भारतीय अर्थव्यवस्था Flashcards
सहकारी क्षेत्र कोणत्या तत्वावर चालते ?
एक व्यक्ती एक मत ( shares कितीही असो )
भारतात मिश्र अर्थव्यवस्थेचा उदगाता कोण आहे ?
पं. N͎e͎h͎a͎r͎u͎
गिनी गुणांक मध्ये समान उत्पन्न वितरणाची रेषा किती अंशावरती असते ?
45⁰
अर्थव्यवस्थेला ‘मधमाशाच्या पोळ्याची उपमा ‘ कोणी दिली ?
चाणक्य
कौटिल्य अर्थशास्त्र या पुस्तकात
अर्थशास्त्र म्हणजे राष्ट्राच्या संपत्तीच्या स्वभाव वैशिष्ट्यांची आणि कारणांची चिकित्सा होय
Adam Smith
Scotish
Father of .Economy
ॲडम स्मिथ
वेल्थ ऑफ नेशन हे पुस्तक त्यांनी लिहिले आहे
ClassicalEconomy चा पाया कोणी घातला
अॅडम स्मिथ
भांडवलशाही अर्थव्यवस्थेला पूरक मुक्त अर्थव्यवस्थेचा पुरस्कार त्यांनी केला आहे
कार्ल मार्क्स
‘धर्म ही अफू ची गोळी आहे ‘
ग्रंथ - दास कॅपिटल
Theory of Surplus Value ( उत्पादनाच्या नफ्याचा आणि कामगार श्रमाचा सिद्धांत )
दोन गट मांडले - मालक व कामगार
- ‘वर्गसंघर्ष भांडवलशाहीचा नाश करतो ‘
केन्स
-BOOK -1936 : The General theory of Employment, Interest and Money
-1918-Economic Consequences of the Peace.
-महामंदी दूर करण्यासाठी👉 चलनविषयक धोरणाला 👉राजकोषीय धोरणाची जोड देऊन
👉शासकीय खर्च वाढविण्यावर भर
- केन्सच्या प्रभावाने👉 ब्रेटनवूड येथे परिषद आयोजित करण्यात आली ज्याचं फलित म्हणून 👉IMF व WB ची स्थापना करण्यात आली.
- ‘कल्याणकारी शासन ‘ संकल्पना - तुटीचा अर्थसंकल्प सादर करून आरोग्य शिक्षणासारख्या कल्याणकारी योजनांवर शासनाने खर्च करावा
अमर्त्य सेन
Social Choice Theory (सरकारने कल्याणकारी धोरण राबवले पाहिजे )
1998 - Nobel
थॉमस पिकेटी
पुस्तक - कॅपिटल (2014 ) - ‘ विकसित जगात तीव्र असमानतेचा उदय ‘ याचे विश्लेषण या पुस्तकात केले आहे
आधुनिक मार्क्स
अर्थशास्त्राचे नोबेल
1969 ला सुरूझाले आहे
भारतीय : 1 ) अमर्त्य सेन - 1998
2 ) अभिजित बॅनर्जी - 2019
1950 - 51 मध्ये कृषी क्षेत्राचा कामगार लोकसंख्येतील हिस्सा
70%
2014 - 15 मध्ये कृषी क्षेत्राचा कामगार लोकसंख्येतील हिस्सा
46 .1 %
1950 - 51 मध्ये कृषी क्षेत्राचा GDP तील हिस्सा
55.1 %
56 .5 % किंवा 55 . 4 % - आयोगाने दिले आहे
1990 - 91 मध्ये कृषी क्षेत्राचा GDP तील हिस्सा
29 . 6 %
2013 - 14 मध्ये कृषी क्षेत्राचा GDP तील हिस्सा
13.9 %
1950 - 5 1 मध्ये उद्योग क्षेत्राचा GDP तील हिस्सा
16.6%
1990 - 91 मध्ये उद्योग क्षेत्राचा GDP तील हिस्सा
27.7%
2013 - 14 मध्ये उद्योग क्षेत्राचा GDP तील हिस्सा
26 .2%
1950 - 5 1 मध्ये सेवा क्षेत्राचा GDP तील हिस्सा
30 . 3%
1990 ते 1991 मध्ये सेवा क्षेत्राचे जीडीपीतील प्रमाण
42.7%
2013 ते 2014 मध्ये सेवा क्षेत्राचे जीडीपीतील प्रमाण
59.9 पर्सेंट
एकूण ( अंतर्गत + सागरी ) मत्स्य उत्पादनात भारत जगात कितव्या क्रमांकाचा देश आहे
तिसऱ्या
अंतर्गत मत्स्य उत्पादनात भारताचा क्रमांक
जपान नंतर दुसरा
भारतातील सागरी मत्स्य उत्पादन व अंतर्गत उत्पादन ?
