Uned 2.2 Ymaddasiadau i Gyfnewid Nwyon Flashcards
Nodweddion arwyneb resbiradol
> tenau (llwybr tryledu byr)
Athraidd i nwyon
llaith
arwynebedd arwyneb mawr
Organebau Ungellog
- cyfnewid nwyon ar draws arwyneb y gell
- cymhraeb arwynebedd arwyneb i gyfaint yn ddigon mawr i ddiwallu eu hanghenion
- pellteroedd o fewn y gell yn fach: trylediad yn ddigon cyflym
Amoeba
(organeb ungellog)
- cymhareb arwynebedd arwyneb i gyfaint yn fawr
- cellbilen yn denau felly mae trylediad i’r gell yn gyflym
- cyfnewid nwyon yn digon cyflym i gyflenwi’r ocsigen ar gyfer resbiaradaeth
Llyngyren Ledog
(organeb ungellog)
- dyfrol
- fflat: aa yn llawer mwy nag organebau sfferig
- cymhareb arwynebedd arwyneb i gyfaint fawr
- mae’r llwybrau tryledu fyr
Pryf Genwair
(organeb ungellog)
- ddaearol
- silindrog ac felly mae ei cymhareb arwynebedd arwyneb i gyfaint yn llai
- croen yw’r arwyneb resbiradol
- aros yn llaith drwy secredu mwcws
- dim angen llawer o ocsgien oherwydd araf, metabolaidd isel
- haemoglobin yn y gwaed yn cludo’r ocsigen o gwmpas y corff mewn pibellau gwaed
- cynnal graddiant crynodiad serth ar yr arwyneb resbiradol
- CO2 yn tryledu allan ar draws y croen
Cyfnewid Nwyon mewn Pysgod
- arwyneb arbenigol: tagellau
- mae dwr yn cyfrwng dwys a chynnwys ocsigen cymharol isel felly rhaid gorfodi dwr dros y ffilamentau tagel: wneud hyn trwy mecanwaeth awyru
Beth sydd yn achosi mecanwaeth awyru digwydd
newidiadau gwasgedd yn y ceudod bochaid
3 cam mecanwaeth awyru pysgodyn
> Cam 1: ceg agor, cyfaint ceudod bochaidd cynyddu, gwasgedd gostwng, dwr tynnu i fewn
Cam 2: ceg yn cau, ceudod bochaidd cyfangu, dwr gorfodi dros y tagellau
Cam 3: gwasgedd cynyddu, gorfodi opercwlwm i agor, dwr yn gadael
2 fath o lif (pysgod)
- llif gwrthgerrynt
- llif paralel
Llif gwrthgerrynt
- dwr a gwaed yn llifo i’r cyfeiriadau dirgroes
- peelleter ar hyd plat tagell yn gynyddu: cynnwys ocsigen y gwaed cynyddu
- plat tagell cyfan cael ei defnyddio
- ddim yn cyrraedd ecwilibriwm
Llif Paralel
- pysgod cartilagaidd e.e. siarcod
- dwr a gwaed yn llifo i’r un cyfeiriad
- graddiant crynodiad ddim yn cael ei gynnal
- trylediad ddim yn optimaidd nac yn parhau ar draws y plat tagell i gyd
- cyrraedd ecwilibriwm
Nodweddion mae arwynebau resbiradol amffibiaid, ymlusgiaid ac adar yn rhannu
> arwynebedd arwyneb mawr
arwyneb llaith
llwybr tryledu byr
system cylchrediad a phigmentau gwaed
ysgyfaint mewnol
mecanwaeth awyru
Amffibiaid
= amffibiaid gorffwys: defnyddio croen llaith i gyfnewid nwyon
= amffibiaid weithgar yn defnyddio ysgyfaint syml
- par o godennau gwag yw ysgyfaint broga
- llawer o blygion yn eu harwyneb: cynyddu arwynebedd arwyneb
- arwynebedd arwyneb ysgyfaint broga’n cymharol fach
- penpwl defnyddio tagellau
Ymlusgiaid
- croen yn anathraidd i nwyon
- ymlusgiaid ysgyfaint mwy effeithlon nah amffibiaid
- un ysgyfaint
- ysgyfaint debyg i godenni
- plygion fwy cymhleth nah ysgyfaint amffibiaid
- ymlusgiad asennau, on dim llengig
- awyru’n cael ei gynorthwyo gan symudiad yr asennau gan y cyhyrau rhyngasennol
Adar
- gwaed cynnes a chyfradd resbiradu uchel
- ysgyfaint fach ac yn gryno
- cynnwys nifer o diwbynnau aer canghennog o’r enw bronci
- tiwbynnau aer lleiaf, y parabronci, rwydwaith eang o gapilariau gwaed
- parabronci’n arwain i godennau aer mawr a waliau tenau
- symudiad assennau sy’n awyru’r ysgyfaint
- aderyn hedfan, mae symudiadau cyhyrau’n adennyd sy’n awyru ysgyfaint
Pryfaid
- dwr yn anweddu ar arwyneb y corff: gallu achosi diffyg hylif
- er mwyn cyfnewid nwyon yn effeithlon mae angen arwyneb tenau, athraidd ag arwynebedd arwyneb mawr
- sgerbwd allanol anhyblyg gwrthddwr sydd wedi gorchuddio a cwtigl
