architektura Flashcards
Zarówno we Francji, jak i w Anglii w architekturze dominował nurt klasycyzujący,
choć w każdym z tych krajów pojawił się on z innych przyczyn i miał odmienne źródła
inspiracji.
Stabilizacja polityczna i religijna, jaką osiągnęła Francja w początkach XVII wieku,
przyczyniła się do rozwoju urbanistyki i architektury.
Król Henryk IV zapoczątkował budowę
w stolicy dużych założeń urbanistycznych, a jego inicjatywę kontynuowali kardynałowie
Armand Jean Richelieu, a potem Jules Mazarin. Powstawały nowe place i ulice, a przy
nich pałace miejskie (fr. hôtel). Ukształtował się wówczas typ rezydencji miejskiej jako
zespół składający się z korpusu głównego z przylegającymi do niego prostopadle dwoma
parami skrzydeł bocznych oraz zamykającymi kwadratowy dziedziniec skrzydłami bramnymi. W pałacach francuskich w XVII wieku rozpowszechniły się duże okna sięgające do
posadzki, zwane porte-fenêtre (fr. porte – drzwi, fenêtre – okno). Pałace najczęściej kryto
wysokimi dachami i mansardami (od nazwiska architekta François Mansarta), czyli
dachami łamanymi kryjącymi pomieszczenia na poddaszu, które oświetlały lukarny.
Mansarda (facjata, facjatka)
pomieszczenie mieszkalne znajdujące się w kondygnacji strychowej, wydzielone z niej ścianami, które przenikając przez połać dachu formują nadbudowę nad koronującym gzymsem budynku
Lukarna, gibel
element architektoniczny umieszczony na/w dachu, doświetlający poddasze
W połowie XVII wieku we Francji korzystna koniunktura ekonomiczna i bogacenie się najbardziej
wpływowej szlachty wzmogły rozwój budownictwa, a rozwijający się absolutyzm wpłynął na
sztukę.
Intencją dworu francuskiego, zwłaszcza w czasach Ludwika XIV, była chęć odebrania
Rzymowi hegemonii artystycznej w Europie. Spokojna architektura klasycyzująca miała
świadczyć o niezależności Francji od Rzymu i stanowić przeciwwagę dla dynamicznych form
włoskich. Dominowały formy proste, klasyczne, a dekoracja architektoniczna – figuralna
i ornamentalna – podporządkowana była konstrukcji. Odwoływano się bardziej do rozumu
niż zmysłów i uczuć. Tendencję tę w architekturze nazywa się nurtem klasycyzującym. Był
to nurt oficjalny, akceptowany przez króla oraz członków Królewskiej Akademii Architektury.
Władza absolutna potrzebowała jednak odpowiedniego przepychu. Rozmach budowlany,
skala założeń, a także bogato dekorowane wnętrza miały więc być odbiciem potęgi i majestatu króla oraz pozycji bogacących się urzędników królewskich i dostojników kościelnych.
W czasach Ludwika XIV ukształtował się typ pałacu
otwartego z każdej strony i przypominającego literę „H” z osią zaakcentowaną ryzalitem środkowym. Przed fasadą
mieścił się dziedziniec honorowy, natomiast na tyłach zakładano ogród. Typ ten nazywa
się entre cour et jardin (fr. ‘między dziedzińcem a ogrodem’). Ogród, często wznoszony
na uskokowych tarasach, cechowała ścisła geometria zarówno w kształtowaniu klombów, jak i w formowaniu drzew oraz krzewów, które przycinano w geometryczne bryły.
Występowała też piętrowość zasadzeń. Najbliżej pałacu projektowano niskie klomby
i trawniki, stawiano też rzeźby. Dalej pojawiały się żywopłoty, często ukształtowane w formę
labiryntu, a następnie drzewa sadzone wzdłuż symetrycznie wytyczanych alejek. Tworzono
kanały doprowadzające wodę i ozdobne fontanny. Taki typ założenia nazywa się ogrodem
francuskim. Był on naśladowany przez monarchów i możnowładców całej Europy
Obok baroku klasycyzującego we Francji rozwijał się drugi nurt, silniej nawiązujący do
barokowej architektury włoskiej.
