Kafli 5

Question 1

Hvað eru skynhrif (sensation)?

Answer 1

Áhrif áreitis á skynfærin (áreiti breytist í taugaboð) en skynfærin senda boð til heilans. Við gefum áreitunum okkar merkingu byggt á reynslu okkar t.d. við hverju við búumst frá akveðnu áreiti

Question 2

Hvað er skynjun (perception)?

Answer 2

Úrvinnsla áhrif áreita. Hér greinir heilinn frá því hvað það er sem manneskjan sér, heyrir, bragðar, lyktar, snertir osfrv.

Question 3

Hvað er grunnmarkmið sáleðlisfræði (psychophysics)?

Answer 3

Grunnmarkmiðið er að gera grein fyrir eiginleikum áreitis (styrkur ljóss eða hljóðs, eðlisfræði) og tengslum áreitis við hvernig það er skynjað (sálfræði)

Question 4

Hvað reynir sáleðlisfræðin að útskýra?

Answer 4

Sáleðlisfræðin reynir að útskýra sálrænt ferli með því að skoða breytingar í áreiti

Question 5

Hvað eru skynmörk (absolute threshold)?

Answer 5

Lægsti styrkur greinanlegs áreitis (í amk 50% tilfellan en skynnæmni fólks er breytileg)

Question 6

Hvað er aðgreiningarmunur (just noticeable difference)?

Answer 6

Minnsti greinanlegi munur á milli tveggja áreita sömu gerðar

Question 7

Hvað er viðmið ákvörðunar (decision criterion)?

Answer 7

Hversu viss þarftu að vera til a segja að áreiti sé til staðar og að þú hafir skynjað það? Fólk metur það persónulega. Er breytilegt eftir einstaklingum því skynmörk eru ekki algild

Question 8

Hvað er kenning um merkjagreiningu (signal detection theory)?

Answer 8

Fjallar um þá þætti/eiginleika sem hafa áhrif á svörun/skynjun áreita. Dæmi: Ertu mun meira var við hljóð þegar þú liggur kyrr í myrkri eftir að hafa horft á hryllingsmynd frekar en gamanmynd? Þú leitast frekar eftir hljóðum- meira var um þig- þá er þröskuldurinn kannski á öðrum stað en við venjulegar aðstæður.

Question 9

lögmal webers

Answer 9

formulan með þríhyrningi, greinimunur er í réttu hlutfalli við t.d. styrk þess áreitis sem miðað er við C=fasti þríhyrningur=breyting I=styrkur (intensity)

Question 10

Hvað er viðvani (sensory adaption)?

Answer 10

Áreiti breytist ekki- áreiti sem við erum vön. Stöðugt áreiti í umhverfi okkar og því aðlagast skynfæri okkar kunnulegum áreitum og hætta (draga úr) boðum um áreitið. Þufrum ekki að bregðast jafn mikið við. Breyting sem er merkingabær skiptir máli.

Question 11

Hvað er umbreyting (transduction)?

Answer 11

Eðlisfræðilegum eiginleikum er breytt í taugaboð (sjá, bragða, heyra) Dæmi: Ljósnemar (keilur og stafir, í sjónu) breyta ljóseindum (photons) í taugaboð. Frumur (hárfrumur) í eyra breyta hljóðbylgjum í taugaboð. Frumur í tungu breyta bragði í taugaboð.

Question 12

Hvað er bylgjulengd (wavelength)?

Answer 12

Er sýnilegt litrof. Bil á milli bylgjutoppa. Í sjón er talað um bylgjulengd en tíðni í heyrn

Question 13

Hvað er sýnilegt litrof (visible specturm)?

Answer 13

400 (útfjólublátt) til 700 (infrarautt) nanómetrar. Sá hluti litrófsins sem maðurinn skynjar.

Question 14

Hvað er hornhimna (cornea)?

Answer 14

Fremsti hluti augans sem skynjar snertingu og verndar augað með því að blikka. Ljósið kemur inn um hornhimnuna. Virkar eins og sía, beygir sjón bylgjur til að hámarka skerpu.

