Kafli 3

Question 1

Hvað er atferliseðlafræði (behavioural genetics)?

Answer 1

Atferliserfðafræði er sálfræðilegt svið sem skoðar hvernig erfðir og umhverfi stjórna sálfræðilegum eiginleikum (t.d. þroska og áhrif á hegðun) og hversu miklu erfðir og umhverfi ráða um greind og persónuleika

Question 2

Hvað er þróunarsálfræði (evolutionary psychology)?

Answer 2

Þróunarsálfræði er undirgrein sálfræðinnar sem fæst við rannsóknir á hvernig margvíslegir sálfræði eiginleikar hafa þróast (t.d. hegðun)

Question 3

Hvað sýnir þróunarkenningin fram á?

Answer 3

Það sem þróunarkenningin sýnir fram að er að hann birtist einfaldlega við fæðingu sem fullmyndað fyrirbæri. Heilinn okkar er mikli þróaðari en heili forfeðra okkar.

Question 3

Hvað sýna fornleifar fram á?

Answer 3

Fornleifar sýna fram á að heili manna hafi stækkað þrefalt á um það bil 1,5 milljónum ára og að mesti vöxturinn hafi átt sér stað á þeim stöðum sem sjá um andleg ferli, sérstaklega í minni, hugsun og talmáli; heilasvæði í framheila og heilaberki

Question 4

Hvað er nátturuval (natural selection)?

Answer 4

Náttúruval eru eiginleikar sem auka lífsafkomu og fjölgun tegundar. Þeir eiginleikar munu erfast áfram og þar með verða smátt og smátt algengari. Talað um að þeir sem hafa æðri eiginleika komist frekar af (survival of the fittest) og því þróast tegundin í rétta átt þar sem þessir eiginleikar koma fram í næstu kynslóð og eflast svo með kynslóðum.

Question 5

Hvað eru stökkbreytingar (mutations)?

Answer 5

Stökkbreytingar eru tilviljunarkennd atvik og slys í afritun DNA við frumuskiptingu

Question 6

Hvað eru líffræðileg afbrigði (biological variation)?

Answer 6

Er hverskyns fjölbreytileiki sem hægt er að greina á milli í líkama lífvera

Question 7

Hvað er há æxlunartíðni (high reproduction rate)?

Answer 7

Sú staðreynd að ekki allir meðlimir tegundarinnar munu lifa af

Question 8

Hvað er há æxlunartíðni (high reproduction rate)?

Answer 8

Sú staðreynd að ekki allir meðlimir tegundarinnar munu lifa af

Question 9

Hvað er samkeppni um takmarkaðar auðlindir (competition over limited resources?

Answer 9

Hinir hæfustu lifa af

Question 9

Hver er Gregor Mendel?

Answer 9

Gregor Mendel er upphafsmaður tilrauna í erfðafræði, faðir nútíma erfðafræði

Question 9

Hvað gerði Mendel rannsóknir á?

Answer 9

Gerði rannsóknir á baunum til að álykta að eiginleikar erfast frá foreldrum til afkvæma með sérstökum eindum, sem við köllum í dag gen.

Question 9

Baunarannsókn:

Answer 9

Grænar baunir voru víkjandi og gular ríkjandi. Ef baun var með eina ríkjandi og eina víkjandi samsætu þá varð baunin gul því það er ríkjandi samsæta

Question 9

Hvað eru samsætur (alleles)?

Answer 9

Eru gen í sama genasæti á samsvarandi litningi- eitt frá hvoru foreldri. Þannig ein samsæta inniheldur eitt gen frá pabba og eitt gen frá mömmu, getur verið AA, aa eða Aa

Question 10

Einkenni gena eru annað hvort:

Answer 10

Einkenni gena eru annað hvort ríkjandi eða víkjandi

Question 10

Eru gen aðskilin eða blandast þau saman?

Answer 10

Genin eru ekki aðskilin og blandast ekki saman, til dæmis verður afkvæmi rauðs og hvíts blóm ekki bleikt- heldur annað hvort hvítt eða rautt

Question 11

Hvað er að vera arfhreinn (homozygous)?

Answer 11

Lífvera er með tvær samsætur (báðar ríkjandi eða báðar víkjandi- AA eða aa) er arfhrein gagnvart því geni

Question 12

Hvað er svipgerð (phenotype)?

