rzeźba Flashcards
rzeźba romańska
Najistotniejsze rzeźby umieszczano w portalu, zarówno
w tympanonie, jak i na nadprożu oraz archiwoltach. Często rzeźbiono głowice kolumn,
reliefem dekorowano też trumeau. W czasach romańskich dominował relief wypukły, a najczęstszym
rzeźbiarskim tworzywem był kamień. W początkach XI wieku relief był niemal płaski,
jednak stopniowo zyskiwał na plastyczności w ciągu pierwszej połowy wieku XII, a rzeźba
pełna rozpowszechniła się dopiero pod koniec tego stulecia.
Forma plastyki romańskiej uzależniona była przede wszystkim od jej treści.
prawo ram w architekturze romańskiej
Rzeźba romańska była organicznie związana z architekturą. Podziały fasady kościoła
wyznaczały pola, które następnie wypełniano rzeźbiarską dekoracją. To typowe dla tego
stylu uzależnienie kształtu reliefu od determinujących go elementów architektonicznych
zyskało nazwę prawa ram.
treść i funkcja rzeźby romańskiej
Skomplikowane
programy ideowe największych romańskich dzieł należało czytać wielopoziomowo. Zawierały one treści odnoszące się do pism wybitnych teologów z tamtych czasów (np. Honoriusza
z Autun lub Hildegardy z Bingen), zrozumiałe tylko dla wykształconego odbiorcy. Jednak
edukowały też i niepiśmiennych, wskazując wyraziste wzorce i antywzorce postaw czytelne
dla każdego patrzącego. Ich zadaniem było pouczać o prawdach wiary i wskazywać
konsekwencje dokonanych na ziemi wyborów moralnych.
zasada hierarchizacji w rzeźbie romańskiej
Postać Chrystusa zawsze była powiększona w stosunku do otaczających go figur zgodnie
z zasadą hierarchizacji
układy rzeźby romańskiej
Obok układów statycznych, charakteryzujących się frontalnym ujęciem postaci
i dążeniem do symetrii kompozycji – wykorzystywanych przy tworzeniu wizerunków
Boga i świętych na majestacie – artyści romańscy nie stronili także od formuł bardziej
dynamicznych, np. cyklów narracyjnych.
ekspresja rzeźby romańskiej
Bardzo istotną cechą rzeźb romańskich było
dążenie do maksymalnej ekspresji. Osiągano ją, poddając ludzkie sylwetki znacznej
deformacji. Służyła ona albo wyeksponowaniu pewnych partii o znaczeniu istotnym
dla przesłania dzieła, np. hiperbolizacji, czyli wyolbrzymieniu, albo uzyskaniu wrażenia
spirytualizacji, to jest uduchowienia postaci, będącego wynikiem odrzucenia materialnej
cielesności, rozumianej jako siedlisko grzechu. Dowodzi tego m.in. niezwykłe wydłużenie
postaci w tympanonach portali w kościele Sainte Marie-Madeleine w Vézelay oraz
w katedrze w Autun. Nośnikiem ekspresji była także wyrazista gestykulacja.
Tympanon portalu kościoła Sainte Marie-Madeleine w Vézelay we Francji
Oryginalny temat przedstawił twórca centralnego tympanonu
w Vézelay. Wyobrażono tam Rozesłanie apostołów – poprzedzające Wniebowstąpienie,
które połączono z wizją Zesłania Ducha Świętego. Taki dobór tematów wiązał się z misją
apostolską wyznaczoną uczestnikom II krucjaty, do której św. Bernard z Clairvaux
nawoływał właśnie w Vézelay. Zachodni portal świątyni powstał
prawdopodobnie w latach 1120–1130 i jest to jeden z najlepszych przykładów rzeźby burgundzkiej.
Zwraca w niej uwagę wydłużona sylwetka Chrystusa odzianego w linearnie potraktowane szaty.
Na łuku wewnętrznej archiwolty zobrazowano m.in. znaki zodiaku, by wyrazić kosmiczny wymiar
apostolstwa. Na belce nadproża pokazani są przedstawiciele różnych ludów, do których posłani
zostali uczniowie Chrystusa. Nie brak wśród nich nacji, którymi średniowieczna wyobraźnia
zaludniała nieznane lądy: Pigmejów wdrapujących się po drabinie na grzbiet koński, Wielkouchych,
Psiogłowych i Cyklopów.
