tło przemian w sztuce Flashcards
Okres renesansu w Polsce przypada na panowanie
Zygmunta I Starego, Zygmunta II Augusta, a także
Anny Jagiellonki i Stefana Batorego. Do Polski docierały też tendencje manierystyczne, które znalazły
podatny grunt w kulturze sarmackiej. Cechy renesansu
i manieryzmu przeplatały się, tworząc całość, dlatego ich
wyodrębnienie w konkretnym dziele bywa bardzo trudne. Wpływy manieryzmu pojawiały się jeszcze w latach
trzydziestych XVII wieku, w czasach panowania królów
elekcyjnych z dynastii Wazów: Zygmunta III Wazy,
a nawet w pierwszych latach panowania Władysława IV.
Dotyczyło to zwłaszcza północy kraju, która była pod
silnym wpływem sztuki niderlandzkiej
Zygmunt I prowadził pokojową politykę,
podpisał
rozejm z Moskwą, zawarł układy z Habsburgami oraz
z imperium osmańskim. Za jego panowania ostatecznie
zostało zlikwidowane państwo krzyżackie, w miejsce
którego utworzono Prusy Książęce. Władzę sprawował tam, jako władca świecki, ostatni mistrz zakonu
– Albrecht Hohenzollern. W 1525 roku złożył on hołd
lenny Zygmuntowi I.
Ostatni królowie z dynastii Jagiellonów przyczynili się do
zachowania pokoju religijnego.
Czas ich panowania wiązał się też z przemianami ustroju. Decydującą rolę zaczęła odgrywać
szlachta, której nadawano przywileje królewskie. Wprowadzono wówczas język polski jako
urzędowy, a rozwój Akademii Krakowskiej i literatury sprawiły, że XVI wiek nazywany
jest złotym wiekiem kultury polskiej.
W okresie samodzielnych rządów Zygmunt II borykał się z wewnętrznymi problemami.
Dotyczyło to zwłaszcza konfliktu z częścią szlachty. W 1569 roku król doprowadził
w Lublinie do unii z Litwą i rozpoczął się okres Rzeczypospolitej Obojga Narodów.
Do Korony dołączył Ukrainę, Wołyń i Podlasie. Jego trzy małżeństwa były bezdzietne,
a śmierć władcy w 1572 roku rozpoczęła trzyletni okres pierwszego bezkrólewia. Zakończył
go wybór na króla siostry Zygmunta II – Anny Jagiellonki, która sprawowała władzę wraz
z mężem – Stefanem Batorym, księciem Siedmiogrodu.
Do Krakowa renesans o cechach włoskich dotarł za panowania Zygmunta I.
Wybitnymi
mecenasami sztuki byli: król, jego żona Bona Sforza oraz ich dzieci: Zygmunt II i Anna
Jagiellonka, a także możnowładcy, m.in Jan Zamoyski i Jan Łaski. Polska w XVI stuleciu
była państwem zjednoczonym i silnym gospodarczo. Najważniejszą grupą społeczną była
szlachta, natomiast mieszczaństwo miało słabszą pozycję niż w innych częściach Europy.
W okresie złotego wieku wysoki poziom osiągnęło szkolnictwo średnie i wyższe.
Nadal
dobrze rozwijała się Akademia Krakowska, a kanclerz Jan Zamoyski utworzył Akademię
w Zamościu. Wzrosła liczba szkół parafialnych, a u schyłku renesansu jezuici zakładali
liczne szkoły, które nazywano kolegiami. Podobnie jak w innych krajach Europy, rozwijało się drukarstwo, którego głównym ośrodkiem był stołeczny Kraków. Wydawano utwory
Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego
W Polsce nie toczono wówczas wojen religijnych, a religie protestanckie znajdowały
wielu wyznawców.
Luteranizm był popularny wśród mieszczaństwa, zwłaszcza na Pomorzu.
Wśród szlachty dominował katolicyzm, ale jej część wybierała kalwinizm. Najbardziej
radykalnym i prześladowanym wyznaniem byli bracia polscy, czyli arianie
W Rzeczypospolitej Obojga Narodów, państwie wielu kultur i religii, sztukę tworzono
przede wszystkim na potrzeby
szybko bogacącej się szlachty.
Umowną datą końca renesansu i manieryzmu w Polsce
jest rok 1640
Jagiellonowie
W kolekcji Muzeum Narodowego w Krakowie znajduje się zbiór dziesięciu miniatur – każda
o wymiarach 17,50 x 19,50 cm – namalowanych farbami olejnymi na blasze. Powstały one po 1553 roku,
najprawdopodobniej z fundacji Zygmunta II Augusta, i przedstawiają członków rodziny Jagiellonów.
