Kafli 5 Flashcards
Hvað eru skynhrif (sensation)?
Áhrif áreitis á skynfærin (áreiti breytist í taugaboð) en skynfærin senda boð til heilans. Við gefum áreitunum okkar merkingu byggt á reynslu okkar t.d. við hverju við búumst frá akveðnu áreiti
Hvað er skynjun (perception)?
Úrvinnsla áhrif áreita. Hér greinir heilinn frá því hvað það er sem manneskjan sér, heyrir, bragðar, lyktar, snertir osfrv.
Hvað er grunnmarkmið sáleðlisfræði (psychophysics)?
Grunnmarkmiðið er að gera grein fyrir eiginleikum áreitis (styrkur ljóss eða hljóðs, eðlisfræði) og tengslum áreitis við hvernig það er skynjað (sálfræði)
Hvað reynir sáleðlisfræðin að útskýra?
Sáleðlisfræðin reynir að útskýra sálrænt ferli með því að skoða breytingar í áreiti
Hvað eru skynmörk (absolute threshold)?
Lægsti styrkur greinanlegs áreitis (í amk 50% tilfellan en skynnæmni fólks er breytileg)
Hvað er aðgreiningarmunur (just noticeable difference)?
Minnsti greinanlegi munur á milli tveggja áreita sömu gerðar
Hvað er viðmið ákvörðunar (decision criterion)?
Hversu viss þarftu að vera til a segja að áreiti sé til staðar og að þú hafir skynjað það? Fólk metur það persónulega. Er breytilegt eftir einstaklingum því skynmörk eru ekki algild
Hvað er kenning um merkjagreiningu (signal detection theory)?
Fjallar um þá þætti/eiginleika sem hafa áhrif á svörun/skynjun áreita. Dæmi: Ertu mun meira var við hljóð þegar þú liggur kyrr í myrkri eftir að hafa horft á hryllingsmynd frekar en gamanmynd? Þú leitast frekar eftir hljóðum- meira var um þig- þá er þröskuldurinn kannski á öðrum stað en við venjulegar aðstæður.
lögmal webers
formulan með þríhyrningi, greinimunur er í réttu hlutfalli við t.d. styrk þess áreitis sem miðað er við C=fasti þríhyrningur=breyting I=styrkur (intensity)
Hvað er viðvani (sensory adaption)?
Áreiti breytist ekki- áreiti sem við erum vön. Stöðugt áreiti í umhverfi okkar og því aðlagast skynfæri okkar kunnulegum áreitum og hætta (draga úr) boðum um áreitið. Þufrum ekki að bregðast jafn mikið við. Breyting sem er merkingabær skiptir máli.
Hvað er umbreyting (transduction)?
Eðlisfræðilegum eiginleikum er breytt í taugaboð (sjá, bragða, heyra) Dæmi: Ljósnemar (keilur og stafir, í sjónu) breyta ljóseindum (photons) í taugaboð. Frumur (hárfrumur) í eyra breyta hljóðbylgjum í taugaboð. Frumur í tungu breyta bragði í taugaboð.
Hvað er bylgjulengd (wavelength)?
Er sýnilegt litrof. Bil á milli bylgjutoppa. Í sjón er talað um bylgjulengd en tíðni í heyrn
Hvað er sýnilegt litrof (visible specturm)?
400 (útfjólublátt) til 700 (infrarautt) nanómetrar. Sá hluti litrófsins sem maðurinn skynjar.
Hvað er hornhimna (cornea)?
Fremsti hluti augans sem skynjar snertingu og verndar augað með því að blikka. Ljósið kemur inn um hornhimnuna. Virkar eins og sía, beygir sjón bylgjur til að hámarka skerpu.
Hvað gera hornhimna og augasteinn saman?
Hornhimna og augasteinn stilla ljósið saman
Hvað gerir ljósop (pupil)?
Skammtar ljós til augans
Hvað gerir lithimnan (iris)?
Stýrir opnun ljósopsins og stjórnar magni ljóss sem berst til sjónnema
Hvað er sjónhimna (retina)?
Himna í mörgum lögum aftast í auganu sem inniheldur ljósnema, keilur og stafi (eru aftast). Mest um stafi í allri sjónunni og flestar keilur í sjóngróf.
Hvað er sjóngróf (fovea)?
Hefur langmestu sjónskerpuna. Mikið um keilur. Er mjög lítil (1 mm). Sjónskerpa fellur hratt utan sjóngrófar en ef við ætlum að sjá hlut vel þarf hann að falla inn í sjóngrófina.
Hvað eru ljósnemar (photoreceptors)?