सागरी मास्य उत्पादन < अंतर्गत मत्स्य उत्पादन
एकूण मत्स्य उत्पादन
१) आंध्र प्रदेश
२) प. बंगाल
३) गुजरात
सागरी मत्स्य उत्पादन
१)गुजरात
२) तामिळनाडू
३) आंध्र प्रदेश
५) महाराष्ट्र
अंतर्गत मत्स्य उत्पादन
१)आंध्र प्रदेश
२) प. बंगाल
३) उत्तर प्रदेश
भारताचा सागरी किनारा
7517 किमी
सलग तीन वर्षे वार्षिक आर्थिक वृद्धी दर 9% पेक्षा अधिक
2005 - 06
2006 - 07
2007 - 08
आतापर्यंत सर्वाधिक वार्षिक आर्थिक वृद्धी दर
2006-07 — 9.7 %
सेवा क्षेत्राचा आर्थिक वृद्धी दर सर्वाधिक ( 9.8% ) कोणत्या वर्षी होता
2008-09
1950 - 51 ते 2010 - 11 या कालावधीत प्राथमिक क्षेत्राचा स्थूल राष्ट्रीय उत्पादनातील वाटा कोणत्या प्रमाणात घसरला
55.4% ते 14.3%
भारतात उत्पन्न असमानतेची कारणे
- मालमत्तेची खाजगी मालकी
- वारसा हक्क कायदा
- कर चुकवेगिरी
- समांतर अर्थव्यवस्था
देशभरात आर्थिक सर्वेक्षण सर्वप्रथम
1977
Stagflation ?
Stagnation+ inflation
महागाई वाढत जाणे व आर्थिक वाढ न होणे
Stagflation साठी केन्सवादाकडे उत्तर नव्हतं
मॉनिटरिस्ट ( Monetarist ) विचारवंत
त्यांची मते ?
- अर्थव्यवस्था फक्त चलनविषयक धोरणांनी नियंत्रित करावी राजकोषीय न्हवे
- 1929 मधील मंदी ही सदोष चलनविषयक धोरणामुळे आली होती आणि ती तेथेच दुरुस्ती केली पाहिजे होती
- stagflation ला अशा विचारवंतांनी तुटीच्या अर्थसंकल्पाच्या राजकोषीय धोरणाला जबाबदार धरले
- फ्रीडमन आणि त्याच्या मॉनिटरिस्ट विचाराने जगातील कित्येक देशांनी ( विशेषतः अमेरिका युरोपियन देश ) आपला कल्याणकारी मार्ग सोडून दिला . आर्थिक आणि मुक्त अर्थव्यवस्थेवर लक्ष केंद्रित केलं
- दहावी आणि केम्सवादी विचारसरणी सोडून उजव्या विचारसरणीचा जोर वाढत गेला
मॉनिटरिस्ट विचारवंतांत सर्वात प्रसिद्ध अर्थतज्ञ
मिल्टन फ्रीडमन
1976 - Nobel
कोणत्या करारामुळे जग मुक्त अर्थव्यवस्थेच्या आणि जागतिकीकरणाच्या उंबरठ्यावर येऊन पोहोचले ?
