week 2 Flashcards
N. Rozemond, ‘Tegen de leer van de redelijke toerekening’, AA2024, p. 872-877.
De leer van de redelijke toerekening speelt een belangrijke rol in het materiële strafrecht, met name bij het vaststellen van causaliteit, de aansprakelijkheid van rechtspersonen en de ontoerekenbaarheid van verdachten met een psychische stoornis. Hoewel de leer als evident redelijk wordt beschouwd, is er kritiek op de vaagheid ervan. Omdat de redelijkheid als maatstaf geen duidelijke criteria voor causaal verband bevat, kan dit botsen met het legaliteitsbeginsel (duidelijkheid van de norm) en het schuldbeginsel (de dader had anders kunnen handelen).
De kern van de kritiek is dat de leer van de redelijke toerekening niet op zichzelf een afdoende maatstaf is. Zonder nadere uitleg van de redenen voor strafrechtelijke aansprakelijkheid kan de toepassing ervan leiden tot willekeur. Daarom moeten de redenen voor toerekening worden gegrondvest op de beginselen van het strafrecht.
Een belangrijke toepassing van de leer vond plaats in het arrest Letale longembolie. In deze zaak had de verdachte een verkeersongeluk veroorzaakt, waarbij een inzittende letsel opliep en twaalf dagen later overleed aan een longembolie, een complicatie van de opgelopen verwondingen. De vraag was of het overlijden nog als gevolg van het ongeval kon worden beschouwd. De Hoge Raad paste hier de leer van de redelijke toerekening toe en oordeelde dat de longembolie niet zodanig was dat het overlijden niet meer aan de verdachte kon worden toegerekend.
Uiteindelijk stelt de auteur dat toerekening slechts redelijk is als daarvoor feitelijke en normatieve argumenten worden aangedragen die aansluiten bij de beginselen van strafrechtelijke aansprakelijkheid.
De tekst bespreekt de redelijke toerekening in het strafrecht en de rol ervan bij causaliteit, strafrechtelijke aansprakelijkheid van rechtspersonen en ontoerekenbaarheid.
- Causaliteit en redelijke toerekening
○ De Hoge Raad legt in een arrest niet goed uit waarom een longembolie, ontstaan na ziekenhuisbedrust, aan een verkeersongeluk wordt toegerekend.
○ De redelijkheid van toerekening moet worden beoordeeld op basis van medisch en juridisch causaal verband.
○ Ook de normatieve vraag speelt mee: waarom zou een dader een zwaardere straf krijgen voor medische complicaties die niet direct door zijn handeling zijn veroorzaakt?
○ Het strafrecht heeft als doel vergelding en preventie, wat een hogere straf zou kunnen rechtvaardigen om verkeersdeelnemers bewust te maken van ernstige gevolgen.
- Aansprakelijkheid van rechtspersonen
○ De Hoge Raad hanteert redelijke toerekening ook bij bedrijven: een strafbare gedraging moet in de “sfeer” van de rechtspersoon zijn begaan.
○ Dit wordt beoordeeld aan de hand van factoren zoals bedrijfsbelang, aanvaarding van de gedraging en naleving van zorgplichten.
○ Zorgplichten zijn niet alleen normatief maar ook feitelijk: bedrijven moeten schade voorkomen, zoals supermarkten die veilig voedsel verkopen.
- Ontoerekenbaarheid en psychische stoornissen
○ De Hoge Raad bepaalde dat een dader niet strafbaar is als hij door een psychische stoornis het wederrechtelijke karakter van zijn handeling niet kon begrijpen of daar niet naar kon handelen.
○ In een moordzaak werd dit principe niet goed uitgewerkt; de verdachte handelde onder een psychose, maar kreeg toch 22 jaar cel.
○ Er is kritiek op de onderbouwing van de rechterlijke beslissingen, omdat niet duidelijk is hoe de verdachte zich aan zijn waan kon onttrekken.
- Conclusie: de zin van straf
○ Strafrecht moet gebaseerd zijn op legaliteit en schuld: iemand moet weten dat hij fout handelt en anders kunnen handelen.
○ Zonder goede redenering voor straf wordt het strafrecht willekeurige machtsuitoefening.
○ Uiteindelijk draait het om rechtvaardigheid: strafrecht moet bescherming bieden aan burgers en op redelijke principes berusten.
Leer geeft zo weinig houvast dat je er niet meer aan te voeten kunt. Betrekt strafdoelen
Wat is causaliteit? (1)
De relatie tussen oorzaak en gevolgen
* Objectieve zijde van het strafbare feit: bewijsvraag
* Relevant bij:
- Materieel omschreven delicten
- Door het gevolg gekwalificeerde delicten -> in wet benoemd: “mishandeling met de dood ten gevolge”
- Diverse andere delicten, zoals oplichting
- Andere leerstukken, zoals ontoerekenbaarheid
Wat is causaliteit? (2)
* Wat is er gebeurd? Wie kan aansprakelijk worden gehouden voor het ingetreden gevolg?
