Vökvajafnvægi 1 og 2 (vökva- og elektrólýtajafnvægi) Flashcards
Hreyfing vökva- og elektrólýta
- Flæði
- Virkur flutningur
- Osmósa
- Síun
Flæði: Ekki orkurkræfur flutningur (fiskur syndir í sjó með straumnum)
Virkur flutningur: Orkukræfur flutningur (synt á móti straumnum)
Osmósa: Passífur fluttningur, agnir fara frá hærri styrk í lægri til að jafna styrk beggja vegna frumuhimnu
Síun: Gerist þegar blóð þrýstist út í háræðar og myndar hydrostatískan þrýsting, þrýstir vökva og elektrólýta út af frumuhimnu, innan æðakerfis
Hvað er Kolloid?
- dæmi um kolloid
Stórar sameindir sem leysast illa upp, sitja í því hólfi sem þær eru settar í
Dæmi: Blóðhluti
Hvað er Kristalloid?
Dæmi um kristalloid
Smáar sameindir sem eru uppleystar í vökva og fara auðveldlega yfir frumuhimnu, oft gefið í æð sem bæta fólki upp salt og vatn
Dæmi: Ringer og NaCl
Hvað er ísótónískt ástand og dæmi um ísótónískan vökvi?
Jafn styrkur innan æðakerfis og frumum (270-310 mOsm/kg)
- dæmi um vökva: Ringer eða NaCl 0,9
Hvað er HYPER-tónískt ástand og dæmi um hypertónískan vökva?
Meiri styrkur utan frumna, vatn streymir úr frumunni og inn í æðakerfið og fruman skreppur saman (>310 mOsm/kg)
- dæmi um vökva: Glúkósi 10%, Glúkósi 50%
Hvað er HYPO-tónískur osmóstyrkur?
Minni styrkur uppleystra efna inni í frumunni –> hún fyllist af vatni <270 mOsm/kg
- dæmi um vökva: NaCl 0,45% og sæft vatn
Hvað á einstaklingur að taka mikið inn af vökva á sólarhring?
- hvaðan kemur vökvinn?
um 2500 ml inn
- við fáum 1500ml af vökva um munn, 1000ml af vökva úr mat og 200ml úr efnaskiptum líkamans og þannig er heildarþörf líkamans ca 2500ml
Hvað á einstaklingur að útskilja miklum vökva á sólarhring?
- Hvaðan losum við?
um 2500 ml út
- þvagútskilnaður er 1500ml, hægðir 100-200ml og svo er það vökvatap sem þarf að áætla (sem er ekki hægt að mæla ss. vökvatap sem á sér stað um lungu) 400ml og síðan um húð 400ml. 100ml + af svita.
Hvernig getur hjúkrunafræðingur nýtt þekkinguna um hversu mikið einstaklingur á að taka inn / út af vökva?
Hjúkrunafræðingur á að vita að ef sjúklingur er að drekka meira en hann útskilur –> safnar vökva og þyngist
Ef sjúklingur drekkur minna en útskilur –> vatnsskortur.
þurfum að fylgjast með hvenær/hvað sjúkl borðaði síðast, á hann að vera fastandi, hvenær pissaði ofl.
Hvað heldur vökvajafnvægi í líkamanum?
- Nýrun
- ADH (halda í vatn og minnka þvag)
- Renín-Angíótensín-Aldósterónkerfi
- ANF/ANP
Hvað er Insensible loss?
Tap á vökva á þeim stöðum í líkama sem erfitt er að mæla t.d er ekki hægt að mæla það sem tapast um lungu
Hvað er Sensible loss?
Tap á vökva í gegnum þvagkerfi og meltingarvegi, getum mælt þetta.
(þvag, uppköst, magasafa sem kemur frá sondu, linar hægðir og hægðir frá stóma t.d)
Hvða er eðlilegt vökvatap með hægðum?
100-200ml
Hvað má þvagútskilnaður ekki fara undir?
þvagútskilnaður má ekki fara undir 30 ml/klst
Hvað er vökvaskortur / ísótónískt vökvatap?