गॅट ( GATT - General Agreement on Tariffs & Trade) कराराच्या 👉 उरुग्वे राऊंडने
पहिला मानव विकास अहवाल
Human Development Report
- 1990
- UNDP ने
अमर्त्य सेन
Social choice theory
कल्याणकारी अर्थशास्त्रातील (welfare economic ) योगदानाबद्दल नोबेल - 1998
लोकांना अन्न शिक्षण आरोग्य रोजगार मिळवून देणारे धोरण सरकारने राबविले पाहिजे
पॉल क्रुगमन
- अति उजव्या विचारसरणीवर टीका
- नवा व्यापार सिध्दांत
थॉमस पिकेटी
Income inequality मुळे wealth inequality निर्माण झाली आहे
या तफावतीवर पिकेटीने ‘जागतिक प्रगमनशील संपत्ती कर ‘ (Global Progressive Wealth Tax) आकारणी सुचविली आहे
भांडवलाची चर्चा मार्क्सने जिथे संपविली होती तिथून ती पिकेटीने पुढे नेल्याचे दिसते
आगामी काळात पिकेटीला अर्थशास्त्राची नोबेल मिळण्याची दाट शक्यता आहे
2019 Nobel
- बॅनर्जी , डुफलो , क्रेमर
- experimental approach to alleviating global poverty
बाजार अर्थव्यवस्था ( Market economy)
- अनियोजित अर्थव्यवस्था ( Unplanned economy) -स्वयंचलित अर्थव्यवस्था ( Self managed economy) - मुक्त अर्थव्यवस्था ( free economy) - Laissez faire अर्थव्यवस्था
विकसित देश
- UNDP च्या व्याख्येनुसार 0.800 पेक्षा जास्त HDI असणारे ‘ अतिउच्च विकसित देश ‘
- WB च्या व्याख्येनुसार 12, 535 $ पेक्षा अधिक दरडोई उत्पन्न असणारे ‘ उच्च उत्पन्न देश ‘
HDI
> 0.8000 = विकसित देश ( अतिउच्च विकसित देश )
0.700-0.799 = संक्रमण अर्थव्यवस्था ( उच्च विकसित देश )
0.550-0.699 = विकसनशील देश ( मध्यम विकसित देश )
< 0.550 = अविकसित देश
सध्या भारतात जगातील किती टक्के लोकसंख्या आहे
17.7%
जनसांख्यिकीय लाभांश
(Demographic Dividend)
तरुण आणि कार्यकारी वर्ग मोठ्या प्रमाणात असल्यामुळे अर्थव्यवस्थेला जी गती मिळते तिला जनसंख्या लाभांश असे म्हणतात
अशा अवस्थेत - जन्मदर कमी - मृत्यू दर कमी - कार्यकारी लोकसंख्या जास्त - एकूण उत्पन्न जास्त असते
पुढील दशकांमध्ये जनसांख्यिकीय लाभांश मिळवण्यासाठीची कोणती स्थिती भारतात तयार झाली आहे
उत्तम स्थिती - Sweet spot
क्लार्क प्रतिमान
अर्थव्यवस्थेतील विविध आर्थिक क्रियांच्या विकासाचे रेखालेख स्वरूप
2010 ते 2018 मधील पाहणीनुसार गिनी निर्देशांक
१)अमेरिका - 41.4
२) भारत -37.8
३) नायजर -34.3
४) नॉर्वे - 27.0
भारतीय अर्थव्यवस्थेत कोणत्या प्रकारची उत्पन्न असमानता आहे
मध्यम स्वरूपाची उत्पन्न असमानता
भारताचा गिनी निर्देशांक मध्यम स्वरूपाची उत्पन्न असमानता दर्शवत असला तरी ही असमानता वाढत जात आहे
भारतातील उत्पन्न असमानतेची मुख्य कारणे
१)अधिकाधिक लोकांचे उत्पन्न कृषी सारखे नैसर्गिक स्त्रोतांवर आधारलेले आहे
२) अधिकाधिक लोकांचे उत्पन्न श्रमावर आधारलेले आहे
गिनी निर्देशांक