Przejawiał się on głównie w architekturze sakralnej,
zwłaszcza w okresie panowania Ludwika XIII. Kościoły zakładano na planie krzyża
łacińskiego z kopułą na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem i z rzędami kaplic.
Na wzór kościoła Il Gesù w Rzymie budowano bezwieżowe fasady. Z czasem jednak
w architekturze sakralnej też zaczęły dominować tendencje klasycyzujące.
W Anglii dominował palladianizm.
Architekci czerpali z odmiany renesansu włoskiego,
która była inspirowana antykiem, choć docierały tu również wzorce z klasycyzującej
Francji, widoczne zwłaszcza w architekturze sakralnej. Palladianizm objawiał się głównie
w architekturze rezydencjonalnej, a zwłaszcza willach wiejskich, choć budowle miejskie też
nosiły pewne jego cechy. Wyróżniał się oszczędną bryłą, symetrią i ograniczoną dekoracją.
Wpływ sztuki włoskiej w budownictwie sakralnym we Francji zaznaczył się przede
wszystkim za sprawą architekta Jacques’a Lemerciera, który przez klika lat przebywał
w Rzymie.
Zaprojektował on kaplicę uniwersytecką Sorbony zbudowaną na planie
krzyża łacińskiego z transeptem ulokowanym w połowie długości wnętrza. Kaplica,
która miała pełnić funkcję mauzoleum kardynała Richelieu, ma dwie fasady: zewnętrzną
barokową oraz wewnętrzną, od strony dziedzińca uniwersytetu, prowadzącą do świątyni
przez ramię transeptu. Tej drugiej architekt nadał formę bardziej klasyczną, z portykiem
wspartym na kolumnach.
Nurt inspirowany barokiem włoskim reprezentował też François Mansart,
a jedną
z jego realizacji jest zespół benedyktyński Val-de-Grâce w Paryżu złożony z kościoła
i zabudowań mieszkalnych.
François Mansart, kościół Val-de-Grâce w Paryżu
Jest to jeden z najbogaciej dekorowanych kościołów w stylu włoskiego baroku we Francji. Został
założony na planie podłużnym krzyża łacińskiego z nawą sklepioną kolebkowo i rzędami kaplic.
Fasada kościoła jest dwukondygnacyjna. Zdobią ją: bogato profilowane gzymsy gierowane,
półkolumny i pilastry, a także nisze z rzeźbami. Kondygnacje łączą spływy wolutowe. Portyk,
zakończony trójkątnym frontonem, wsparty jest na kolumnach korynckich. Mansart kierował
jego budową do 1646 roku. Potężna kopuła, jedna z największych w baroku, była konstruowana
już przez innych budowniczych. Wznosi się ona na wysokim bębnie otoczonym rzędem kolumn
korynckich, które dźwigają postumenty z rzeźbami. Kościół, ulokowany między klasztorem a pałacem, jest najbardziej „włoskim” z kościołów francuskich. Został wzniesiony jako dar dziękczynny Anny
Austriaczki w związku z narodzinami delfina, późniejszego króla Ludwika XIV. Swoim
planem i budową nawiązuje do kościoła Il Gesù w Rzymie. Ulokowanie go w zespole
zabudowań charakterystyczne jest bardziej dla architektury francuskiej niż włoskiej.
Kaplica w zespole budowli
Hôtel Royal des Invalides w Paryżu
Świątynia, której budowa zakończyła się
w 1679 roku, została zaprojektowana jako
obiekt centralny. Przez idealną symetrię
i nawiązanie do form antycznych ma wyraźne
cechy klasycyzujące. Jej przestrzeń została
podzielona według ściśle matematycznych
reguł. Za moduł przyjęto promień kopuły.
Fasada kaplicy, wysunięta schodkowo
przed lico muru, została podzielona na dwie
kondygnacje, które wspierają kolumny.
Zastosowano w nich zasadę spiętrzania
porządków na sposób francuski (nad
porządkiem toskańskim – koryncki). Część
centralną zamyka trójkątny fronton, a całość
budowli – balustrada z tralek. Olbrzymia,
trójpowłokowa kopuła na bębnie, zrytmizowana
podwójnymi kolumnami, dźwigającymi
miejscami gierowane belkowanie, przypomina
tę z Bazyliki Świętego Piotra w Rzymie.