Answer 12

Svipgerð eru sjáanlegir eiginleikar einstaklings sem mótast af arfgerð og umhverfi. Aðeins þau gen sem eru sjáanlegir eiginleikar koma fram.

Question 13

Hvað eru gen (genes)?

Answer 13

Gen eru starfseiningar í kjarnsýruröð litnings sem tengd eru stjórnröðum sem umritast yfir í RNA og ræður gerð einnar eða fleiri peptíðkeðja og er því uppskrift af tilteknum sameindum (prótínum og RNA). Kjarnsýran DNA afritar og geymir erfðaupplýsingar

Question 14

Hvað eru litningar (chromosomes)?

Answer 14

Eru þráðlaga frumulíffæri í kjarna frumu og eru gerðir úr kjarnsýrunni DNA og prótínum.

Question 15

Hvað er líkamsfruma (somatic cell)?

Answer 15

Er sérhver fruma í líkama lífveru (nema kynfruma)

Question 16

Hvort eru líkamsfrumur einlita eða tvílitna?

Answer 16

Líkamsfrumur eru tvílitna sem merkir að þær innihalda litningapör (23 pör, 46 litninga)

Question 17

Hvað eru kynfrumur (gametes)?

Answer 17

Eru egg og sæðisfrumur

Question 18

Hvað er okfruma (zygote)?

Answer 18

Frjóvgað egg sem gerist þegar kynfrumur sameinast við frjóvgun þá verður til okfruma með 46 litningum (23 pör)

Question 19

Hvað er kirni (nucleotides)?

Answer 19

Er samsett úr niturbasa, sykrum og fosfati. Uppskriftirnar af genum eða genablandan er skrifuð með fjórum bókstöfum sem kallast niturbasar

Question 20

Niturbasar eru fjórir:

Answer 20

Adenín (A), Gúanín (G), Cýtósín (C) og Týmin (T)

Question 21

Hvað gerist ef við breytum Týmín (T) í Uracil (U)?

Answer 21

Ef við breytum Týmin (T) í Uracil (U) þá fáum við RNA

Question 22

Hvað er tákni (codon)?

Answer 22

Þrír niturbasar sem mynda “orð” t.d. GAT, TAG

Question 22

Hvað er human genome project?

Answer 22

Er rannsóknarverkefni þar sem erfðamengi mannsins var kortlagt

Question 23

Hvað eru fjölgenaerfðir (polygenic transmissions)?

Answer 23

Er því samspil milli mismunandi gena og á milli gena og umhverfis og því getur maðurinn verið ansi flókinn

Question 24

Hvers vegna eru flestir eiginleikar mannsins fjölgena?

Answer 24

Flestir eiginleikar mannsins stjórnast af fleiru en einu geni og eru því fjölgena

Question 25

Hvað er hátternisfræði (ethology)?

Answer 25

Fókusar á hvaða hegðun við fæddumst með og hvaða hegðun við þurfum að læra. Hegðun skoðuð við náttúrulegar aðstæður

Question 25

Hvað er erfð aðlögun hegðunar (inherited behavioural adaptations)?

Answer 25

Eru meðfæddir hæfileikar sem hjálpa lífverunni að auka lífslíkur sínar og fjölga sér

Question 26

Hvað er fast hegðunarmynstur (fixed action pattern)?

Answer 26

Þegar hegðun er stýrð af eðlishvöt sem hrint er af stað við birtingu tiltekins áreitis. Dæmi: Barn að sjúga brjóst er stýrt af birtingu áreitis, sem er geirvarta móðurinnar

Question 27

Hvað er leysiáreiti (releasing stimuli)?

Answer 27

Ytra áreiti sem kveikir fast hegðunar mynstur Dæmi: Herring gull fuglamamma er með rauða doppu á goggnum sem kveikir á hegðun unganna til að fá mat

Question 28

Hvað er ofuráreiti (superstimulus)?

Answer 28

Ýkt útgáfa af kveikiáreiti sem kveikir sterkara viðbragð heldur en náttúrulega áreitið Dæmi: Prik með þremur rauðum línum kveikir sterkara viðbragð unganna

Question 29

Hvað er fjölskyldurannsókn (family study)?

Answer 29

Rannsókn á skyldmennum til þess að kanna áhrif erfðaþátta á tiltekinn eiginleika. Í fjölskyldurannsóknum er mikið stuðst við arfstuðul.