- 0 म्हणजे त्या देशात संपूर्ण आर्थिक समानता आहे
- 100 म्हणजे त्या देशात सर्वाधिक आर्थिक तफावत ( असमानता ) आहे
भारतात किती टक्के लोक दारिद्र्यात मोडतात
20% ( 1 / 5 th )
जगातील दारिद्र्यात मोडणाऱ्या लोकांपैकी 1 / 4 पेक्षा जास्त लोक भारतात आहेत
बेरोजगारी
इतर विकसित व अविकसित देशांपेक्षा चीन व भारत यात विकसनशील अर्थव्यवस्थांमध्ये बेरोजगारीचे प्रमाण कमी असले तरी बेरोजगारीत लोकसंख्या जास्त आहे
जगाचा बेरोजगारी दर
ILO ( international labour organization) च्या
World Employment Social Outlook Report - 2020 नुसार
- 5%
- 01 कोटी लोकसंख्या
भारत - बेरोजगारी 2020
- 1%
3. 34 कोटी लोक
फिलिप्स वक्ररेषा ( Philip ‘s Curve ) काय दर्शविते ?
बेरोजगारी आणि चलन पुरवठा यातील सहसंबंध
जसा जसा महागाईचा दर वाढत जातो बेरोजगारी कमी होत जाते . तसेच महागाईचा दर कमी होत असल्यास बेरोजगारीचा दर वाढत जातो
याचा अर्थ शासनाने बेरोजगारी कमी करण्यासाठी महागाई ( चालणाऱ्या महागाई ) कडे झुकणारे धोरण राबविले पाहिजे
बृहत् परिस्थिती ( Macro -environment ) म्हणजे काय ?
उद्योगांना पूरक असणारे बाह्य वातावरण
Macro -environment मधील घटक
PESTEL
Political economical social technological environmental and legal
उद्योग नाविन्यता
उद्योग नावीन्यता विकासातील निर्देशांकामध्ये भारत पिछाडीवर आहे
अंतर्गत परिवर्तनीयता
राष्ट्रीय उत्पन्न वाढले की करापासून मिळणारे उत्पन्न आपोआप वाढते
सातत्यपूर्ण निव्वळ राष्ट्रीय उत्पादनाचे समीकरण
NNP= GNP -Dm -Dn
Dm- उत्पादित भांडवली वस्तूंचा घसरा
Dn- पर्यावरणीय भांडवलाचा घसरा
1990 91 ते 2012 13 या काळात जीडीपी ग्रोथ रेट
जीडीपी ग्रोथ रेट मध्ये वाढ होत गेली पण 👉अपेक्षित वाढ मात्र झाली नाही
जीडीपीच्या गणनेसाठी भारतात वेगवेगळ्या क्षेत्रासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पद्धती
१)उत्पादन पद्धत -कृषी व उद्योग क्षेत्रासाठी ( प्रत्यक्ष पध्दत ) बाजार भावाला मोजले जाते
२) उत्पन्न पद्धत - सेवा क्षेत्रासाठी ( अप्रत्यक्ष पद्धत ) घटक किमतीला मोजले जाते
३) खर्च पद्धत - ग्रामीण बांधकाम क्षेत्रासाठी
४) वस्तू प्रवाह पद्धत - शहरी बांधकाम क्षेत्रासाठी
cso GDP गणनेसाठी कोणत्या पद्धती वापरते
उत्पादन पद्धत व उत्पन्न पद्धत या दोन पद्धती , संयुक्तपणे
उत्पादन पद्धत
- उत्पादन पद्धतीलाच मूल्यवर्धित पद्धत (Value Added method) असे म्हणतात
- उत्पादन पद्धत ही प्रत्यक्ष व मूल्यवर्धित (Direct and Value Added) असल्याने सर्वोत्तम ठरते
उत्पादन पद्धतीलाच मूल्यवर्धित पद्धत असे का म्हटले जाते
कारण या पद्धतीत देशात एका वर्षात तयार झालेल्या सर्व वस्तू व सेवांच्या किमतीची अंतिम बेरीज असते म्हणजेच मूल्यवर्धित किंमत असते .