Kallast keilur og stafir. Breyta ljóseindum í taugaboð, taugaboð send í sjónræna hluta stúku og þaðan sjónbörkinn og heilinn túlkar þannig taugaboð. Framan við ljósnema eru láréttar frumur (búa til hliðlæga hömlun), tvípólafrumur, griplafrumur og hnoðfrumur (litasjón)
Hvað eru stafir (rods)?
Tengjast dimmu. Eru u.þ.b. 120 milljónir. Þeir tengjast mörgum hnoðfrumum (ganglion cells). Greina ekki á milli lita, aðeins birtustigs. Virkni mest í lítilli birtu- myrkri. Tekur ca. 20 mín fyrir stafi að ná hámarksskerpu í myrkri en þeir eru frekar lengi að aðlagast birtu. Hafa svarthvíta og grátóna skynjun. Falla nánast eingöngu utan sjóngróf.
Hvað eru keilur (cones)?
Tengjast birtu/litum. Tengjast einni hnoðfrumu hver, ljósnæmni er minna en sjónskerpi meiri. Hamlar á sama tíma tengingu á milli annarra keilna og hnoðfruma. Falla nánast eingöngu innan sjóngrófar. Sjónskerpa mikil og virkni mest í dagsljósi. Ljósnæmni er minna en hjá stöfum. Litasjón. Fljótar að aðlagast birtu, hámarksaðlögun er ca. 10 mínútur.
Hvað eru margar mismunandi tegundir keilna í augum?
3 mismunandi tegundir keilna; hver tegund með sína gerð af keiluoxín. Hver gerð næm fyrir sérstakri bylgjulengd ljóss sem greina á milli lita. Umbreyting í keilu virkjar tvípólafrumu, tvípólafruma sendir þá taugaboð til hnoðfruma og þar taka símar á móti en við þetta ferli breytist virknin. Rökkur aðlögun; keilur fljótar (10 mín) að aðlagast birtunni og stafir lengi (30 mín) að aðlagast henni
Hvað eru tvípólafrumur (bipolar cells)?
Tengja stafina og keilurnar við hnoðfrumur
Hvað eru griplufrumur (amacrine cells)?
Tengjast hnoðfrumum
Hvað eru hnoðfrumur (ganglion cells)?
Símar hnoðfrumna mynda hnoðra, sem myndar sjóntaugina (1 milljón hnoðfrumna mynda sjóntaugina). Aðeins ein keila tengist í eina hnoðfrumu en margir stafir geta tengst í eina hnoðfrumu. Tengist í ljósnemana með hjálp tvípólafrumum.
Hvað tekur það langan tíma fyrir keilur að aðlagast myrkrinu?
Keilur aðlagast myrkrinu (hámarks virkni náð) á 10 mínutum
Hvað tekur það langan tíma fyrir stafi að aðlagast myrkrinu?
Stafir aðlagast myrkrinu (hámarks virkni náð) á 30 mínutum. Eru 20 mínutum lengur en keilurnar
Hvað er young-helmholtz þrílitakenningin?
Segir að keilurnar séu næmastar fyrir bylgjulengd sem samsvara rauðu, grænu og bláu. Þótt að keilurnar örvist af flestum mæli eru sumar keilur næmari fyrir rauðum, bláum og grænum bylgjulengdum, hlutfall virkninnar í þessum 3 gerðum af keilum stjórnar skynjun okkar á litbrigðum (hue). Ef allar 3 gerðir keilnanna eru hlutfallslega jafn virkar þá sjáum við hvítt.
Hvað er þrílitakenningin (trichromatic theory)?
Allir litir á sýnilegu litrófi gætu orðið til með samsetningu af bylgjulengdum (þegar við upplifum ljós) sem samsvara litunum; grænn, rauður og blár; kallast samlagningarblanda. Litur varpar aðeins ákveðna bylgjulengs en sogar aðrar bylgjulengdir
Hvað er gagnferlakenningin (opponent-process theory)?
Edward Heiring kom með kenninguna. Segir að til séu 3 gerðir af keilum og hver þeirra bregst við 2 bylgjulengdum. Ein bregst við rautt og grænt, önnur blátt og gult og þriðja svart og hvítt. Hver viðtaki getur virkað á tvenna vegu, allt eftir bylgjulengd áreitis, mynstur starfseminnar í viðtaka gefur okkur skynjun á litbrigði.
Þrílita sjón (trichromatic vision)
eðlileg litasjón, allar gerðir keilna í lagi
Samþætting kenninganna (þrílita og gagnferlakenningin sameinaðar)
Þrílitakenningin hafði rétt fyrir sér um keilurnar, þær eru næmastar fyrir bylgjulengdum rauð, blás og græns. Gagnferlakenningin var að hluta til rétt nema andstæð ferli verða ekki í þessum ferlum. Andstæðu ferlarnir fara fram í hnoðfrumum en ekki keilunum sjálfum. Bláar keilur skynja bláan, rauðar keilur skynja rauðan og bláan og grænar keilur skynja grænan og gulan.
tvílita sjón
galli i einni gerð keilna
einlita sjón
galli i tveimur gerðum keilna
engin litskynjun
galli í öllum keilum og engin litaskjynjun
Hvað er áreiti heyrnar?