Question 30

Hvað er ættleiðingarrannsókn (adoption study)?

Answer 30

Ber saman ættleidd börn við líf- og kjörforeldra

Question 31

Hvað er tvíburarannsókn (twin studies)?

Answer 31

Fer þannig fram að tiltekinn eiginleiki er borinn saman hjá eineggja og tvíeggja tvíburum. Bestu tegundir tvíburarannsókna er þegar rannsakendur hafa fundið eineggja tvíbura sem hafa verið aðskildir við fæðingu

Question 32

Hvað er samsvörun (concordance rate)?

Answer 32

Eru líkurnar á því að tveir einstaklingar með sameiginleg gen hafa tiltekinn eiginleika sameiginlegan. Hafi persónueinkenni hærri fylgni ef fólk er skylt heldur en hjá fólki sem er ekki skylt bendir það til þess að eiginleikinn sé erfður

Question 33

Hvað eru skyldleikamörk (degree of relatedness)?

Answer 33

50% líkur eru á því að tvíeggja tvíburar deili genum með systkinum og móður og föður. Það eru 100% líkur hja eineggja tvíburum. 25% líkur að deila genum með ömmu og afa og hálfsystkinum.

Question 34

Hvað er arfstuðull (heritability coefficient)?

Answer 34

Leggur mat á það að hve miklu leyti breytileiki í svipgerð ræðst af breytileika í genum- arfstuðull er breytilegur eftir hópi fólks. Ef hann kemur meira fram hjá náskyldum en hjá þeim sem eru minna skyldir þá er það hár arfstuðull. Ef gen spila stóran þátt þá er það hár arfstuðull

Question 35

Hvernig spila erfðir og umhverfið saman?

Answer 35

Einkenni með mjög háan arfstuðul ráðast ekki einungis af erfðum Dæmi: Hæð er mjög arfbundin en ræðst einnig af t.d. næringu eða veikindum sem ræðst af umhverfisþáttum

Question 36

Hvað skýra erfðir mörg % af breytileika í greind?

Answer 36

Erfðir skýra um 50-70% af breytileika í greind

Question 37

Nefndu dæmi um use it or lose it

Answer 37

Skólaganga eykur greind og að mæta ekki í skólann minnkar hana

Question 38

Hvað er sameiginlegt fjölskylduumhverfi?

Answer 38

Systkini sem alast upp saman eru líkari en þau sem alast upp í sitthvoru lagi- umhverfið hefur áhrif

Question 39

Munurinn á að alast upp við góðar og slæmar aðstæður:

Answer 39

Krakkar sem alast upp við slæmar aðstæður og eru færðir upp í millistéttarheimili hækka í mældri greind um 10-12 stig

Question 40

5 þátta líkan (five factor model)

Answer 40

1. Úthverfir-Innhverfir, 2. Viðkunnalegir, 3. Samviskusamir, 4. Taugaveiklaðir, 5. Opnir fyrir reynslu

Question 41

Hvað sýnir 5 þátta líkanið fram á?

Answer 41

Líkanið sýnir fram á að persónuleika einkenni erfast að einhverju leiti en ekki jafn mikið og greins. Sannað hefur verið að sameiginlegt umhverfi spili lítin þátt í persónuleikaeiginleikum. Hins vegar spilar einstaklingsumhverfi inn í hvernig persónuleikaeinkenni fólk þróar með sér.

Question 42

Hvað er svarspönn (reaction range)?

Answer 42

Lýsir því hvernig gen setja efri og neðri mörk eiginleika (t.d. greindar). Örvandi eða skapandi umhverfi setur því greind hátt, nálægt efri mörkum. Hamlandi umhverfi setur því greind lágt, nálægt neðri mörkum.

Question 43

Hvað er svarspönn almennt mörg stig í greind?

Answer 43

Almennt er svarspönn 15-20 stig í greind

Question 44

Hvað er áhrif erfðra eiginleika á umhverfið (evocative influence)?

Answer 44

Líkt og áhrif arfbundinnar hegðun barns á annað fólk Dæmi: Barn sem er viðkunnalegt og brosir fær fólk til að vilja halda á því og vera í kringum það

Question 45

Veik (passive gene environment correlation)

Answer 45

erfðir eiginleikar og umhverfi fara saman

Question 46

vekjandi (evocative gene environment correlation)

Answer 46

erfðir eiginleika vekja hegðun annarra í kring

Question 47

virk (active gene environment correlation)

Answer 47

erfðir eiginleikar verða til þess að við leitum uppi eða forðumst ákveðið umhverfi

Question 48

Hvað er utangena-erfðafræði (epigenetics)?