Líkami tapar vatni og elektrólýtum úr utanfrumuvökva (hypovolemia)
Hvað er Vökvaþurrð / HYPER-tónískt vökvatap?
Skortur á vatni og salt situr eftir. Osmólaþéttni og natríumþéttni hækkar. Vatn fer úr millifrumuvefjum og frumum í æð. Fruma þornar upp.
Hvað er vökvaþurrð / HYPO-tónískt vökvatap?
Skortur á natríum (og kalíum) og skortur á vatni. Vatn fer úr utanfrumuvökva yfir í frumur. Fruma bólgnar (T.d afleiðingar af Inf. NaCl 0,45%)
Hverjir eru áhættuþættir vökvaskorts?
- Tap um húð: vessi frá sárum, svitamyndu, hiti, áreynsla
- Tap um meltingarveg: niðurgangur, uppköst
- Tap um nýru: mikilll þvagútskilnaður
- Minnkuð inntaka vökva, t.d fastandi sjúkl á sjúkrahúsi
- ónákvæm vökvaskráning á inntöku / útskilnaður
- Blæðing
- Flutningur vökva í þriðja hólf (uppsöfnun vökva í millifrumefni eða kviðarholi t.d)
Hverjir eru áhættuþættir vökvaþurrðar?
- Minnkuð inntaka vökva: geta ekki náð í vökva án hjálpar (óáttaðir, rúmfastir) og geta ekki tjáð sig um þorstann (ungabörn).
- ónákvæm vökvaskráning á inntöku /útskilnaður
- Aldraðir: seinkað þorstaviðbragð
- Tap á vökva vegna uppgufunar: langvarandi sótthiti t.d
- Tap á vökva: diabetic ketoacidosis (hár blóðsykur), uppköst, niðurgangur
- Sondunæring án nægilegrar vatnsinntöku
Drekkur eldri kynslóðin meira en yngri kynslóðin?
Nei, minna.
- í fyrsta lagi vegna þess að aukið fituhlutfall en minni vöðvar og fita geymir minni vökva en vöðvar þannig að heildarmagn vökva hjá öldruðum fer úr 60% í 50%
- í öðru lagi, skert geta nýrna til að aðlagast vatnstapi og natríum tapi
- þriðja lagi, minnkað þorstaviðbragð vegna hormóna ójafnvægis, það verður aukin seyting á ANP
Hver eru einkenni vökvaskorts?
- Hraður hjartsláttur
- lágur bþ
- dræmur þvagútskilnaður
- þyngdartap
Hver eru einkenni vökvaþurrðar?
- svimi
- slappleiki
- mikill þorsti
- þurrar slímhúðir
- seinkuð háræðafylling
- einkenni ofgnóttar natriums
Hvernig lýsir vökvaskortur sér ?
- Natíum gæti verið eðlilegt eða hækkað
- Hemóglóbín og hematókrít gæti lækkað ef blæðing
- Kreatín og urea gætu verið hækkað (merki um skerta starfsemi nýrna)
- Eðlisþyngd þvags er hækkuð
- Serum osmolality er hækkað
Hvernig lýsir vökvaþurrð sér?
- Natríum er hækkað
- Hematókrít er há (segir til um seigju blóðs)
- Eðlisþyngd þvags er hækkuð
- Serum osmolality er hækkað > 300 mOsm
Hvernig leiðréttum við vökvaskort?
- Vökvi um munn
- Ef per os vökvagjöf nægir ekki þarf að gefa vökva, gjöf ísótínískra vökva t.d NaCl og RA (kristalloid vökvar)
- Albúmín, blóðgjafir (kolloid vökvar)
Hvernig leiðréttum við vökvaþurrð?
- Vökvagjöf um munn, setja markmið
- Gjöf vökva, gjöf saltrfría vökva líkt og Glúkósa 5% og ísótónískra vökva (RA)
- Blóð sjúkliings er með hátt osmolaritet, ekki æskilegt að gefa hypertóníska vökva
Hvað er vökvasöfnun / ísótónísk vökvasöfnun?
