malarstwo, mozaika Flashcards
Teofan Grek, Przemienienie
Ikona z XIV wieku przedstawia
jeden z ulubionych tematów bizantyńskiego malarstwa
– nowotestamentową scenę Przemienienia Chrystusa na górze Tabor.
Temat ten znakomicie ilustrował estetykę opartą na neoplatońskiej
idei światła. W towarzystwie dwóch proroków – Eliasza i Mojżesza,
a także apostołów Piotra, Jana i Jakuba – Chrystus ukazuje
swe boskie oblicze, emanując niezwykłą światłością. Boskie
światło zostało przedstawione w formie otaczającej Chrystusa
owalnej aureoli, a także pod postacią promieni. Efekt świetlistości
wzmaga ponadto złote tło. Ikona ta – o wymiarach 1,34 × 1,84 m
– reprezentuje tzw. styl Paleologów i jest eksponowana w Galerii
Trietiakowskiej w Moskwie.
W malarstwie bizantyjski bardzo ważny był
też układ kompozycyjny oraz odpowiednie rozmieszczenie przedstawień
W grupowych scenach figuralnych stosowano układ izokefalii. Postacie ujęte były frontalnie i hieratycznie. Mozaiki i freski zdobiły górne części ścian i czasze kopuł, które znajdowały się ponad
marmurowymi okładzinami i kolumnami. Pośrodku kopuły centralnej symbolizującej
niebo – a jeśli kopuły nie było, to w absydzie – umieszczano wielkie przedstawienie
Pantokratora, czyli Władcy Świata. Na pendentywach ukazywano ewangelistów,
a bęben kopuły zdobiły przedstawienia aniołów, apostołów lub proroków. W absydzie z reguły umieszczano Matkę
Boską, na łuku tęczowym scenę Deesis,
w nawach sceny ze Starego i Nowego
Testamentu. Zachodnią ścianę nawy
głównej zajmowała zazwyczaj scena
Sądu Ostatecznego. Figury świętych
lokalizowano na filarach, a popiersia
męczenników Kościoła na widocznych
z wnętrza świątyni łukach sklepiennych
i arkadach.
Ikonostas
we wschodnich Kościołach chrześcijańskich tradycji bizantyńskiej ozdobna, pokryta ikonami przegroda we wnętrzu cerkwi, która znajduje się między miejscem ołtarzowym, a nawą przeznaczoną dla wiernych
Izokefalizm
sposób kompozycji układów wielofigurowych stosowany w rzeźbiarstwie i malarstwie polegający na tym, że głowy przedstawianych postaci znajdują się na tej samej wysokości
funkcja malarstwa bizantyjskiego
Ceglane ściany i kopuły świątyń bizantyńskich były dekorowane niezwykle bogatymi
przedstawieniami mozaikowymi lub freskowymi, zgodnie z zasadą, że zdobienia te
miały być odbiciem boskiego majestatu, jego piękna i blasku. Dekoracja pełniła nie tylko
funkcję estetyczną, upiększając wnętrze, lecz także gloryfikowała Boga i przypominała
o prawdach wiary. Jej zadaniem było oddziaływać na ludzką psychikę rozmachem, bogatą
kolorystyką, blaskiem złoceń i swoistą ekspresją widoczną w sposobie przedstawienia
postaci o wydłużonych sylwetkach i ogromnych wyrazistych oczach.
przepisy regulujące twórczość artystyczną w Bizancjum
Artyści bizantyńscy – zwłaszcza po walkach obrazoburczych – otrzymywali od Kościoła
dokładne instrukcje dotyczące kompozycji religijnych wraz ze wskazaniem miejsca, które
miała zajmować każda z postaci, oraz sposobu jej przedstawiania. Funkcjonowały podręczniki malarstwa, w których oprócz opisów
technologicznych były zawarte wskazówki ikonograficzne, jak: wybór przedstawień z Biblii, opis
twarzy i gestów świętych, a nawet reguły dotyczące inskrypcji umieszczanych na malowidłach.