Answer 48

Eru eiginleikar sem skráðir eru í erfðaefnið án þess að vera skrifaðir í DNA röðina sjálfa og innihalda því ekki breytingar á DNA.

Question 49

Hvernig eru eiginleikar utangena-erfðafræði skilgreindir?

Answer 49

Eiginleikarnir eru skilgreindir út frá merkingum sem hengdar eru á erfðaefnið eða út frá byggingu erfðaefnisins

Question 50

Hvað hafa merkingar utangena-erfðafræði áhrif á?

Answer 50

Þessar merkingar og byggingabreytingar hafa áhrif á hvort, hvenær og hversu mikið tiltekið gen er tjáð Dæmi: Genið Pax6 hefur að gera með þróun augna (ef ekki kviknar á þessu geni á réttum tíma meðgöngu getur barnið fæðst án augna). Ef sprautað væri mannlegu Pax6 geni í búk ávaxtaflugu myndi ekki mannsauga vaxa þar heldur fluguauga

Question 51

Hvað er útsláttar aðferð (knockout procedure)?

Answer 51

Er þegar hluti DNA er fjarlægður til að gera gen óvirk. Dæmi: Þegar skammtímaminni var tekið út hjá músum

Question 52

Hvað er insláttar aðferð (knock-in procedure)?

Answer 52

Er þegar hluta af DNA er bætt við. Dæmi: Sjálfslýsandi mýs.

Question 53

Hvað er aðlögun (adaption)?

Answer 53

Vísar til líffræðilega eða hegðunartengdra breytinga sem leyfa lífverunni að mæta endurteknum áskorunum í umhverfi og þar með auka líkur á fjölgun

Question 54

Hvað er ættarval (kin selection)?

Answer 54

Þegar lífvera velur þá hegðun sem er ætt hennar í hag, jafnvel á kostnað eigin lífs eða fjölgunar.

Question 55

Hver setti fram hugtakið um ættarval?

Answer 55

William Hamilton setti fram hugtakið um ættarval

Question 56

Hvað er gagnkvæm ósérplægni (reciprocal altruism)?

Answer 56

Þegar lífvera velur hegðun sem minnkar hennar eigin möguleika á lífsafkomu en ýtir undir möguleika annarrar, þó hún sé ekki af hennar ætt, með þeim væntingum að greiðinn verður endurgoldinn síðar

Question 57

Hver setti fram hugtakið gagnkvæm ósérplægni?

Answer 57

Robert Trivers setti fram hugtakið

Question 58

Kenningin um áætlanir í kynhegðun (sexual strategies theory)

Answer 58

Kynhegðun mótast af erfðum en mismunandi hegðun valdist úr með náttúruvali Dæmi: Að eignast börn er hættulegt fyrir konur. Karlar hugsa hvernig get ég feðrað sem flest börn á skemmstum tíma á meðan konur hugsa hvernig þær geta hámarkað líkur á að hin fáu afkvæmi og hún sjálf lifi af

Question 58

Kenning um fjárfestinguforeldra (parental investment theory)

Answer 58

Sýnir hvernig makaval endurspeglar erfða tilhneigingu til þess að bregðast við þeim mismunandi áskorunum í lífinu sem kynin mæta. Tengt kenningu um áætlanir í kynhegðun. Dæmi: Konur vilja eldri kalla og karlar yngri konur

Question 59

Hvað er félagsmótunarkenningin (social structure theory)?

Answer 59

Segir til um að ólík kynhegðun karla og kvenna mótist af samfélaginu en ekki vegna þess að við erum bara “nátturulega progrömmuð” svoleiðis. Dæmi: Konur fá lægri laun og sækjast því eftir eldri karlmönnum sem þéna betur

Question 60

Skynsamleg fjölhyggja- Afhverju erum við ekki öll eins?

Answer 60

Ólíkar og jafnvel mótsagnakenndar aðferðir geta ýtt undir aðlögun í ákveðnu umhverfi og þannig myndu ólík hæfni og eiginleikar erfast áfram og lifa þrátt fyrir náttúruval.