राष्ट्रीय उत्पन्न समिती 1949 ने कोणत्या पद्धतीचा वापर केला राष्ट्रीय उत्पन्न काढण्यासाठी
निवळ उत्पादन पद्धत
व
निव्वळ उत्पन्न पद्धत
सार्वत्रिक मूलभूत उत्पन्न
-2016 17 च्या भारताच्या आर्थिक पाहणीत ही संकल्पना मांडली
- घटक
१)सार्वत्रिकता
२) बिनशर्तता
३) नियतकालिकता
४) रोख पेमेंट ( Cash Payment )
५) वैयक्तिक लाभार्थी
६) प्रतिनिधित्व
एक एप्रिल ते 31 मार्च आर्थिक वर्ष
भारत इंग्लंड कॅनडा जपान सिंगापूर दक्षिण आफ्रिका
व्यापारी बँका व आरबीआय
एक जानेवारी ते 31 डिसेंबर आर्थिक वर्ष
चीन रशिया नॉर्वे ब्राझील श्रीलंका
जागतिक बँक व नाबार्ड साठी आर्थिक वर्ष
1 जुलै ते 30 जून
ऑस्ट्रेलिया व पाकिस्तान
आय एम एफ चे आर्थिक वर्ष
एक मे ते 30 एप्रिल
आरबीआयचे आर्थिक वर्ष
आरबीआयचे जमाखर्चाचे वर्ष एक जुलै ते 30 जून होते पण आता 2020 21 पासून एक एप्रिल ते 31 मार्च असे व्यापारी बँकांची आर्थिक कामगिरी लक्षात घेण्यासाठी केले आहे
GDP
एका वर्षात देशांच्या सीमेअंतर्गत जेवढ्या वस्तू व सेवा निर्माण होतात त्यांच्या किंमतीची बेरीज म्हणजे जीडीपी होय
वस्तू व सेवांची किंमत
यात भारताच्या सीमेंतर्गत मग ते भारतीय असो किंवा परकीय सर्वांचेच उत्पन्न असते
एखाद्या देशाची अंतर्गत शक्ती दाखवते
अर्थव्यवस्थेची संख्यात्मक आकलन होते
GNP
देशाच्या नागरिकांनी मिळवलेले उत्पन्न म्हणजे जीएनपी होय
# GNP = GDP + x - m (x - Export , m - Import )
बहिर्गत शक्ती दर्शवते
गुणात्मक आकलन होते
यातून घसरा वजा केल्यास यांनी NNP प्राप्त होते
GDP < GNP केंव्हा
Export > Import
सध्या भारतात => GDP > GNP
वस्तूची किंमत म्हणजे मागणी आणि पुरवठा असे म्हणणारे ……. अर्थतज्ञ
प्री -क्लासिकल
वस्तूची किंमत म्हणजे त्यात ओतलेले मानवी श्रम असं म्हणणारे ……… अर्थतज्ञ .
क्लासिकल
क्लासिकल अर्थतज्ज्ञांच्या मानवी श्रमाच्या सिद्धांताला………. असं म्हणतात.
Labour Theory of Value
ॲरिस्टॉटल ने त्याचे विचार …….. या पुस्तकात मांडले .
पॉलिटिक्स
जॉन लॉक
- 17 व शतक
- प्री क्लासिकल
- सामाजिक करार सिध्दांत (Social Contract Theory) 👉 ‘समाज त्यातील लोकांच्या संपत्तीच्या संरक्षणाचा ही करार करत असतो ‘.
Marginal Utility Theory
- Price ~(directly proportional to) Marginal Utility.
- मांडणारे👉 निओ - क्लासिकल
- वॉल्रास , मेंगर , जेव्हॉन्स