Święci w sztuce bizantyjskiej ustawiani w szeregach
grupowani byli według określonych
kategorii
kaznodziejów ukazywano
z księgami, wojownicy jako obrońcy wiary
trzymali miecz lub włócznię, męczennicy
– krzyż, a eremitów, czyli pustelników,
odziewano w powłóczyste tuniki. Początki
tego schematu zaczęły pojawiać się już
za czasów Justyniana I Wielkiego, ale
ostatecznie ukształtował się on dopiero
po walkach obrazoburczych. Wówczas
to zdjęto z powstałych wcześniej mozaik
wapienne pokrywy i odmalowano freski.
Deesis, mozaika ze świątyni Hagia Sophia
w Konstantynopolu (obecnie Stambuł w Turcji)
Wśród mozaik szczególne walory artystyczne ma grupa
Deesis umieszczona na południowej emporze świątyni.
Pochodzi ona z XIII wieku z czasów dynastii Paleologów.
Jak wszystkie pozostałe, została po zdobyciu
Konstantynopola zasłonięta przez Turków wapienną
zaprawą. Odsłonięto ją dopiero w 1933 roku,
ale zachowała się tylko górna część dzieła.
Twarze postaci charakteryzują się wyjątkową
delikatnością modelunku, a uczucia malujące się
na nich świadczą o wpływie sztuki antycznej
Pantokrator, mozaika z kopuły klasztoru
Dafni w Grecji
W klasztorze przetrwały wspaniałe mozaiki
z XI wieku reprezentujące styl Komnenów,
a wśród nich – w centralnej kopule
– przedstawienie Pantokratora
w otoczeniu szesnastu biblijnych
proroków. Złote tło nadaje całości
nadprzyrodzony charakter. Mozaikę
oświetla szesnaście otworów okiennych
umieszczonych w bębnie kopuły.
Całe przedstawienie ma 8 m średnicy.
Kosmokrator, mozaika z absydy kościoła
San Vitale w Rawennie we Włoszech
Mozaiki w tym kościele powstawały w latach 546–548
i charakteryzują się niesłychanym bogactwem
tematycznym i formalnym. W absydzie umieszczono
na złotym tle przedstawienie Chrystusa
Kosmokratora, który zasiada na błękitnej
kuli symbolizującej niebiosa. W jego szatę
wkomponowano literę „Z”, co ma symbolizować
życie. Dwaj archaniołowie przedstawiają Jezusowi
fundatora świątyni, biskupa Eklezjusza, z jej
modelem, oraz świętego Witalisa – patrona kościoła,
któremu Chrystus podaje wieniec męczeństwa
mozaiki z kościoła
San Vitale
w Rawennie
we Włoszech
Na bocznych ścianach absydy umieszczono dwie sceny: cesarza Justyniana z dostojnikami dworskimi
oraz – po przeciwnej stronie – cesarzową Teodorę z dwórkami. W obydwu przedstawieniach widoczne
są jeszcze wpływy antyku, przejawiające się m.in. w dążeniu do uchwycenia rysów portretowych
głównych postaci. Cesarz ukazany jest centralnie i wyróżniony bogactwem stroju. Tuż za nim znajduje
się Belizariusz, wódz cesarski, który zdobył Italię, dalej stoi biskup Maksymilian oraz dwaj diakoni.
Po prawej stronie widoczni są urzędnicy, a za nimi wojsko cesarskie. Cesarz wręcza biskupowi złotą
misę. Charakterystyczną cechą sztuki bizantyńskiej jest przenikanie tematyki dworskiej do wnętrza
świątyni (cesarz jest pomazańcem Bożym i zwierzchnikiem Kościoła, o czym świadczy umieszczona
nad jego głową aureola). Cesarzowa Teodora została ukazana w kościelnym atrium. Monarchini
wręcza diakonowi kielich. Obie mozaiki cechuje rytmiczna, statyczna i symetryczna kompozycja.