Ozdabiają ją pasy ze złoconymi panopliami.
paryski zespół budowli Hôtel Royal des Invalides
początkowo realizowany przez Libérala Bruanta, a następnie przez Jules’a Hardouin-
-Mansarta. Składał się on z pałacu Inwalidów, w którym mieścił się pensjonat i szpital dla
inwalidów wojennych, oraz kościoła Inwalidów. Zabudowania przytułku powstały wokół
kilku wewnętrznych dziedzińców, z których centralny prowadził do podłużnego kościoła
połączonego z kaplicą zbudowaną na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat. Miała
ona być mauzoleum rodziny króla, do czego ostatecznie nie doszło. W kaplicy – znaczne
później – pochowany został natomiast Napoleon Bonaparte
Christopher Wren, katedra św. Pawła w Londynie
W Anglii do paryskiej kaplicy autorstwa Jules’a Hardouin-Mansarta oraz architektury
rzymskiej nawiązuje zbudowana przez Christophera Wrena katedra św. Pawła w Londynie. Największa świątynia anglikańska w Londynie, która mimo pewnych różnic w planie
i bryle uwidacznia inspiracje zarówno francuskim nurtem klasycyzującym, jak i formami
architektury rzymskiej. Jej klasyczna forma przejawia się przede wszystkim w konstrukcji
i regularnym układzie elementów. Katedra, która miała konkurować z rzymską Bazyliką
Świętego Piotra, stała się wzorem anglikańskiej budowli sakralnej. Świątynia została zbudowana w latach 1675–1711 na planie krzyża łacińskiego z kopułą
na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem. Fasadę tworzy dwukondygnacyjny portyk, w którym
zastosowano zdwojone kolumny korynckie inspirowane fasadą wschodnią Luwru, zwieńczony
trójkątnym frontonem. Najważniejszym i dominującym elementem jest olbrzymia dwupowłokowa
kopuła z kolumnadą koryncką na bębnie. Fasadę flankują dwie wieże. Półkoliste portyki
przy ramionach transeptu są wynikiem inspiracji architekturą rzymską.
Christopher Wren
Wren był profesorem astronomii na uniwersytecie w Oksfordzie. Odbył podróż do
Niderlandów, Flandrii i Francji, gdzie podziwiał dzieła architektury i sporządził wiele
rysunków. Kiedy w 1666 roku w Londynie wybuchł pożar, który zniszczył 13 tys. domów
i blisko 90 kościołów (w tym dawną katedrę), król Karol II z dynastii Stuartów powołał go
na stanowisko Komisarza na rzecz Odbudowy Miasta Londyn. Wren przygotował nowy plan
urbanistyczny, który nie został w pełni zrealizowany. Architekt nadzorował jednak budowę
kilkudziesięciu kościołów. Wren otrzymał w 1673 roku tytuł szlachecki, był też członkiem parlamentu. W Anglii
uważany jest za jednego z najwybitniejszych architektów wszech czasów.
Zapoczątkowany w Paryżu przez Henryka IV rozmach budowlany wiązał się z powstaniem na terenie miasta wielu nowych założeń urbanistycznych, zwłaszcza placów,
a także budowli o charakterze rezydencjonalnym.
Politykę tę kontynuował Ludwik XIII,
który dążył do rozbudowy ulic oraz ujednolicenia fasad budynków. Architekci, tacy jak
Salomon de Brosse, François Mansart oraz Louis Le Vau, stworzyli modele budynków,
które ukształtowały francuską architekturę pałacową.
Pałac Luksemburski dla Marii
Medycejskiej wzniósł Salomon de Brosse.