Question 15

Hvað gera hornhimna og augasteinn saman?

Answer 15

Hornhimna og augasteinn stilla ljósið saman

Question 16

Hvað gerir ljósop (pupil)?

Answer 16

Skammtar ljós til augans

Question 16

Hvað gerir lithimnan (iris)?

Answer 16

Stýrir opnun ljósopsins og stjórnar magni ljóss sem berst til sjónnema

Question 17

Hvað er sjónhimna (retina)?

Answer 17

Himna í mörgum lögum aftast í auganu sem inniheldur ljósnema, keilur og stafi (eru aftast). Mest um stafi í allri sjónunni og flestar keilur í sjóngróf.

Question 17

Hvað er sjóngróf (fovea)?

Answer 17

Hefur langmestu sjónskerpuna. Mikið um keilur. Er mjög lítil (1 mm). Sjónskerpa fellur hratt utan sjóngrófar en ef við ætlum að sjá hlut vel þarf hann að falla inn í sjóngrófina.

Question 18

Hvað eru ljósnemar (photoreceptors)?

Answer 18

Kallast keilur og stafir. Breyta ljóseindum í taugaboð, taugaboð send í sjónræna hluta stúku og þaðan sjónbörkinn og heilinn túlkar þannig taugaboð. Framan við ljósnema eru láréttar frumur (búa til hliðlæga hömlun), tvípólafrumur, griplafrumur og hnoðfrumur (litasjón)

Question 18

Hvað eru stafir (rods)?

Answer 18

Tengjast dimmu. Eru u.þ.b. 120 milljónir. Þeir tengjast mörgum hnoðfrumum (ganglion cells). Greina ekki á milli lita, aðeins birtustigs. Virkni mest í lítilli birtu- myrkri. Tekur ca. 20 mín fyrir stafi að ná hámarksskerpu í myrkri en þeir eru frekar lengi að aðlagast birtu. Hafa svarthvíta og grátóna skynjun. Falla nánast eingöngu utan sjóngróf.

Question 19

Hvað eru keilur (cones)?

Answer 19

Tengjast birtu/litum. Tengjast einni hnoðfrumu hver, ljósnæmni er minna en sjónskerpi meiri. Hamlar á sama tíma tengingu á milli annarra keilna og hnoðfruma. Falla nánast eingöngu innan sjóngrófar. Sjónskerpa mikil og virkni mest í dagsljósi. Ljósnæmni er minna en hjá stöfum. Litasjón. Fljótar að aðlagast birtu, hámarksaðlögun er ca. 10 mínútur.

Question 19

Hvað eru margar mismunandi tegundir keilna í augum?

Answer 19

3 mismunandi tegundir keilna; hver tegund með sína gerð af keiluoxín. Hver gerð næm fyrir sérstakri bylgjulengd ljóss sem greina á milli lita. Umbreyting í keilu virkjar tvípólafrumu, tvípólafruma sendir þá taugaboð til hnoðfruma og þar taka símar á móti en við þetta ferli breytist virknin. Rökkur aðlögun; keilur fljótar (10 mín) að aðlagast birtunni og stafir lengi (30 mín) að aðlagast henni

Question 20

Hvað eru tvípólafrumur (bipolar cells)?

Answer 20

Tengja stafina og keilurnar við hnoðfrumur

Question 21

Hvað eru griplufrumur (amacrine cells)?

Answer 21

Tengjast hnoðfrumum

Question 22

Hvað eru hnoðfrumur (ganglion cells)?

Answer 22

Símar hnoðfrumna mynda hnoðra, sem myndar sjóntaugina (1 milljón hnoðfrumna mynda sjóntaugina). Aðeins ein keila tengist í eina hnoðfrumu en margir stafir geta tengst í eina hnoðfrumu. Tengist í ljósnemana með hjálp tvípólafrumum.