Líkami heldur í vatn og salt í svipuðu hlutfalli í utanfrumuvökva (hypervolemia)
Hvað er Ofvöknun / hypotínísk vökvasöfnun?
Of mikið vatn situr eftir í utanfrumuvökva miðað við hlutfall elektrólýta. Osmólaþéttni og natríumþéttni líkamans lækkar. Vatn dregst inn í frumur og þær bólgna
Hvað er ofvöknun / hypertónísk vökvasöfnun?
Of mikið salt situr eftir/kemur inn í utanfrumuvökva. Osmólaþéttni og natríumþéttni hækkar. Vatn leitar úr frumu og þær skreppa saman. (t.d afleiðingar inf. NaCl 3% eða gjöf bíkarbónats)
Hverjir eru áhættuþættir vökvasöfnunar?
- Mikil inntaka saltlausna í æð (NaCl / RA)
- mikil gjöf blóðhluta
- Mikil inntaka salts í fæðu eða frá lyfjum
- Hjartabilun
- nýrnabilun
- skorpulifur
- sterameðferð (corticosterar)
- Hyperaldósterónismi
Hverjir eru áhættuþættir ofvökvunar ?
- SIADH (alvarlegur skortur af natríum ásamt ofgnótt vökva í líkama)
- Hröð gjöf Glúkósa 5% í æð
- Psycogenic polydipsia
Hver eru einkenni vökvasöfnunar?
- Hraður hjartsláttur, púls
- BÞ hækkar (í fyrstu)
- Bjúgur (pitting edema/lungnabjúgur)
- þyngdaraukning
Hver eru einkenni ofvökvunar?
- Aukinn heilabjúgur, höfuðverkur, persónuleikabreytingar, breyting á meðvitund
- ógleði, uppköst, vöðvakrampar
- Einkenni skorts á natríum
Hvað er bjúgur?
of mikill millifrumuvökvi
Afhverju myndast bjúgur?
- þyngdaraflið
- lokur bláæða í fótum (bila / virka ekki)
- lágur styrkur próteina í blóðvökva (algengasta orsök hjá vannærðu fólki)
- aukið gegndræpi háræða
- sjúkdómar (t.d hjartabilun og nýrnabilun)
Meðferð við bjúg?
- Teygjusokkar
- Hálega (hafa útlimi í hálegu)
- Þvagræsilyf
Hvernig lýsir Vökvasöfnun sér?
- Natríum gæti verið eðlilegt
- Kalíum gæti verið lágt
- Hematókrít gæti lækkað vegna þynningar
- Serum osmolality er lækkað
- Vökvasöfnun á röntgenmynd af lungum
Hvernig lýsir ofvöknun sér?
- Natríum er lágt (<125 mmol/L)
- Serum osmolality er lækkað (< 280 mOsm/kg)
Hvernig leiðréttum við vökvaofsöfnun?
- Vökvatakmörkun
- Takmörkun á salt inntöku
- þvagræsilyf
- önnur lyf, s.s morfín, nitroglycerín (til að meðhöndla lungnabjúg)
- lyf sem styrkja samdrátt hjarta
- blóðskilun ef þvagræsilyf duga ekki til
Hvernig leiðréttum við ofvöknun?
- Leiðrétta undirliggjandi orsök
- Takmarka vökvainntekt, um munn / í æð
- Forðast að nota hypotónískar lausnir og IV Glúkósa 5%
- Hypertónískar lausnir eru notaðar í alvarlegum tilfellum til þess að draga vökva úr frumu, þarf að fylgjast náið með sjúklingi
Hver er viðhaldsvökvaþörf fastandi sjúklinga á sjúkrahúsum?
- 20 ml/kg/sólarhring
Viðhaldsþörf í aðgerð og fyrstu klst eftir aðgerð?
30-40 ml/kg/sólarhring
Hvernig er viðhaldsvökvagjöf barna?
