2.5 - olew crai, tanwyddau a chemeg organig

Question 1

olew crai

Answer 1

• cymysgedd cymhlyg o hydrocarbonau a ffurfiwyd dros filiynau o flynyddoedd o weddillion organebau morol

Question 2

hydrocarbon

Answer 2

• cyfansoddyn organig sy’n cynnwys hydrogen a carbon yn unig

Question 3

distyllu ffracsiynnol

Answer 3

y broses o wahanu ‘ffracsiynau’ gwahanol o olew crai er mwyn cael cynhyrchion defnyddiol

Question 4

beth ydi’r ffracsiynau?

Answer 4

alcanau gyda berwbwyntiau tebyg - nid cemegion pur

Question 5

beth sy’n digwydd wrth i hyd y cadwyn cynyddu?

Answer 5

- lliw o’r ffracsiwn yn newid;
ddi-liw → melyn → brown
- mae’n anoddach i danio
- mae’n llosgi’n fwy fudr (mwy o allyriadau)
- mae’n fwy gludiog

Question 6

effeithiau economaidd a gwleidyddol y diwydiant olew

Answer 6

• achosi cynhesu byd-eang a glaw asid
• nid yw cyflenwi ynni gan ddefnyddio olew crai yn gynaliadwy yn y tymor hir
• galw cynyddol yn gyrru prisiau i fyny ac yn achosi chwyddiant yn anuniongyrchol
• rhaid i bobl penderfynnu yn y pen draw rhwng llosgi’r cronfeydd olew sy’n weddill a’i ddefnyddio at ddibenion eraill (plastigion a meddyginiaethau)
• diwydiant olew yn creu llawer o swyddi

Question 7

hylosgi

Answer 7

• adwaith cemegol lle mae sylwedd yn adweithio ag ocsigen, gan gynhyrchu gwres, golau a chynhyrchion newydd
• adwaith ecsothermig

Question 8

hylosgi hydrocarbonau

Answer 8

• cynhyrchu carbon deuocsid a dŵr
• cyflenwad ocsigen gyfyngiedig yn creu hylosgiad anghyflawn yn cynhyrchu carbon monocsid
• nid yw hylosgiad anghyflawn yn cael ei ddefnyddio hefo tanywddau domestig gan fod carbon monocsid yn wenwynig

Question 9

mesur egni sy’n cael ei ryddhau gan tanwydd

Answer 9

• mesur y cynnydd yn nhymheredd cyfaint hysbys o ddŵr

- egni sy’n cael ei ryddhau (J) = mas y dŵr sy’n cael ei ryddhau (g) x 4.2 x cynnydd mewn tymheredd (C)

Question 10

hylosgi hydrogen

Answer 10

• ffurfio dwr yn unig
• hydrogen yn cael ei ddefnyddio fel tanwydd roced ac mewn celloedd tanwydd hydrogen sydd bellach yn cael eu defnyddio i bweru ceir

Question 11

y triongl tan

Answer 11

• ocsigen
• gwres
• tanwydd

Question 12

cael gwared o ocsigen mewn tan

Answer 12

• diffoddwyr tân carbon deuocsid yn disodli ocsigen o amgylch y tân
• blancedi tân yn selio’r tân i mewn ac felly mae’r swm cyfyngiedig o ocsigen yn cael ei ddefnyddio ac yna mae’r tân yn diffodd
• cyfyngu’r ocsigen yw pam caiff drysau eu cau wrth gadael adeilad sydd ar dân

Question 13

cael gwared o gwres mewn tan

Answer 13

• dŵr yn cael ei harllwys ar ben tân er mwyn cael gwared o wres → mae rhoi dŵr ar ben tanau trydanol yn gallu achosi sioc
• rhoi dŵr ar tanau olew; nid yw’r dŵr yn cymysgu hefo’r olew, ac yn achosi i’r olew ffurfio defnynnau (droplets), sy’n cynyddu’r arwynebedd arwyneb ac felly yn gwneud y tân yn waeth

