppi og gefa frá sér egg-og sæðisfrumur. Eggið frjógvast utan líkama móður.

Question 27

Lýstu innri frjógvun.

Answer 27

Landdýr viðhafa innri frjógvun, felst í því að sæðisfrumurnar berast við beina snertingu sitthvors kyns frá karldýrinu inn í æxlunarfæri kvendýrsins þar sem frjógvun fer fram. Egg frjógvast inn í líkama móður.

Question 28

Hvað er fylgja?

Answer 28

Myndast að hluta úr fósturvef og að hluta úr vefjum móður. Framleiðir prógesterón á meðgöngu sem hindrar frekari egglos. Sér um flutning milli blóðs móður og blóðs fósturs (næringarefni, súrefni..)

Question 29

Hvað er fósturþroskun? Hverjir eru meginþættir hennar?

Answer 29

Myndun nýs einstaklings út af okfrumunni. Meginþættir:

• Vöxtur (frumuskiptingar)
• Stýriferlar (tryggja að fóstrið fái mynd viðkomandi tegundar)

Question 30

Hvað er kímblaðra?

Answer 30

Fósturvísir úr einu frumulagi með vökvafylltu holrími.

Question 31

Hvað er holfóstur?

Answer 31

Myndast út frá kímblöðru, er myndað úr þremur frumulögun: útlagi, miðlagi og innlagi.

Question 32

Hvað er stýrður frumudauði?

Answer 32

Stýrð eyðing óæskilegra frumna, með ferli sem er stjórnað innan frá af erfðavísum. (t.d. fit hverfa af höndum eftir nokkra daga fósturs)

Question 33

Hverjar eru þrjár fósturgerðir vefdýra?

Answer 33

Eggfóstur, gulufóstur og fylgjufóstur.

Question 34

Eggfóstur

Answer 34

Ytri fósturþroskun. Frjógvuðu eggi verpt, fóstur þroskast utan líkama móður innan eggs. Fuglar og skriðdýr

Question 35

Gulufóstur

Answer 35

Innri fósturþroskun. Fóstur lifir á forðanæringu í eggi eða blómabelg, en ekki í næringarsambandi við líkama móður. Pokadýr og breiðnefur.

Question 36

Fylgjufóstur

Answer 36

Innri fósturþroskun. Fóstur fær næringu og súefni frá móður í gegnum fylgju/legköku. Legkökuspendýr.