Question 23

Hvað tekur það langan tíma fyrir keilur að aðlagast myrkrinu?

Answer 23

Keilur aðlagast myrkrinu (hámarks virkni náð) á 10 mínutum

Question 24

Hvað tekur það langan tíma fyrir stafi að aðlagast myrkrinu?

Answer 24

Stafir aðlagast myrkrinu (hámarks virkni náð) á 30 mínutum. Eru 20 mínutum lengur en keilurnar

Question 25

Hvað er young-helmholtz þrílitakenningin?

Answer 25

Segir að keilurnar séu næmastar fyrir bylgjulengd sem samsvara rauðu, grænu og bláu. Þótt að keilurnar örvist af flestum mæli eru sumar keilur næmari fyrir rauðum, bláum og grænum bylgjulengdum, hlutfall virkninnar í þessum 3 gerðum af keilum stjórnar skynjun okkar á litbrigðum (hue). Ef allar 3 gerðir keilnanna eru hlutfallslega jafn virkar þá sjáum við hvítt.

Question 25

Hvað er þrílitakenningin (trichromatic theory)?

Answer 25

Allir litir á sýnilegu litrófi gætu orðið til með samsetningu af bylgjulengdum (þegar við upplifum ljós) sem samsvara litunum; grænn, rauður og blár; kallast samlagningarblanda. Litur varpar aðeins ákveðna bylgjulengs en sogar aðrar bylgjulengdir

Question 26

Hvað er gagnferlakenningin (opponent-process theory)?

Answer 26

Edward Heiring kom með kenninguna. Segir að til séu 3 gerðir af keilum og hver þeirra bregst við 2 bylgjulengdum. Ein bregst við rautt og grænt, önnur blátt og gult og þriðja svart og hvítt. Hver viðtaki getur virkað á tvenna vegu, allt eftir bylgjulengd áreitis, mynstur starfseminnar í viðtaka gefur okkur skynjun á litbrigði.

Question 27

Þrílita sjón (trichromatic vision)

Answer 27

eðlileg litasjón, allar gerðir keilna í lagi

Question 27

Samþætting kenninganna (þrílita og gagnferlakenningin sameinaðar)

Answer 27

Þrílitakenningin hafði rétt fyrir sér um keilurnar, þær eru næmastar fyrir bylgjulengdum rauð, blás og græns. Gagnferlakenningin var að hluta til rétt nema andstæð ferli verða ekki í þessum ferlum. Andstæðu ferlarnir fara fram í hnoðfrumum en ekki keilunum sjálfum. Bláar keilur skynja bláan, rauðar keilur skynja rauðan og bláan og grænar keilur skynja grænan og gulan.

Question 28

tvílita sjón

Answer 28

galli i einni gerð keilna

Question 29

einlita sjón

Answer 29

galli i tveimur gerðum keilna

Question 30

engin litskynjun

Answer 30

galli í öllum keilum og engin litaskjynjun

Question 31

Hvað er áreiti heyrnar?

Answer 31

Áreiti heyrnar eru hljóðbylgjur

Question 32

Hvað eru einkenni hljóðbylgna?

Answer 32

Einkenni þeirra er það sama og annarra bylgna: tíðni og sveifluvídd

Question 33

Hvað er tíðni?

Answer 33

Ákvarðar tónhæð og er fjöldi bylgna á sek (því fleiri toppar því meiri tíðni)

Question 34

Hvað er heyrn mannsins u.þ.b mörg Hz?

Answer 34

Heyrn mannsinns er 20 til 20.000 Hz um það bil.

Question 35

Hvað er 1 hertz (Hz) margar bylgjur á sekúndu?

Answer 35

1 Hertz (Hz) er 1 bylgja á sekúndu.

Question 36

Hvað er sveifluvídd (amplitude)?

Answer 36

Ákvarðar hljóðstyrk eða hversu hávært hljóðið er, því stærri toppar því hærra hljóðið

Question 37

Hvar fella hljóðbylgjurnar?