Tympanon portalu zachodniego katedry w Autun we Francji
Scena przedstawia Sąd Ostateczny. Został on wyrzeźbiony ok. 1130 roku przez mistrza Gislebertusa,
który podpisał się na wąskiej listwie u dołu sceny. Na osi symetrii wyobrażono Chrystusa-Sędziego
w owalnej mandorli, ukazanego frontalnie w perspektywie hierarchicznej. Po lewej stronie Zbawiciela
odbywa się sąd. Archanioł Michał waży dusze, a jeden z diabłów usiłuje przeciążyć szalę na swoją
stronę. Zbawieni, których imiona zostały zapisane w księdze życia trzymanej przez jednego
z apostołów, udają się do Jerozolimy Niebiańskiej. Jej bram strzeże św. Piotr. Potępieni wydani
są na pastwę szkieletomorficznych diabłów. Interesującym motywem jest ukazanie dwóch dusz,
które bezskutecznie usiłują schronić się przed sądem pod fałdami płaszcza Archanioła. Postacie
zostały wydłużone, sprawiają wrażenie uduchowionych. Zauważalny jest kontrast między spokojem
Chrystusa a dynamicznymi scenami rozgrywającymi się po jego bokach. Przedstawiona scena ma
tym samym charakter dramatyczny. Niemal słyszalne są dźwięki trąb anielskich i krzyki potępionych.
Ekspresja i dynamika sceny oraz wysmuklenie postaci odzianych w szaty modelowane graficznymi
fałdami to cechy typowe dla rzeźby Burgundii pierwszej połowy XII wieku.
Portale w sztuce średniowiecza
pełniły wyjątkową funkcję. Wyznaczały one miejsce
przejścia między tym, co świeckie – profanum, a sacrum – przestrzenią wnętrza kościelnego.
Przejście przez portal miało wymiar symboliczny, zgodnie z zapisanym w Ewangelii św.
Jana zdaniem Chrystusa: „Ja jestem bramą owiec”. Szczególny program ikonograficzny
dekoracji figuralnych, skupionych wokół kościelnego wejścia, służył temu, by człowiek
wstępował do świątyni niejako oczyszczony, pełen skruchy z powodu popełnionych przez siebie grzechów i trwogi przed majestatem Boga. Stąd też wyobrażenia w tympanonach
poświęcano z reguły tematom eschatologicznym, czyli dotyczącym spraw ostatecznych
w życiu człowieka. Najbardziej popularnymi tematami były Sąd Ostateczny i Maiestas
Domini. Najsłynniejsze tego typu portale zachowały się we Francji.
Tympanon portalu zachodniego kościoła Saint-Pierre w Moissac we Francji
Powstał prawdopodobnie w latach 1120–1130 i przedstawia scenę Maiestas Domini. Chrystusa
tronującego umieszczono w centrum na tle mandorli ujmującej całą jego postać pokazaną frontalnie
i hieratycznie. Została tu zastosowana typowa dla czasów romańskich perspektywa hierarchiczna,
która poprzez zróżnicowanie rozmiarów postaci podkreśla ich nadprzyrodzony charakter. Mandorlę
otaczają cztery symbole ewangelistów oraz postacie dwudziestu czterech starców
apokaliptycznych ujętych w trzech rzędach. Scenę cechuje patos i monumentalizm.
mandorla
aureola w kształcie migdała lub owalu otaczająca całą postać osoby świętej
głowice romańskie
Ogromne bogactwo tematów można odnaleźć na romańskich głowicach. Przedstawiano
na nich sceny biblijne, fantastyczne stworzenia wywodzące się z mitów i legend, a nawet
personifikacje tonów muzycznych i ćwiczeń duchowych (Cluny).
Gislebertus, głowice z katedry w Autun
Artysta doskonale zróżnicował emocje pokazanych postaci. Skontrastował liryzm uczuć
rodzicielskich w scenie przedstawiającej ucieczkę do Egiptu z wyjątkowo ekspresyjnym
krzykiem rozpaczy popełniającego samobójstwo Judasza.