- 1000 ml/sólarhr fyrir fyrstu 10kg
- 500 ml/sólarhr fyrir næstu 10kg
- 20 ml/kg fyrir næstu kg
Að reikna: fyrir 22kg barn –> 1544 ml/Sólarhr
- 1000ml + 500ml + 44
=> 20ml/22kg = 44ml = 1544 ml/sól –> 64 ml/klst
Hvað er blóðhagur?
þar fæst m.a mæling á Hgb (hemoglóbín) og Hct (hematokrít)
Hvað er Hematókrít?
Hlutfall rauðra blóðkorna í rúmmáli
- 37-55% misjafnt milli kynja
- Hátt Hct - þurr
- Lágt Hct - þunnur
Hvað er osmolality?
Styrkur agna í blóðrúmmáli
- normalgildi 280-300 mOsm
Eðlisþyngd þvags
- há, normal og lág
- Há eðlisþyngd > 1,030 g/ml - vökvaskortur
- Normal eðlisþyngd 1,020-1,30 g/ml
- Lág eðlisþyngd < 1,010 g/ml - of mikil vökvainntekt, skert nýrnastarfsemi
þættir sem hafa áhrif á vökvajafnvægi og elektrólýtajafnvægi?
- Natríum / kalíum pumpan
- líffæri og innkirtlakerfið
- Tap elektrólýta með svita
- Upptaka elektrólýta um meltingarveg
- þvagræsilyf
- IV vökvar
Hver eru viðmiðunargildi natríum ?
135-145 mmól/L
Hver er megin elektrólýtinn í utanfrumuvökvanum?
Natríum
Hvað stjórnar natríum?
Vökvajafnvægi
Hvernig er jafnvægi viðhaldið?
- Viðhaldið með flæði sem fyrir natríum jónir í frumu og kalíum út um frumur
Hvað er Natríum-kalíum dælan?
Pumpan er orkukræfur flutningur og stuðlar að leiðni taugaboða
Hvar finnum við natríum?
Mat
Afhverju binst natríum, klóríði og bíkarbónati?
Til að viðhalda sýrubasa jafnvægi
Natríum jafnvægi er viðhaldið af ?
ADH
Jafnvægi natríum er háð…?
neyslu á salti og hvernig salt frásogast í ristli
Aukin / minnkuð natríuminntekt
Aukin: veldur auknu rúmmáli utanfrumuvökva
Minnkuð: veldur minnkuðu rúmmáli utanfrumuvökva
Ofgnótt á natríum veldur…?
auknum þorsta, losun á ADH, nýru halda í vatn og blóð þynnist
Skortur á natríum veldur…?
minnkað þorstaviðbragð, bælir seytingu á ADH, nýrun útskilja vatn, aldósteróni er seytt til að halda í natríum.
Áhættuþættir natríum ójafnvægis
- Skortur
a) skortur á utanfrumuvökva (vökvatap utan nýrna og vökvatap um nýru)
b) Eðlilegt rummál utanfrumuvökva (SIADH, höfuðáverkar, aðrar orsakir
c) Ofgnótt utanfrumuvökva (bráð og langvinn nýrnabilun, hjartabilun og skorpulifur)
Áhættuþáttur natríum ójafnvægis
- Ofgnótt
a) Vatnstap í miklu magni: vegna hita, oföndun, niðurgangur, vatnsskortur, hitastroke
b) upphleðsla natríums: gjöf í æð, gjöf sondumats án nægilegrar inntöku vatns, óhófleg inntaka salts
c) þvaghlaupssýki (diabetes insipidus)
Hver eru fyrstu einkenni natríum-skorts?
Fyrstu einkenni koma frá heila- og taugakerfi: höfuðverkur, svefnhöfgi, rugl, samhengislaust tal (og verða alvarlegri eftir því sem gildi lækka), krampar, skert meðvitund, dauði
Skortur á natríum - hin einkenni?
