architektura Flashcards
funkcje budowli romańskich
Zdecydowana większość zachowanych dzieł z tej epoki to obiekty sakralne. Rzadkość
stanowią budowle świeckie, takie jak warownie czy domy miejskie. Do wyjątków należą
White Tower (ang. ‘Biała Wieża’) w zamku londyńskim i rezydencja hrabiów flandryjskich
w zamku Gravensteen w Gandawie (Belgia).
podstawowe cechy kościołów romańskich
Najbardziej
rozpowszechnionym typem architektonicznym stała się bazylika na planie krzyża
łacińskiego z wyraźnie zaznaczonym transeptem oraz prezbiterium zakończonym absydą, często otoczonym ambitem. Większość kościołów orientowano,
czyli kierowano prezbiterium na wschód. Podstawą konstrukcji, podobnie jak w architekturze rzymskiej, był łuk pełny, czyli
półkolisty, na bazie którego powstawały sklepienia kolebkowe i krzyżowe. Często
wzmacniano je dodatkowo gurtem. Sklepienia zapewniały wnętrzu
doskonałą akustykę, która była istotna w czasach rozwoju chorału gregoriańskiego. Ciężar
sklepień skierowany był bezpośrednio na ściany, które tym
samym musiały mieć odpowiednią grubość. Większość kościołów tej epoki cechowała się
masywną bryłą powstałą w wyniku addycji. Do kościoła prowadziły portale. Główny
zyskiwał z reguły bogatą rzeźbiarską dekorację,
pozostałe wejścia były surowsze. Zdobiony był przede wszystkim tympanon.
rola architektury w sztuce romańskiej
W czasach romańskich architektura odgrywała dominującą rolę, a pozostałe
dyscypliny sztuki były jej podporządkowane.
budulec romańskich budynków
Jej podstawowym budulcem był kamień. Od XI wieku upowszechniło się budowanie
z regularnych kamiennych ciosów, które łączone były zaprawą.
inspiracje w architekturze romańskiej
Niektóre formy
architektoniczne zaczerpnięto ze sztuki karolińskiej i ottońskiej, sięgano też – szczególnie
na południu Europy – do tradycji antycznej i wczesnochrześcijańskiej.
gurt
płaski, konstrukcyjny łuk podsklepienny z cegły lub kamienia wzmacniający sklepienie
Sklepienie
konstrukcja budowlana o przekroju krzywoliniowym, służąca do przykrycia od góry przestrzeni pomieszczenia
ambit
wąskie przejście wokół prezbiterium
kopuły w architekturze romańskiej
Kopuła na skrzyżowaniu naw stanowiła
rzadkość – występowała przede wszystkim na terenie północnych Włoch i francuskiej
Akwitanii – i wskazywała na wpływy bizantyńskie oraz weneckie. Częściej stosowano
półkopuły, którymi przesklepiano absydy.
tympanon
półkoliste
pole między belką nadproża a archiwoltą
archiwolta
zdobione ornamentami, profilowane lico łuku, arkady zamykającej portal lub każdy inny łukowo u góry zakończony otwór w ścianie budowli
dekoracja ścian budowli romańskiej
Na ścianach zewnętrznych budowli często pojawiały
się lizeny i typowy dla
tego stylu fryz arkadkowy. Czasem był on
przekształcony w odsunięte od lica muru dekoracyjne
galerie. Okna, by lepiej doświetlić wnętrza, miały
szeroko rozchylone zewnętrzne obramowania. Często
dzielone były jedną lub dwiema małymi kolumnami.
Powstawały w ten sposób biforia i triforia.
Biforium
arkadowe okno lub przeźrocze podzielone najczęściej kolumienką lub słupkiem na dwie części.
wnętrze kościoła romańskiego
We wnętrzu świątyni, najczęściej ponad międzynawowymi arkadami sytuowano empory,
a powyżej nich – okna. Kolumny podtrzymujące sklepienia wieńczyły zgeometryzowane
głowice dekorowane przedstawieniami floralnymi lub figuralnymi. Równie często – jak
kolumny – pojawiały się filary o przekroju kwadratu lub prostokąta. Kościoły, które były
sklepione, dzielono na czworoboczne przęsła, czyli przestrzeń między czterema podporami.