Question 14

cael gwared o danwydd mewn tan

Answer 14

• cael gwared ar tanwydd yn cael ei ddefnyddio i atal tanau, trwy ddefnyddio defnyddiau anfflamadwy
• dillad yn cael eu greu i fod yn wrthdan
• adrannau gwrthdan rhwng waliau neu uwchben toeau i atal tân rhag lledaenu

Question 15

cracio

Answer 15

• gwresogi ffracsiynau sy’n dod o olew crai i dymheredd uchel ym mhresenoldeb catalydd
• achosi i’r moleciwlau hydrocarbon sy’n bresennol ddadelfennu gan ffurfio moleciwlau llai

Question 16

alcan

Answer 16

• hydrocarbon
• bond sengl carbon
• tirlawn → llawn o hydrogen
• ddim yn adweithiol (iawn)
• fformiwla cyffredinol = CnH2n+2

Question 17

alcen

Answer 17

• hydrocarbon
• bond dwbl carbon
• anhirlawn → gallu adio hydrogen neu elfennau arall ato
• adweithiol iawn
  fformiwla cyffredinol = CnH2n

Question 18

isomer

Answer 18

alcanau/alcenau gyda’r un fformiwla molecylaidd, ond hefo fformiwla adeiledd wahanol

Question 19

prawf i ddweud y gwahaniaeth rhwng alcenau ag alcanau

Answer 19

• dŵr bromin yn hydoddiant oren sy’n troi’n ddi-liw wrth cael ei gymysgu hefo alcen
• alcenau’n dadliwio dŵr bromin, ond nid yw alcanau’n gallu ddadliwio dŵr bromin
• dŵr bromin yn cael ei ddefnyddio gan ei fod yn fwy diogel ac yn haws i’w drin na bromin

Question 20

monomer

Answer 20

bond dwbl

Question 21

polymer

Answer 21

bond sengl

Question 22

luniadu hafaliad polymerau

Answer 22

dylai’r llythyren n fynd o flaen y monomer i ddangos bod nifer mawr iawn o fonomerau

Question 23

poly(propen)

Answer 23

• cael ei ddefnyddio ar gyfer rhaffau a chewyll

- gwrthsefyll crynodiad

Question 24

poly(finylclorid)

Answer 24

cael ei ddefnyddio ar gyfer pibellau draenio a fframiau ffenestri

Question 25

poly(tetrafflworoethen)

Answer 25

• cael ei ddefnyddio ar gyfer sosbenni

- plastig llithrig iawn

Question 26

positifau ailgylchu plastigion

Answer 26

• ailgylchu yn defnyddio llai o egni
• gwarchod cronfeydd olew crai
• llai o wastraff mewn safleoedd tirlenwi

Question 27

negyddion ailgylchu plastigion

Answer 27

• safleoedd tirlenwi yn llenwi’n gyflym
• dadalfennu’n araf iawn
• llosgi plastigau yn creu CO2 a nwyon gwenwynig

Question 28

adeiledd alcoholau

Answer 28

• pob alcohol yn cynnwys OH
• OH = hydrocsyl
• fformiwla cyffredinol alcohol syml = CnH(2n+1)OH

Question 29

eplesiad

Answer 29

• ethanol yn cael ei gynhyrchu wrth i furum eplesu glwcos
• burum yn cynnwys ensymau sy’n catalyddu’r broses o ddadelfennu glwcos i roi ethanol a charbon deuocsid
• i gael ethanol o’r gymysgedd, mae’n rhaid tynnu’r burum trwy hidlo
• yna, mae’r ethanol + dŵr yn cael ei ddistyllu

Question 30

amodau ar gyfer eplesiad

Answer 30

• hydoddiant glwcos + dŵr
• tymheredd rhwng 20-40C
• absenoldeb ocsigen
• pH rhwng 4 + 7