- Stoðkerfi: vöðvakippir
- Meltingarkerfi:magakrampar, lítil matarlyst, ógleði, uppköst (Na gildi 115-120 mmol/L)
- Ef skortur á utanfrumuvökva: þurrar slímhúðir munns, réttstöðubþ-fall, seinkaður teygjanleiki húðar, hraður hjartsláttur
- Ef ofgnótt á utanfrumuvökva: hár bþ, hraður skoppandi púls, þyngdaraukning
Hver eru einkenni ofgnótts natríums?
- Æsingur, óáttun, rjóð húð, máttleysi, lágur hiti, þorsti, óeirð, vöðvakippir
- Ef vatnstap í miklu magni: þurrar slímhúðir munns, lítill þvagútskilnaður, réttstöðubþ-fall
- Ef upphleðsla á natríum, koma fram einkenni vökvasöfnunar: hoppandi púls, mæði, hár bþ
- Alvarleg einkenni: þreyta (fatigue), minnkuð meðvitund, óáttun, krampar
Hvaða hjúkrunameðferð er beitt þegar sjúklingur er með natríum skort?
- Mæla LM, meta einkenni vökvaskorts/vökvasöfnunar
- Meta meðvitundarástand og einkenni frá MTK
- Miðar að því að gefa Na og takmarka inntöku vatns
- Meta vökvainntekt og vökvatap
- Rannsóknarniðurstöður
- Meta vel ef verið er að gefa hypertónískar lausnir
- Hvetja til að borða saltríka fæðu ef þolir (ekki með hjartasjúkdóm)
- Vökvatakmörkun 500-1000ml / dag
- vigta sjúkl daglega
- Gjöf IV NaCl 0,9 (Na+ má ekki hækka hratt)
Hvaða hjúkrunameðferð er beitt þegar sjúklingur er með ofgnótt af natrium?
Sama og í skorti á natríum nema ekki gefa natríum heldur natríumskert fæði
Hvað er klóríð?
Er í utanfrumuvökva, starfar með natríum til að viðhalda blóðrúmmáli.
Fylgir natríum þegar það er endurupptekið frá nýrum. Meginuppistaða í magasýru (HCl) og tekur þátt í stjórnun sýrubasa jafnvægis.
- Viðmiðunarmörk: 95-108 mmol/L
Hvert er viðmiðunargildi Kalíum?
3,5 - 5 mmol/L
Hver er megin elektrólýtinn í innanfrumuvökvanum?
Kalíum
Hvað hjálpar Kalíum við?
- flutning rafboða hjá frumum
- vöðvasamdrátt beinagrindar-, hjarta- og sléttra vöðva
Hvert er hlutverk kalíum?
- Stjórnar flutningi næringarefna gegnum frumuhimnur
- Stuðlar að heilbrigðu taugakerfi
- Efnahvörf í frumum
- Vinnur með natríum að eðlilegu vökvajafnægi í líkamanum
- Tekur þátt í að viðhalda sýrubasajafnvægi
- Viðheldur jöfnum bþ
Áhættuþættir fyrir skort á kalíum?
- ónóg inntaka K+ (alkóhólismi, anorexía)
- Tilfærsla K+ yfir frumuhimnu (t.d insúlín)
- Tap K+ um meltingarveg (uppköst, niðurgangur og tap á magasafa)
- Tap K+ um nýru (þvagræsilyf, t.d Furosemide/Lasix)
Áhættuþættir fyrir ofgnótt a kalíum?
- Fölsk /hemólýsa við töku blóðsýni)
- Óhófleg inntaka / gjöf
- Losun K+ úr vefjum (vefjadrep, bruni, rhabdomyolysa)
- Tilfærsla K+ úr vefjum (Acidosa, insúlínskortur)
- Minnkaður útskilnaður K+ um nýru (vökvaskortur, nýrnabilun)
Hver eru alvarlegustu einkenni skorts á kalíum?
- og önnur einkenni?