Áreiti heyrnar eru hljóðbylgjur
Hvað eru einkenni hljóðbylgna?
Einkenni þeirra er það sama og annarra bylgna: tíðni og sveifluvídd
Hvað er tíðni?
Ákvarðar tónhæð og er fjöldi bylgna á sek (því fleiri toppar því meiri tíðni)
Hvað er heyrn mannsins u.þ.b mörg Hz?
Heyrn mannsinns er 20 til 20.000 Hz um það bil.
Hvað er 1 hertz (Hz) margar bylgjur á sekúndu?
1 Hertz (Hz) er 1 bylgja á sekúndu.
Hvað er sveifluvídd (amplitude)?
Ákvarðar hljóðstyrk eða hversu hávært hljóðið er, því stærri toppar því hærra hljóðið
Hvar fella hljóðbylgjurnar?
Hljóðbygljurnar fella á hljóðhimnuna og hún hreyfist/titrar í tak við þær.
titringur hljóðhimnu hreyfir
smábein í miðeyra ss hamar, steðji og ístað
hvað er ístað tengt við
ávala gluggan
hvað er á grunnhimnu
líffæri cortis á því eru hljóðskynjarar, hárfumur
hvað er hljóð
hljóð er breytilegur þrýstingur á hljóðhimnu
-hamar steðji og ístað magna breytileikann, ávali gluggi minni en hljóðhimna og það magnar eða styrkir breytileikann frekar
bylgjuhreyfingar ávala glugga
valda bylgjuhreyfingum í vökva í kuðungi og bylgjuhreyfingu a grunnhimnu. Bylgjuhreyfingar grunnhimnu hreyfa hárfrumur á líffæri cortis
hvaðan berast taugaboð frá hárfrumum
berast um heyrnartaug til heila
hvað eru hárfrumur
hárfrumur eru skynfrumur heyrnar
-breyta bylgjuhreyfingum í taugaboð
hvað gerir heilin við voð frá hárfrumu
heilinn túlkar boðin og tíðnin sem hreyfði hljóðhimnuna fær merkingu
Hvað er tíðnikenningin?
Segir að taugaboð sem send eru til heila séu samsvarandi tíðni hljóðs. Það stemmir ekki við takmörk fyrir hversu títt frumur geta skotið boðum, og ræður ekki við tíðni yfir u.þ.b. 1000Hz. Túlkun hljóðs fer eftir tíðni. Getur útskýrt upplifun á lágum tónum.
Hvað er staðarkenningin?
Segir að hver tíðni eigi sér kjörstað á grunnhimnu, þar sem eigin tíðni grunnhimnu passar við tíðni hljóðsins. Þessi kenning kemur upphaflega frá Helmholtz en er staðfest af Bekesy. Innsti hluti grunnhimnu svarar lágri tíðni vel og ytri hluti sem er næst ávala glugganum svarar hárri tíðni vel. Skiptir máli hvar grunnhimnan hreyfist meira til þess að túlka ákveðið hljóð. Túlkun hljóðs fer eftir staðsetningu ekki tíðni. Getur skýrt tóna yfir 1000Hz.
Hvað er millikenningin?
Öll grunnhimnan virðist hreyfast eitthvað, fer eftir tíðni tóns hversu mikið hún hreyfist á hverjum stað. Hljóð sem var með mjög lága tíðni (50Hz) virtist erta grunnhimnuna nánast jafn mikið. Háir tónar virðast valda mestri hreyfingu fremst, en eftir því sem tónar lækka þá verður hreyfing innra í grunnhimnunni (kuðungi). Báðar efri kenningar settar saman í eina; atriðin sem standast í hvorum þeirra.
Hvað er leiðslutap?
Leiðslutap er vandamál á úrvinnslu á hljóði á leið frá hljóðhimnu að kuðungi sem hægt er að laga með heyrnartækjum
Hvað er skyntap?
Skyntap er sköddun í innra eyra, heyrnartaug eða heyrnarberki og kemur til vegna öldrunar, sjúkdóms eða hávaða til dæmis. Heyrnartæki virka ekki til að laga.
Hver eru orsök heyrnartaps?
Hávaði- skaðinn varanlegur. Fari hávaði yfir 85dB er nauðsynlegt að nota heyrnarhlífar. Ef gerðar eru miklar kröfur um einbeitingu má hávaði að jafnaði ekki vera meira en 50dB þegar miðað er við 8klst vinnudag.