* Keten van gebeurtenissen
* Causaliteit vaak eenvoudig vast te stellen
Causaliteitstheorieën
- Causaliteit: een feitelijke of normatieve vraag?
> Wordt behoorlijk normatief ingevuld, niet alleen gelet op de feiten - Welke leer of welk criterium biedt duidelijkheid en leidt tot wenselijke uitkomsten?
- Geen exclusief strafrechtelijke vraag: denken mede beïnvloed door causaliteitstheorieën uit
Conditio sine qua non
In de keten van gebeurtenissen is gedraging van verdachte noodzakelijke factor geweest voor het intreden van het ten laste gelegde gevolg civiele recht
> Veelte breed leerstuk, alles is een gevolg van iets dus gezocht naar andere leerstukken die deze nader kunnen inperken
Absolute ondergrens, als je dit niet hebt kan je nooit tot toerekening komen -> genuanceerd in shaken baby arrest want niet zeker of nalaten heeft gezorgd voor intreden gevolg
Causa proxima
In de keten van gebeurtenissen is de gedraging van verdachte de laatste factor geweest voor het intreden van het ten laste gelegde gevolg
> Enorm voordeel omdat je niet de hele reeks van relevante factoren hebt
> Groot nadeel: verkeerde strafrechtelijk relevante factor (bijv. auto botst tegen persoon 1 en persoon 1 botst tegen persoon 2 en persoon 2 is dood, je kunt persoon 1 hier niet de schuld van geven)
> Je kunt de gedachte terugzien in het feit dat ze soms in zaken zeggen dat er zo’n ver verwijderd verband is tussen oorzaak en gevolg dat er geen causaliteit is, dus je ziet deze leer indirect terug
Adequate veroorzaking
In de keten van gebeurtenissen was voorzienbaar dat de gedraging van de verdachte zou leiden tot het intreden van het ten laste gelegde gevolg
> Onderscheid tussen Objectieve vs. subjectieve voorzienbaarheid
> Subjectief: kijken naar de specifieke verdachte en omstandigheden van het geval, was het voor deze specifieke verdachte te voorzien
> Objectief: kijken naar de gemiddelde derde en omstandigheden van het geval, ook als de omstandigheden niet bekend waren voor deze verdachte (eierschedel arrest; niemand wist van kwetsbaarheid maar wel voorzienbaar in objectieve zin -> mishandeling met de dood ten gevolge, daar hoef je geen opzet voor te hebben, slof gooien is voldoende. Hoofd kan kwetsbaar zijn dus kan leiden tot de dood van de ander, dus voorzienbaar + etalage ruit arrest)
> De objectieve leer wordt standaard aangenomen worden, ligt aan geval of er soms wat meer subjectieve perspectieven bij komen of niet
-> Rechter stapte om vraag tussen subjectief en objectief over van adequaat naar redelijke toerekening
Redelijke toerekening
Ten laste gelegde gevolg is redelijkerwijze toe te rekenen aan de gedraging van verdachte
> Arrest Letale longembolie -> letsel zelf niet dodelijk maar dood trad in door medische complicatie: veel meer vanuit het gevolg terug kijken, hier automobilist dus niet schuldig aan dood
> Voordelen: alle bekende omstandigheden meenemen, minder gekunsteld zeggen dat iets objectief voorzienbaar was
> Nadeel: hoe stel je vast dat iets redelijk toe te rekenen is? Redelijkheid is een heel normatief oordeel
Wanneer is toerekening redelijk?
- Aard van de gedraging (Aortaperforatie) -> gedraging ‘steken met mes in de buik’ is voorspelbaar dat dit kan leiden tot letsel en direct/indirecte dood
- Opzet/schuldverband -> indicatie dat je causaal verband kan opnemen
- Ratio van de delictsomschrijving (Shaken baby) -> kijkt naar strekking van de delictsomschrijving, shaken baby: nalaten met de dood tot gevolg (wordt een belang beschermd dat in het geding is? In dit geval belang van leven) -> geen heel onderscheidend criterium, meer een extra stap
- Invulling mede aan de hand van oude theorieën, met name csqn en adequatie (voorzienbaarheid)
Complexe causale ketens
- Afweging tussen verschillende in aanmerking komende oorzaken
- Verschillende causaliteitscomplicaties:
- Gebeurtenissen tussen gedraging en intreden gevolg
- Onduidelijkheid over de keten van gebeurtenissen: was gedraging verdachte een noodzakelijke factor voor het intreden van het gevolg?