Zygmunt I Stary już wówczas nie żył, jego wizerunek został więc odtworzony na podstawie istniejących
źródeł ikonograficznych. Portrety przedstawiają kolejno (począwszy od górnego rzędu): Zygmunta I,
jego małżonkę Bonę, Zygmunta II, jego trzy żony: Elżbietę Habsburżankę, Barbarę Radziwiłłównę
i Katarzynę Habsburżankę, oraz cztery córki Zygmunta Starego – Izabelę, Katarzynę, Zofię i Annę.
Monarchowie przedstawieni są na jednolitym tle, a ich wizerunki są schematyczne i uproszczone
Chociaż piśmiennictwo o sztuce, w formie popularnych w renesansie traktatów
pisanych przez artystów w Polsce, się nie pojawiło, to jednak wybitni ludzie kultury,
a zwłaszcza pisarze, interesowali się sztuką.
W ich dziełach, obok przekazu głównego,
pojawiały się komentarze świadczące o zainteresowaniu antykiem, a przede wszystkim
włoską sztuką renesansową. W utworach Jana Kochanowskiego, który studiował
we Włoszech, przywoływane są postacie z dzieł Rafaela. Jego matka z Urszulką w ramionach przypomina mu Matkę Boską z obrazu Madonna Sykstyńska, a Dorota w Sobótce przywodzi na
myśl Fornarinę – damę z portretu Rafaela. Świadczy to o recepcji sztuki renesansowej w Polsce
oraz ujawnia poglądy estetyczne autorów.
Sztuka miała być przede wszystkim klasyczna
i odwołująca się do ideałów antycznych.
Pisarze komentowali też dzieła sztuk plastycznych
i architektury, które powstawały w Polsce, i uważali, że swobodna interpretacja wzorców
płynących z innych krajów jest zjawiskiem pożądanym. Dzieła renesansowych twórców
włoskich kształtowały gust i stanowiły istotny punkt odniesienia. Na wprowadzenie do
Polski stylu renesansowego reagowali też dworzanie. Jost Ludwik Decjusz, pochodzący
z Alzacji krakowski dyplomata i sekretarz Zygmunta I Starego, zachwycał się wspaniałością
przebudowy Wawelu.
Chociaż renesans pojawił się w Polsce przed przybyciem Bony Sforzy do Krakowa,
to historycy i historycy sztuki podkreślają zasługi włoskiej księżniczki dla jego rozwoju.
Bona odebrała w młodości staranne wykształcenie humanistyczne i była jedną
z najlepiej wyedukowanych księżniczek Europy. Czytała dzieła Wergiliusza, Cycerona,
a także pisma Ojców Kościoła. Jej wiedza obejmowała historię, teologię i prawo. Poznała
życie dworskie w Mediolanie i Bari, gdzie bywało wielu wybitnych twórców renesansu. Matka
Bony, Izabela, w młodości uchodziła za wyrocznię w sprawach mody, a swoje zamiłowania
przekazała córce. W naukowych opracowaniach na temat małżonki Zygmunta I powtarza
się sąd o jej wyrafinowanym guście, mecenacie i realizowanych zamówieniach, świadczących
o potrzebie otaczania się pięknymi przedmiotami, których królowa była kolekcjonerką.
W wyprawie ślubnej Bona otrzymała ogromną liczbę strojów i tkanin, co niewątpliwie przyczyniło się do zainteresowania w Polsce modą włoską.
Chęć zdobycia silnej pozycji politycznej nie przysporzyła jej
dobrej sławy, ale nawet nieprzychylnie ustosunkowani historycy
oraz pisarze podkreślali, że jej przyjazd zmienił obyczaje na
dworze. W czasie swojego pobytu w Polsce królowa przyczyniła
się do istotnych przemian artystycznych
mecenas sztuki renesansu i manieryzmu w Polsce
Swoje zainteresowania artystyczne Bona przeniosła na dzieci,
a zwłaszcza na Zygmunta II Augusta, który zgromadził
ogromną kolekcję wawelskich gobelinów (tapiserii), zwanych
w Polsce arrasami, i Annę Jagiellonkę, sprawującą mecenat
nad takimi artystami, jak Marcin Kober i Santi Gucci.
Zainteresowanie renesansem ważne było także dla mecenasów
sztuki spoza dworu królewskiego. Humanista prymas
Jan Łaski zgromadził na swoim dworze uczonych i artystów.
Korespondował nawet z Erazmem z Rotterdamu. Artystów
włoskich zatrudniał też Jan Zamoyski.
Wypracowany w XVI wieku styl manierystyczny istniał w Gdańsku jeszcze w pierwszych
trzydziestu latach XVII wieku,
podczas gdy w dużych miastach na terenie Polski centralnej
i południowej pojawił się już barok.