Question 31

profi am alcoholau

Answer 31

• potasiwm deucromad(VI) yn cael ei ddenfyddio i profi am alcoholau
• gwresogi alcoholau’n araf gyda chymysgedd o botasiwm deucromad(VI) ac asid sylffwrig yn achosi i’r cymysgedd newid lliw o oren i wyrdd
• yn cael ei ddefnyddio i profi am presenoldeb alcohol yn anadl pobl

Question 32

effaith alcohol ar iechyd

Answer 32

• 10% o glefydau a marwolaethau yn y Deyrnas Unedig yn cael eu hachosi’n uniongyrchol gan alcohol
• nifer y marwolaethau sy’n uniongyrchol gysylltiedig ag alcohol yn y Deyrnas Unedig yn agos at 9,000 bob blwyddyn
• trydydd ffactor ffordd o fyw mwyaf peryglus, ar ôl ysmygu a gordewdra

Question 33

effaith economaidd alcohol

Answer 33

• camddefnyddio alcohol yn y DU yn costio dros £21 biliwn y flwyddyn
• allforio diodydd alcoholig yn cyfrannu ychydig dros £6 biliwn at economi flynyddol y DU
• diwydiant diodydd yn y DU yn cyflogi tua 650,000 o bobl yn uniongyrchol, ac yn cynnal dros 1 miliwn o swyddi eraill yn yr economi ehangach
• treth ar werthu diodydd alcoholig yn rhoi tua £10 biliwn i drysorlys y DU bob blwyddyn

Question 34

effaith cymdeithasol alcohol

Answer 34

• tua 20% o bob achos o drais sy’n cael ei ddatgan i’r heddlu yn digwydd yn agos at dafarn neu glwb
• amcangyfrif o gost flynyddol troseddau cysylltiedig ag alcohol yn y Deyrnas Unedig yw tua £8bn i £13bn

Question 35

ethanol fel tanwydd

Answer 35

• gludedd isel
• fflamadwy
• ethanol yn cael ei alw’n ‘biodanwydd’ gan ei fod yn cael ei gynhyrchu trwy eplesiad
• cael ei gynhyrchu trwy ddefnyddio cansen siwgr, tatws neu ŷd

Question 36

manteision tanwydd bioethanol

Answer 36

• adnodd adnewyddadwy; cael ei gynhyrchu o blanhigion
• allyrru llai o garbon deuocsid wrth losgi na phetrol
• llosgi ethanol yn cynhyrchu llai o huddygl a charbon monocsid na llosgi petrol

Question 37

anfanteision tanwydd bioethanol

Answer 37

• tanwyddau ffosil yn cael eu ddefnyddio yn ystod y cynhyrchiad o fioethanol
• ethanol yn danwydd llai effeithlon na phetrol; bydd angen defnyddio mwy ohonno
• dydy peiriannau cerbydau methu defnyddio tanwydd gyda chrynodiad uchel o ethanol heb cael eu haddasu
• darnau mawr o dir fferm yn cael eu ddefnyddio i gynhyrchu’r cnydau sy’n creu’r bioethanol; gallu arwain at datgoedwigo

Question 38

asidau carbocsylig

Answer 38

• asidau carbocsylig yn cynnwys carbocsyl

- grŵp carbocsyl = COOH

Question 39

asid ethanoig

Answer 39

• pan mae microbau’n ocsidio ethanol, mae’n ffurfio cyfansoddyn o’r enw asid ethanöig (CH3COOH), sy’n fath oasid carbocsylig
• achosi i alcoholau ‘mynd off’
• ocsidiad yn arwain at fformiwla sy’n cynnwys cyfran fwy o ocsigen a chyfran is o hydrogen

Question 40

sbectrosgopeg isgoch

Answer 40

• cael ei ddefnyddio i ganfod presenoldeb rhai bondiau penodol mewn moleciwlau organig
• pob bond mewn moleciwl yn dirgrynu
• gwahanol bondiau yn dirgrynu ar wahanol amleddau
• cael ei ddefnyddio i wirio bod adweithiau wedi llwyddo