Complexe causale keten: tussenliggende factor
- Gebeurtenissen tussen gedraging en intreden gevolg
- Een medische complicatie (Letale longembolie)
- Een medische fout (Aortaperforatie)
- Keuze van het slachtoffer (Niet-behandelde longinfectie/Dwarslaesie) -> koos longinfectie niet te behandelen, is dat nou een tussenliggende factor die het causale verband verbreekt? Verdachte is degene die de omstandigheden in het leven heeft geroepen bij het slachtoffer waardoor zij niet meer wilde leven ofwel geen tussenliggende factor, alsnog schuld verdachte omdat hij het slachtoffer in die situatie heeft gebracht
Complexe causale keten: onduidelijkheid csqn bij nalaten
Onduidelijkheid over keten van gebeurtenissen: redelijke toerekening bij omissiedelicten (Shaken baby) -> genuanceerd in shaken baby arrest want niet zeker of nalaten heeft gezorgd voor intreden gevolg, dus kijken naar hypothetische geval: stel je zou wel actief hebben opgetreden. lastige was omdat artsen zelf ook niet konden vaststellen of het inroepen van hulp de baby nog zou kunnen redden. Kan je dan aannemen dat het niet roepen van hulp leidt tot overlijden baby? -> conditio sine qua non zegt dat dit niet vast te stellen is, maar HR kijkt verder:
- Oordeel over een hypothetische situatie: wat als wél was ingegrepen? (shaken baby weten we niet)
- Is er sprake van een zorgplicht? (shaken baby wel want zijn ouders)
- Heeft de gedraging de kans op het intreden van het gevolg verhoogd? (shaken baby wel, nalaten heeft kans op overlijden in zodanige mate verhoogd -> wat is zodanig verhoogd? -> verwijzen naar ratio delictsomschrijving als extra stapje)
Complexe causale keten: alternatieve causaliteit
Onduidelijkheid over keten van gebeurtenissen: alternatieve causaliteit (Groninger HIV-zaken) -> niet vast te stellen waar de HIV besmetting door was veroorzaakt -> geen duidelijkheid over de sine qua non (weet niet of als je gedraging wegdenkt het gevolg nog zou optreden) -> HR stelde aantal vragen:
- Kán de gedraging een onmisbare schakel hebben gevormd in de causale keten? -> ‘heeft gevormd’ zou sine qua non zijn
- Is gevolg met aanzienlijke mate van waarschijnlijkheid door gedraging veroorzaakt?
- Aard van de gedraging -> HIV: injecties waren naar aard geschikt om dat gevolg te veroorzaken
- Ervaringsregels -> HIV: kijken naar medische deskundigen, hoe groot is de kans dat als je injecteert besmetting toetreedt
- Afweging scenario’s (andere oorzaak hoogstonwaarschijnlijk) -> HIV: ‘is het hoogstonwaarschijnlijk dat deze slachtoffers op een andere manier HIV hebben opgelopen?’ nee, want het is een mogelijkheid want orgy
Enkele vuistregels
- Geldende leer is de redelijke toerekening
- Aard van de gedraging, opzet en voorzienbaarheid zijn relevante gezichtspunten
- Csqn is in beginsel de ondergrens, andere leerstukken kunnen hulpmiddel zijn
- Bij twijfel over csqn kan onder omstandigheden toch causaal verband worden vastgesteld
Stappenplan causaliteit: Csqn duidelijk, maar tussenliggende factor
HR aorta perforatie
Gezichtspunten om te toetsen (er zijn er meer in het boek genoemd, maar loop deze 3 af):
- Aard van de gedraging: is de gedraging naar aard geschikt om het gevolg te bewerkstelligen?
- Opzet/schuld-verband (alleen als er sprake is van een doleus delict waarbij de opzet van de verdachte moet zien op het gevolg): als iemand opzettelijk handelt is dat een indicatie dat er sprake is van causaliteit.
- Voorzienbaarheid (indien culpoos gevolgsdelict –> meer gewicht op voorzienbaarheid):
Stappenplan causaliteit: Csqn twijfel, want alternatieve causaliteit
HR Groninger HIV
Vragen te stellen:
- Kan de gedraging een onmisbare schakel hebben gevormd? (r.o. 2.4.4)
- Met aanzienlijke mate van waarschijnlijkheid door verdachte veroorzaakt? –> relevante factoren:
* Naar aard geschikt volgens algemene ervaringsregels?
* Afweging scenario’s – alternatief hoogst onwaarschijnlijk?
Toetsen gezichtspunten links genoemd:
* Aard van de gedraging
* Opzet/schuld-verband
voorzienbaarheid
Stappenplan causaliteit: Csqn twijfel, ingeval van omissiedelict (nalaten = strafbaar)
HR Shaken baby
Vragen te stellen:
- Zorgplicht?
- Kans op intreden van het gevolg in zodanige mate verhoogd?
- Gezichtspunten toetsen:
* Aard van de gedraging? Kan niet want gaat om een nalaten.
* Opzet/schuld-verband.
voorzienbaarheid
2 stappen vraag beantwoorden causaal verband
- Is er een causaal verband? (welke vorm csqn)
- Is toerekening redelijk? (kijk dan naar gezichtspunten uit arresten -> sprake van 1 gezichtspunt is al voldoende om te spreken van toerekenbaar causaal verband)
Bij aanval op hoofd is er altijd sprake van voorzienbaarheid, want vitaal lichaamsdeel!