Answer 37

Hljóðbygljurnar fella á hljóðhimnuna og hún hreyfist/titrar í tak við þær.

Question 37

titringur hljóðhimnu hreyfir

Answer 37

smábein í miðeyra ss hamar, steðji og ístað

Question 38

hvað er ístað tengt við

Answer 38

ávala gluggan

Question 39

hvað er á grunnhimnu

Answer 39

líffæri cortis á því eru hljóðskynjarar, hárfumur

Question 40

hvað er hljóð

Answer 40

hljóð er breytilegur þrýstingur á hljóðhimnu
-hamar steðji og ístað magna breytileikann, ávali gluggi minni en hljóðhimna og það magnar eða styrkir breytileikann frekar

Question 41

bylgjuhreyfingar ávala glugga

Answer 41

valda bylgjuhreyfingum í vökva í kuðungi og bylgjuhreyfingu a grunnhimnu. Bylgjuhreyfingar grunnhimnu hreyfa hárfrumur á líffæri cortis

Question 42

hvaðan berast taugaboð frá hárfrumum

Answer 42

berast um heyrnartaug til heila

Question 42

hvað eru hárfrumur

Answer 42

hárfrumur eru skynfrumur heyrnar
-breyta bylgjuhreyfingum í taugaboð

Question 43

hvað gerir heilin við voð frá hárfrumu

Answer 43

heilinn túlkar boðin og tíðnin sem hreyfði hljóðhimnuna fær merkingu

Question 44

Hvað er tíðnikenningin?

Answer 44

Segir að taugaboð sem send eru til heila séu samsvarandi tíðni hljóðs. Það stemmir ekki við takmörk fyrir hversu títt frumur geta skotið boðum, og ræður ekki við tíðni yfir u.þ.b. 1000Hz. Túlkun hljóðs fer eftir tíðni. Getur útskýrt upplifun á lágum tónum.

Question 45

Hvað er staðarkenningin?

Answer 45

Segir að hver tíðni eigi sér kjörstað á grunnhimnu, þar sem eigin tíðni grunnhimnu passar við tíðni hljóðsins. Þessi kenning kemur upphaflega frá Helmholtz en er staðfest af Bekesy. Innsti hluti grunnhimnu svarar lágri tíðni vel og ytri hluti sem er næst ávala glugganum svarar hárri tíðni vel. Skiptir máli hvar grunnhimnan hreyfist meira til þess að túlka ákveðið hljóð. Túlkun hljóðs fer eftir staðsetningu ekki tíðni. Getur skýrt tóna yfir 1000Hz.

Question 46

Hvað er millikenningin?

Answer 46

Öll grunnhimnan virðist hreyfast eitthvað, fer eftir tíðni tóns hversu mikið hún hreyfist á hverjum stað. Hljóð sem var með mjög lága tíðni (50Hz) virtist erta grunnhimnuna nánast jafn mikið. Háir tónar virðast valda mestri hreyfingu fremst, en eftir því sem tónar lækka þá verður hreyfing innra í grunnhimnunni (kuðungi). Báðar efri kenningar settar saman í eina; atriðin sem standast í hvorum þeirra.

Question 47

Hvað er leiðslutap?

Answer 47

Leiðslutap er vandamál á úrvinnslu á hljóði á leið frá hljóðhimnu að kuðungi sem hægt er að laga með heyrnartækjum

Question 48

Hvað er skyntap?

Answer 48

Skyntap er sköddun í innra eyra, heyrnartaug eða heyrnarberki og kemur til vegna öldrunar, sjúkdóms eða hávaða til dæmis. Heyrnartæki virka ekki til að laga.

Question 49

Hver eru orsök heyrnartaps?

Answer 49

Hávaði- skaðinn varanlegur. Fari hávaði yfir 85dB er nauðsynlegt að nota heyrnarhlífar. Ef gerðar eru miklar kröfur um einbeitingu má hávaði að jafnaði ekki vera meira en 50dB þegar miðað er við 8klst vinnudag.