Gislebertus, rzeźba Ewy z portalu północnego katedry Saint-Lazare w Autun we Francji
Ewa została ukazana w scenie grzechu pierworodnego jako zmysłowa kusicielka. Przedstawiono
ją w pozie leżącej, by w pełni wykorzystać pole nadproża. Naprzeciwko niej pierwotnie widniało
wyobrażenie Adama. Kobieta kieruje ku niemu spojrzenie, a dłonią osłania usta, by szeptać słowa
pokusy. Jest to jeden z najsłynniejszych aktów czasów średniowiecza. Rzeźba pierwotnie dekorowała
nadproże portalu w północnym ramieniu transeptu katedry w Autun, obecnie znajduje się
w Musée Rolin w Autun.
akty w sztuce romańskiej
Sztuka romańska, mimo
pogardy dla fizyczności, nie unikała całkowicie przedstawiania nagości, ale posługiwała się nią
w celach dydaktycznych, łącząc ją z obrazem pokusy i grzechu.
kolumny romańskie
Trzony kolumn pozostawały z reguły gładkie lub dekorowane ornamentem złożonym
z wici roślinnej czy też spiralnie skręconych lin. Do rzadkości należą kolumny, których
trzony pokrywa dekoracja figuralna.
archiwolty portali romańskich
W archiwoltach portali często pojawiały się wyobrażenia znaków zodiaku i symbole
poszczególnych miesięcy. Czasem też przedstawiano w nich postacie proroków ustawionych
jeden nad drugim.
romańskie Trumeau
dekorowane było zwykle wyobrażeniem demonicznej fauny, stąd
też nazywano je kolumną bestii. Zwierzęta miały ukazywać niebezpieczeństwa czyhające na
grzesznika. Najsłynniejsza kolumna bestii zachowała się w kościele opackim w Souillac.
kolumny w kościele Świętej Trójcy
oraz Najświętszej Marii Panny w Strzelnie koło Bydgoszczy
Do rzadkości należą kolumny, których
trzony pokrywa dekoracja figuralna.
Postacie będące alegoriami
cnót i przywar mają wyolbrzymione ręce. Jest to typowa hiperbolizacja przedstawienia,
służąca wywarciu odpowiedniego wrażenia na odbiorcy.
Benedetto Antelami, Zdjęcie z krzyża z katedry w Parmie.
Interesującym rzeźbiarzem działającym na terenie Włoch na przełomie XII i XIII wieku
był Benedetto Antelami, twórca m.in. Zdjęcia z krzyża z katedry w Parmie. Rytmiczną,
statyczną kompozycję charakteryzuje nastrój powagi. Niektóre rzeźbione figury są wyraźnie
uwypuklone.
romańska rzeźba z metalu
Podczas gdy w rzeźbie kamiennej dominowała Francja, w wyrobie luksusowych
przedmiotów z metalu szczególną biegłość osiągnęli artyści z Niemiec i terenów
położonych nad Mozą. Korzystali oni z doświadczeń plastyki ottońskiej
i specjalizowali się w odlewnictwie z brązu.
Renier z Huy, Brązowa chrzcielnica z kościoła
Saint-Barthélemy w Liège (Belgia)
dzieło, to dowód żywej w XII wieku
tradycji antycznej. Jej czasza dekorowana scenami figuralnymi (m.in. chrztem Chrystusa)
wspiera się na rzeźbionych sylwetkach byków. Uwagę zwracają poprawne proporcje postaci
odzianych w szaty podkreślające naturalny układ anatomiczny.
Drzwi Płockie i Drzwi Gnieźnieńskie
Za dzieła pochodzące z kręgu nadmozańskiego uchodzą brązowe dwuskrzydłowe tzw.