W kościołach pojawiały się system wiązany oraz duże przęsła na
planie prostokąta.
system wiązany
W kościołach, w których nawy boczne były dwukrotnie węższe od nawy głównej
– każdemu kwadratowemu przęsłu nawy głównej odpowiadały dwa przęsła nawy bocznej.
Nazywano to systemem wiązanym.
typy budowli romańskich o planach centralnych
Na terenie Europy
wznoszono budowle na planie centralnym. Służyły one z reguły jako baptysteria. Na terenie północnej
i wschodniej Europy rozpowszechniły się rotundy, czyli budowle na planie koła, przekryte
kopułą, pełniące funkcje kościołów grodowych. Ich bryła czasem była wzbogacana absydą
lub też dobudowywano do niej wieżę.
romańskie kościoły pielgrzymkowe
Istotnym typem architektonicznym południowej Europy były kościoły pielgrzymkowe.
Sytuowano je na szlaku wędrówek do grobu św. Jakuba w Composteli (Hiszpania). Budowle
te wznoszone były na planie krzyża łacińskiego. Ich korpus składał się z trzech lub pięciu
naw. Prezbiterium zamknięte absydą obiegał ambit z kaplicami ułatwiający poruszanie się
wiernych. Ponad nawami bocznymi wznosiły się empory, a pod prezbiterium mieściła krypta
z relikwiami świętego. Nawę główną zasklepiano kolebkowo, a nawy boczne – krzyżowo.
Nad przecięciem nawy głównej i transeptu wznosiła się wieża.
kościół benedyktyński w typie Cluny
Od początku X wieku,
kiedy książę Akwitanii Wilhelm Pobożny ufundował podporządkowane bezpośrednio
papieżowi burgundzkie opactwo w Cluny, stało się ono zalążkiem reformy kluniackiej. Było
to niezwykle istotne zjawisko dla dziejów europejskiej architektury, ponieważ budowniczowie
różnych kościołów na terenie Europy przejmowali formy wypracowane w opactwach
kluniackich, takie jak np. chór schodkowy. Pierwotny kościół w Cluny zastąpiono na
przełomie wieków X i XI nowym, zwanym w literaturze Cluny II. Liczba zakonników
w zgromadzeniu wzrastała, powiększał się też jego majątek. We mszach uczestniczyło nawet
ponad dwustu mnichów, a każdy zakonnik posiadający wyższe święcenia zobowiązany był
codziennie odprawić cichą mszę. W efekcie wzniesiono nowy kościół, określany jako Cluny III.
Klasztor zgromadził wielki majątek i stał się synonimem potęgi duchowieństwa.
Cluny II
Była to trójnawowa
bazylika na planie krzyża łacińskiego, której prezbiterium było zamknięte absydą.
Od wchodu do ramion transeptu dobudowano przylegające do prezbiterium kaplice. Zarówno
one, jak i ramiona transeptu zamknięte były absydami. Taki plan o schodkowym rozwiązaniu
części wschodniej rozpowszechnił się w różnych częściach kontynentu.
Kościół Cluny III we Francji
wzniesiono go w latach 1088–1130 z fundacji
Alfonsa VI Kastylijskiego. Projektował go
miejscowy mnich Gunzo, który zajmował się także muzyką i matematyką. Była to wówczas
największa świątynia w zachodniej Europie. Długość nawy głównej wynosiła 187 m,
a wysokość niemal 30 m. Kościół zbudowany został na planie krzyża lotaryńskiego
(o dwóch poprzecznych ramionach), dzięki czemu miał dwa transepty. Budowlę cechowała
wyjątkowo rozczłonkowana część wschodnia z licznymi absydami mieszczącymi ołtarze. Do świątyni prowadziła dwuwieżowa fasada,
za którą wznosił się trójnawowy narteks
i pięcionawowy korpus budowli. Niezwykle
rozbudowana była część wschodnia kościoła
z wieżą ponad przecięciem naw, ambitem
wokół absydy prezbiterium, a także szeregiem
kaplic dostawionych zarówno do ambitu,
jak i ramion obu transeptów
Katedra w Santiago de Compostela w Hiszpanii
Świątynia była budowana od 1075 roku do końca
pierwszej ćwierci XII wieku nad grobem św. Jakuba
Apostoła. To najznakomitszy przykład romańskiego
kościoła pielgrzymkowego. Wnętrze katedry ma sklepienie
kolebkowe, widoczne są też wspierające je gurty. Ponad
nawami bocznymi umieszczono empory. Fasada kościoła
została całkowicie przekształcona w dobie baroku.