Architekt wykorzystał tradycyjny plan rezydencji zamkniętej wokół kwadratowego dziedzińca. Nowością było rozplanowanie wnętrza w taki
sposób, aby powstały niezależne kilkupokojowe apartamenty. Zapoczątkowało to późniejsze
układy wydzielające przestrzenie służące większej wygodzie mieszkańców
Bogata arystokracja także pragnęła mieć swoje siedziby, dlatego powstawały liczne
pałace, m.in. zaprojektowany przez Le Vau – Hôtel Lambert,
który w XIX wieku znalazł
się w posiadaniu rodziny Czartoryskich. Architekt musiał dostosować projekt do istniejącej
przestrzeni, która nie była regularna
Louis Le Vau, pałac
Vaux-le-Vicomte pod Paryżem
pałac Vaux-le-Vicomte pod Paryżem
zaprojektowany przez Louisa Le Vau dla królewskiego superintendenta (nadzorcy) finansów Nicolasa Fouqueta. Realizuje on typ entre cour et jardin. Jest przykładem nurtu
klasycyzującego – powściągliwej i racjonalnej interpretacji baroku. Wnętrza pałacu dekorował Charles Le Brun. Z kolei André Le Nôtre założył w Vaux-le-Vicomte ogromny
tarasowy park, który zapoczątkował typ ogrodu francuskiego. Plan rezydencji był naśladowany w wielu krajach. W budowli wzniesionej w latach
1656–1661 uwydatniono naroża,
a na poziomie parteru w części
centralnej podzielono ją na dwie
symetryczne sale: kwadratowy
westybul od strony dziedzińca
oraz duży, owalny, sklepiony
kopułowo salon od ogrodu.
Część centralną elewacji
podkreśla dwukondygnacyjny
portyk i elipsoidalna kopuła
z latarnią. Ogród francuski
za pałacem to rozległa, osiowa
kompozycja złożona z przycinanych
geometrycznie drzew i krzewów,
którą urozmaicają
Fasada wschodnia Luwru
w Paryżu
Jedną z najistotniejszych realizacji po objęciu władzy przez Ludwika XIV była rozbudowa
Luwru, a zwłaszcza wzniesienie przez Louisa Le Vau, Charles’a Le Bruna i Claude’a
Perraulta jego fasady wschodniej. Kolumnada zaprojektowana przez Perraulta była źró-
dłem inspiracji dla wielu obiektów nurtu klasycyzującego w Europie. Luwr – królewski pałac
i symbol ciągłości władzy – był wielokrotnie rozbudowywany
i przebudowywany, dlatego
niektóre jego elewacje mają
– jak typowe fasady
– reprezentacyjny charakter.
W XVI wieku powstała
renesansowa fasada pałacu.
W czasach Ludwika XIV zaś
– wschodnia, która też musiała
być bardzo okazała. Pod
uwagę brano wiele projektów,
w tym Giovanniego Lorenza
Berniniego. Ostatecznie
zwyciężył pomysł Claude’a
Perraulta. Monumentalna
fasada wzniesiona w latach
1667–1670 znana jest przede
wszystkim z kolumnady
ze zdwojonych kolumn
korynckich. Statyczność,
horyzontalizm i rytmika
fasady oparta na regularnym
powtarzaniu tych samych
elementów to cechy typowe
dla nurtu klasycyzującego
Ludwik XIV stwierdził, że pałac Vaux-le-Vicomte jest dla Fouqueta zbyt okazały, skonfiskował go więc, a artystów, którzy pracowali przy realizacji rezydencji Vaux-le-Vicomte,
zatrudnił do rozbudowy odziedziczonego po ojcu zameczku myśliwskiego w Wersalu pod
Paryżem.