- Alvarlegustu: frá hjarta og æðakerfi - hjartsláttartruflanir, veikur óreglulegur púls, breytingar á hjartalínuriti (T bylgja, ST hækkun)
- Meltingarkerfi: lítil matarlyst, uppköst, ógleði, minnkuð garnahljóð, minnkaðar garnahreyfingar
- Heila- og taugakerfi: þreyta
- Stoðkerfi: vöðvaþreyta, náladofi, krampar í fótum, auknir reflexar
Hver eru alvarlegustu einkenni ofgnótts kalíums?
- og önnur einkenni
- Alvarlegustu: frá hjarta og æðakerfi - hjartsláttaróregla eða hjartastopp, hægur hjartsláttur, óreglulegur púls, T-bylgja verður áberandi og QRS complex verður smátt og smátt gleiðari
- Meltingarkerfi: áhrif á sléttu vöðva í meltingarvegi, mikil virkni meltingarvegar, magakrampar, niðurgangur
- Heila- og taugakerfi: rugl, pirringur, sinnuleysi
- Stoðkerfi: náladofi, minnkaðir reflexar
Hvaða fæða er ríkt af kalíum?
- Grænmeti: avoado, hrá gulrót, bökuð kartafla, hrár tómatur, spínat
- Ávextir: þurrkaðir ávextir, banani, apríkósur, hunangsmelóna, appelsína
- Kjöt/fiskur: þorskur, kálfakjöt, svínakjöt
- Drykkir: mjólk, appelsínusafi….
Hvert er viðmiðunargildi kalsíums?
4,5 - 5 mmol/L
Hverjir eru áhættuþættir kalsíumójafnvægis ?
- Tíðarhvörf hjá konum
- Fyrirburar
- Kalkkirtlar fjarlægðir eða gallaðir
Hvernig tengjast aukinn aldur og kalsíum?
- Minni geta þarma til endurupptöku
- Meira útksilið um nýru
- Kalsíum fer úr beinum
- Minnkuð hreyfing
- D-vítamín skortur
- Erfðir, lífsstíll
Einkenni skorts á kalsíum?
- Kvíði, óáttun, pirringur
- náladofi í kringum munn, fingur, tær
- liðverkir, kippir, skjálfti, krampar
- minnkað útfall hjarta, hjartsláttaróregla
- spasmi í barka, berkjum
- stökkar neglur, tannskemmdir
Einkenni ofgnótts kalsíum?
- þreyta, óáttun, depurð, persónuleikabreytingar
- hjartsláttaróregla, hægur hjartsláttur, hjartastopp
- einkenni frá meltingarvegi, þorsti, lystarleysi, ógleði, uppköst, hægðatregða
Hver er hjúkrunameðferð við kalsíumójafnvægi
- Fylgjast vel með öndunarkerfi (skortseinkenni)
- Fylgjast vel með hjarta- og æðakerfi
- Vernda sjúklings sem er ringlaður
- Meta vökvainntekt og vökvatap
- Rannsóknarniðurstöður
- Fræða um mikilvægi hreyfingar
- Fræða um mataræði (trefjar, kalsíum í fæði )
- andlegur stuðningur
Hvert er viðmiðunargildi Fosfats?
1,8 - 2,6 mmol/L
Fosfat
- hvar
- hlutverk
- skortur
- ofgnótt
- í innanfrumuvökva
- einnig í utanfrumuvökva og beinum
- Mikilvægt hlutverk í uppbyggingu frumuhimnu
- Er meginuppistaða í ATP (orkuefni líkamans)
- Ójafnvægi yfirleitt afleiðingar sjúkdóma
- Skortur: náladofi, vöðvaþreyta, vöðvaverkur, breyting á andlegu ástandi, krampi
- Ofgnótt: dofi í kringum munn og fingrum, krampari vöðvum
Hvað geyma bein mikið af fosfati (%)?
85%
HCO3- bíkarbónat
- Hvar
- Hlutverk
Bæði innan og utanfrumuvökva, aðalhlutverk er stjórnun sýrubasa jafnvægi.
Nýru: útskilja bíkarbónat í utanfrumuvökva, nýmynda bíkarbónat, taka upp bíkarbóna.
Ekki tekið inn með fæðu: verður til vegna efnaskiptaferlis