Drzwi Płockie, bo kiedyś zdobiły katedrę w Płocku, obecnie eksponowane w soborze
św. Sofii w Nowogrodzie Wielkim (Rosja), a także Drzwi Gnieźnieńskie. Wyjątkowe
znaczenie tych ostatnich polega na tym, że przedstawiona na kwaterach rozbudowana
opowieść dotyczyła życia i męczeńskiej śmierci św. Wojciecha, a nie Chrystusa, jak to było
w zwyczaju. Na wartość artystyczną drzwi nie składają się tylko sceny figuralne, ale także
bordiura z wici roślinnej z wplecionymi motywami o wymowie symbolicznej.
ołtarze romańskie
Istotną kwestią dla kształtowania się formy średniowiecznego ołtarza były zmiany
zachodzące w liturgii. Do początku XIII stulecia mensa znajdowała się
między kapłanem odprawiającym liturgię a wiernymi. Stąd też dekorowano rzeźbiarsko lub
malarsko jedynie antependium. W wyniku zmian liturgicznych, zapoczątkowanych
na IV Soborze Laterańskim w 1215 roku, ołtarze zaczęto wznosić przy ścianie zamykającej
przestrzeń kościoła, a kapłan odprawiał mszę tyłem do wiernych. Spowodowało to zanik
antependiów i rozwój nastaw ołtarzowych (retabulów) typowych już dla sztuki gotyku.
mensa
stół ołtarzowy
antependium
przednia część mensy, mająca postać zasłony, okładziny z drewna
lub metalu w czołowej dolnej części ołtarza.
romańskie figury kultowe
wykonywano z reguły w drewnie. Najczęściej ukazywały one tronującą
Marię z Dzieciątkiem siedzącym na jej kolanach i ukrzyżowanego Chrystusa. W czasach
romańskich tworzono też krucyfiksy triumfalne. Były one umieszczane na belce tęczowej
(zwanej czasem triumfalną) i miały wyrażać triumf Chrystusa nad śmiercią. Zbawiciela,
odzianego w długą szatę, ukazywano na nich wciąż jeszcze żywego, o czym świadczyły jego
szeroko otwarte oczy. Ramiona Chrystusa były przybite do krzyża pod kątem prostym,
a ułożone równolegle stopy przebite dwoma gwoździami.
Sceny sądu dusz
pojawiały się już w sztuce Egiptu. Wyobrażały one boga Thota, ważącego
serce zmarłego na wadze szalkowej. W sztuce wczesnochrześcijańskiej Sąd Ostateczny
wyobrażano w sposób symboliczny. Na mozaice w bazylice San Apollinare Nuovo z VI wieku
Chrystus ukazany między aniołem a duchem ciemności oddziela kozły od owiec. Wyobrażenie
to nawiązuje do przypowieści z Ewangelii św. Mateusza i uchodzi za jedną z najstarszych wizji
tego tematu. Dosłowny sposób wyobrażania Sądu Ostatecznego wykształcił się w IX wieku,
a pojawiał się zarówno na bizantyńskich plakietkach z kości słoniowej oraz dekoracji krzyży
z Irlandii, jak i w miniaturach karolińskich. Stałymi komponentami scen Sądu były: postać
Chrystusa-Sędziego, ważenie dusz przez Archanioła Michała (scena Psychostasis), postacie
Marii i Jana Chrzciciela tworzące kompozycję Deesis, anioły dmące w trąby, by obudzić
śpiących snem wiecznym. Pojawiały się też motywy towarzyszące, takie jak: wizja Jerozolimy
Niebiańskiej czekającej na zbawionych oraz paszcza Lewiatana, w którą wpadali potępieni.
W sztuce Bizancjum i w portalach czasu romanizmu i gotyku Sądy Ostateczne miały z reguły
układ strefowy – składają się z kilku wyraźnie wydzielonych poziomych pasów. Większość
motywów ukształtowanych w sztuce wczesnego średniowiecza przejęli później tacy artyści
jak Giotto, Hans Memling czy Michał Anioł.
prawo ramy w rzeźbie romańskiej
W rzeźbie architektonicznej obowiązywało
prawo ramy. Prowadziło ono do deformacji postaci,
które wydłużano, zaokrąglano i skracano w taki
sposób, aby poszczególne przedstawienia znalazły
się w architektonicznych ramach tympanonów,
głowic oraz trzonów kolumn.