Miał on być jeszcze okazalszy niż Vaux-le-Vicomte. Le Vau najpierw dobudował
dwa skrzydła gospodarcze. Od strony ogrodu pałac miały dekorować dwa ryzality boczne,
ujmujące usytuowany między nimi taras. Ostatecznie projekt tarasu został zaniechany,
gdyż zatrudniony przez króla kolejny architekt, Jules Hardouin-Mansart, zbudował
tam potężną Galerię Zwierciadlaną – najbardziej okazałą komnatę pałacu. Wprowadził
on też nowe rozwiązania, m.in. akcentowanie poziomej, wydłużonej formy elewacji, co
w kolejnych dziesięcioleciach stało się popularne w całej Europie. Elewacja od strony ogrodu, o rozpiętości 580 m, nawiązuje do baroku klasycyzującego. Dominują tu kierunki
horyzontalne. Widoczny jest trójpodział elewacji: parter w formie cokołu, pierwsze piętro
wyróżnione pilastrami i kolumnami w ryzalitach i najwyższa kondygnacja ukształtowana
w formie attyki. Prace Hardouin-Mansarta kontynuował Robert de Cotte, który wzniósł
dwukondygnacyjną kaplicę. Jej empora wsparta na potężnych korynckich kolumnach
przeznaczona była dla króla i jego najbliższych, parter zaś dla dworzan. Wersal mieści się w typie
entre cour et jardin, ale ogród jest znacząco większy niż w Vaux-le-Vicomte. Dominowały
w nim formy geometryczne, pojawiły się też kanały i fontanny, których rzeźby przedstawiały sceny mitologiczne związane z Apollem. Ze względu na wyjątkowo rozbudowaną
część przednią pałacu, zamiast tradycyjnego
jednego dziedzińca utworzono aż trzy ze sobą
połączone: Ministrów, Królewski i Marmurowy.
Dekorację elewacji od strony dziedzińców
tworzą pilastry, zdwojone kolumny, popiersia
cesarzy rzymskich i attyka balustradowa,
na której umieszczone są rzeźbione wazy.
W zwieńczeniu ryzalitu Herkules i Mars
podtrzymują zegar, który pokazuje godzinę
śmierci Ludwika XIII. Potężny ryzalit środkowy
od strony ogrodu mieści 74-metrową
Galerię Zwierciadlaną. Należy ona do bogato
dekorowanych Wielkich Apartamentów,
w których król przyjmował dworzan. Zdobią ją
malowidła Charles’a Le Bruna przedstawiające
alegoryczne sceny. Artysta wśród stiukowych
ram w typie quadro riportato umieścił cykle
obrazów ilustrujące sukcesy Ludwika XIV
– zwycięstwa wojenne oraz reformy
gospodarcze i administracyjne. Od strony
ogrodu galerię doświetlają duże, zakończone
półkoliście okna w typie porte-fenêtre. Ten
sam kształt mają zwierciadła na przeciwległej
ścianie, które odbijając światło, potęgują
wrażenie przepychu. Przestrzeń między oknami
i lustrami zdobią marmurowe pilastry, przy
których ustawiono świeczniki. Wszystko jest
bogato dekorowane złoconymi stiukami.
Wnętrza Wersalu,
zdobione pod kierunkiem Charles’a Le Bruna, spopularyzowały
styl dekoracji zapoczątkowany w Vaux-le-Vicomte. Oprawę, najczęściej iluzjonistycznych,
malowideł stanowiły bogate i ciężkie dekoracje stiukowe. Ściany zdobiono też tkaninami
o wyrazistych i ciemnych barwach oraz różnobarwnymi ornamentami. Interesującym
rozwiązaniem były nieistniejące już Schody Ambasadorów. Ta reprezentacyjna klatka
schodowa, u dołu jednobiegowa, rozdzielała się na dwie części w górnej kondygnacji. Do
innych ważnych komnat należały salony Wojny i Pokoju. Ich bogata dekoracja, podobnie
jak cała dekoracja wnętrz i parku, reprezentowała bogaty program ikonograficzny, którego
celem była gloryfikacja króla utożsamianego z Apollem-Słońcem.
Inigo Jones, Queen’s House w Greenwich
W architekturze rezydencjonalnej Anglii palladianizm, który zainicjował Inigo Jones,
najpełniej wyraził się w zaprojektowanym przez niego Queen’s House w Greenwich – na
przedmieściach Londynu. Była to pierwsza budowla w Anglii w tym stylu otwierająca się od
strony ogrodu szeroką, kolumnową loggią. Podmiejska, dwukondygnacyjna rezydencja została zaprojektowana dla królowej Anny Duńskiej,
żony Jakuba I. Na dole budowli znajduje się obszerna sala, zwana Great Hall, natomiast na górze
– apartamenty mieszkalne. Prostą, klasyczną w formie fasadę zdobi jedynie boniowanie w dolnej
części. Całość wieńczy attyka w postaci balustrady z tralek. Surowość form, powaga i symetria
budynku stały się wzorem dla powstającej w wieku XVII i XVIII architektury angielskiej.