- cymhareb aa i gyfaint cymharol fach
- ddim yn gallu defnyddio arwyneb corff i gyfnewid nwyon
= cyfnewid nwyon digwydd trwy barau o dyllau sef y sbiraglau
= arwain i system o diwbynnau aer canghennog wedi’u leinio a chitin o’r enw traceau
= sbiraglau’n gallu agor a chau hyn yn caniatau cyfnewid nwyon ac yn lleihau colledion dwr
Awyru System Draceol
cywasgu ac ehangu yr abdomen sy’n awyru
Mewnanadliad
- cyhyrau rhyngasennol yn cyfangu
- codi cawell asennau i fyny a thuag allan
- llengig yn cyfangu ac yn gwastadu
- cyfaint y thoracs yn cynyddu
- gwasgedd lleihau
- aer yn mynd i mewn
- ysgyfaint yn ehangu
Allanadliad
- cyhyrau rhyngasennol yn llaesu
- codi’r cawell asennau i fyny a thuag allan
- llengig llaesu ac yn crymu tuag i fyny
- cyfaint thoracs yn lleihau
- gwasgedd cynyddu
- aer yn cael ei orfodi’r allan
Alfeoli
> darparu arwynebedd arwyneb mawr o gymharu a chyfaint y corff: arwyneb llaith i nwyon hydoddi
waliau tenau: darparu llwybr tryledu byr
pob alfeolws wedi’i orchuddio a rhwydwaith eang o gapilariau
cynnal graddiant crynodiad serth ar gyfer trylediad
Syrffactydd
- gorchuddio arwyneb pob alfeolws
- atal alfeoli rhag cwympo wrth i chi anadlu allan
- cael ei rhoi i fabanos cynnar i atal yr alfeoli yn eu hysgyfaint anaeddfed
Cyfnewid Nwyon mewn Planhigion
- angen i blanhigion gyfnewid nwyon ar gyfer resbiradaeth a ffotosynthesis
- prif arwyneb cyfnewid nwyon yw’r ddeilen
- llafn y deilen yn denau a fflat, ag arwynebedd arwyneb mawr
- llwybrau tryledu nwyon yn fyr
Swyddogaethau ac addasiadau (y ddeilen)
*Cwtigl Cwyraidd: lleihau colledion dwr
*Epidermis Uchaf: gadael i olau gyrraedd y feinwe mesoffyl, syntheseiddio a secretu’r cwtigl cwyraidd
*Mesoffyl Palisad: cynnwys llawer o gloroplastau: ffotosynthesis
*Mesoffyl Sbyngaidd a Bylchau Aer: cyflawni ffotosynthesis, bylchau aer canitatau cylchrediad nwyon
*Sypynnau Fasgwlar: cludiant dwr a mwynau, cludiant cynhyrchion ffotosynthesis
*Celloedd Gwarchod: agor a cau’r mandwll stomataidd
*Stomata: caniatau cyfnewid nwyon
Addasiadau i gyfnewid nwyon
> meinwe mesoffyl sbyngaidd: caniatau cylchrediad nwyon
bylchau aer: athreiddio meinweoedd
mandyllau stomataidd: gadael i nwyon fynd mewn ac allan
stomata
gwagleoedd rhyng-gellol
haen llaith: nwyon yn hydoddi
Addasiadau ar gyfer ffotosynthesis
> arwynebedd arwyneb mawr i ddal cymaint o olau
cyfeiriadu eu hunain i fod ar ongl sy’n berpendicwlar i’r haul
daul tenau adael i’r golau dreiddio i haenau is o gelloedd
cwtigl mesoffyl palisad
cloroplastau
Cloroplastau
troi’n symud o fewn y celloedd mesoffyl
gallu rhoi eu hunain yn y safle gorau posibl i amsugno golau
Cell Gwarchod
- dwy cell gwarchod o gwmpas
- wal fewnol trwchus
- rhoi siap tebyg i sosej grwm i’r gell pan mae’n chwyddo
- agor y mandwll stomataidd
- gallu newid siap i agor a chau’r stomata
- helpu i reoli cyfnewid nwyon a cholledion dwr
Stoma yn agor
- ystod y dydd, ionau potasiwm yn cael eu pwmpio drwy gyfrwng cludiant actif i mewn i’r celloedd gwarchod
- startsh sydd wedi’i storio’n cael ei drawsnewid i ffurfio malad
- gostwng potensial dwr
- dwr llifo mewn drwy osmosis
- celloedd gwarchod yn mynd yn chwydd dynn ac yn crymu ar wahan
- agor y mandwll stomataidd i ganiatau cyfnewid nwyon
Stomata Cau
- arddwysedd golau’n rhy isel ar gyfer ffotosynthesis, ionau potasiwm tryledu allan o’r celloedd gwarchod
- malad trawsnewid yn ol i startsh , adwaith cyddwyso
- potensial dwr y celloedd gwarchod yn cynyddu
- dwr gadael y celloedd gwarchod osmosis
- celloedd gwarchod mynd yn llipa
- cau’r mandwll stomataidd
- atal cyfnewid nwyon ond hefyd yn lleihau colledion dwr