kościół cysterski
W roku 1098
Robert z Molesme założył w Cîteaux (łac. Cistersium) macierzysty klasztor nowego
zakonu – cystersów, którzy dążyli do odnowy życia monastycznego w duchu surowej
reguły. Postulowali oni powrót do zasady ora et labora (łac. ‘módl się i pracuj’). Wielkim
reformatorem nowego zakonu był św. Bernard z Clairvaux, który opracował Carta caritatis,
czyli regułę zgromadzenia. Wiele miejsca w swoich pismach poświęcił estetyce wnętrza
kościelnego. Powinno być ono według niego skromne, by nie rozpraszać myśli mnichów.
Z tego też powodu kościoły cysterskie nie miały wież, empor ani dekoracji rzeźbiarskiej.
Najpopularniejszym rozwiązaniem był plan bernardyński. Innym rozwiązaniem cysterskim było Cîteaux III. W połowie XIII wieku w Europie było
już około trzystu pięćdziesięciu klasztorów cysterskich, które wiernie odtwarzały struktury
i formę macierzystej świątyni, stąd tak wielka popularność niezwykle podobnych do siebie
założeń cysterskich. Niektóre ich rozwiązania, takie jak zastosowanie łuku ostrego czy
przechodzący system przęseł – zapowiadały styl gotycki.
plan bernardyński
trójnawowy kościół na planie
krzyża łacińskiego z prezbiterium zamkniętym prostą ścianą. Do ramion transeptu od
wschodu przylegały kaplice również zakończone prostymi ścianami. W ten sposób powstał
chór schodkowy, podobny do typu Cluny II, ale bez absyd.
fryz arkadkowy
złożony z połączonych półkolistych arkad, umieszczany zazwyczaj
na zewnętrznych elewacjach budowli,
plecionka
ornament ukształtowany jeszcze w czasach przedromańskich, pojawiający się
w dekoracji architektonicznej i w miniatorstwie.
Cîteaux III
Innym rozwiązaniem cysterskim było prostokątnie zamknięte prezbiterium otoczone również prostokątnym
ambitem. Zgodnie z regułą pomieszczenia klasztorne przylegały do kościoła od południa
i były rozmieszczone wokół kwadratowego wirydarza.
kościoły romańskie w Norwegii
Na terenie Norwegii powstawały drewniane świątynie, budowane bez użycia gwoździ,
których dekoracja wywodziła się m.in. z wierzeń wikingów. Motywy węży, smoków i lwów
miały obrazować odwieczną walkę dobra ze złem.
kościół Wang w Karpaczu
kościół norweski z przełomu wieków XII i XIII, został w XIX stuleciu rozebrany
i przewieziony najpierw do Szczecina, potem Berlina, a ostatecznie zrekonstruowany
w Karpaczu na Śląsku. Jest to prawdopodobnie najstarsza drewniana świątynia w Polsce.
Znajduje się w niej oryginalny romański wystrój wnętrza.
pseudobazyliki
budowle, w których nawa główna była wyższa i szersza od pozostałych naw, ale nie
miała własnego oświetlenia
bazyliki dwuchórowe
bazyliki z absydami od wschodu i zachodu
Strop
poziomy układ konstrukcyjny oddzielający poszczególne kondygnacje budynku