Postacie ukazane są zgodnie z zasadą izokefalii. Z kolei wydłużone, hieratyczne sylwetki oraz pionowe
fałdy szat podkreślają wertykalizm ujęcia. Twarze nie wyrażają żadnych emocji, ale wyjątkowo
ekspresyjny charakter mają wielkie, wpatrzone w dal, oczy o ciemnej oprawie. Światłocień, choć jest
niekonsekwentny, modeluje jednak ukazane twarze. Duże znaczenie w całości kompozycji ma też
kontur. Postacie przedstawione są na jednym planie, a koloryt obrazu został ograniczony do oranżu,
zieleni, bieli i kilku odcieni brązu. Płaskie złote tło symbolizuje przestrzeń nieba, nadając całości
ponadziemski charakter. Obydwa przedstawienia zostały obramowane dekoracyjną bordiurą.
ikony bizantyjskie
Oprócz dekoracji ściennych malarstwo reprezentowały ikony. W kulturze bizantyńskiej
oraz w kręgach jej oddziaływania termin ikona (gr. eikon ‘obraz’) oznaczał święty obraz.
Były to dzieła w technice temperowej, często bogato złocone, tworzone na deskach
z drewna lipowego lub dębowego zagruntowanych gipsem. Niekiedy deski były specjalnie
profilowane. Ich środkowe pole pogłębiano, w ten sposób powstawała dookoła listwa,
na której rozmieszczano drobniejsze przedstawienia, stanowiące dopełnienie tematu
głównego. Stosowano też technikę enkaustyki.
Podobnie jak w dekoracji kościołów, po okresie obrazoburstwa ustaliły się główne
typy ikonograficzne i sposoby malowania ikon.
Ikony otaczano szczególnym szacunkiem
i kultem, jak np. Matkę Boską Włodzimierską, i traktowano niemal jak „okno” otwarte
na świat transcendentny oraz miejsce szczególnej łaski. W sposobie przedstawiania
postaci kierowano się podobnymi do obowiązujących w malarstwie ściennym regułami kompozycyjnymi i ikonograficznymi. Postacie świętych
malowano żywymi barwami, a różnice tonalne w obrębie
fałd szat uzyskiwano w taki sposób, że zbierano część farby
rylcem aż do podłoża. Światło często oddawano za pomocą
szrafowania, czyli rysowania równoległych, zazwyczaj
złotych linii. Niektóre ikony tworzono z materiałów, z których robione
są mozaiki. Inne były wykonywane w technice emalii, która
zapewniała większą trwałość. Popularna była zwłaszcza
technika emalii komórkowej.
funkcja ikon bizantyjskich
Ich twórcy zazwyczaj byli bezimienni,
a ich zadaniem nie była swobodna ekspresja twórcza, lecz wierne trzymanie się rygorów
kompozycyjnych, które wspomagały specjalne wzorniki. Wierzono, że pierwsze ikony
powstały albo w sposób nadprzyrodzony, czyli niewykonane ręką ludzką, np. mandylion albo zostały namalowane przez św. Łukasza
(ikony Matki Boskiej). Dlatego niezwykle istotne było zachowanie wierności względem
pierwowzoru. Ikona nie miała ilustrować rzeczywistości ani jej wyobrażać, ale być
prawdziwym zmaterializowaniem świętości.
Matka Boska Włodzimierska ze zbiorów
moskiewskiej Galerii Trietiakowskiej
Ta pochodząca z XII wieku ikona
o wymiarach 69 x 100 cm została
wykonana temperą na desce. Jest
ona typowym przedstawieniem
Eleusy – Matki Boskiej Miłującej.
Dzieciątko tuli się do twarzy Marii,
a ta mocno przechyla głowę w jego
kierunku. Obie postacie wyraźnie się
odcinają od złotego tła, co nadaje
całości mistyczny charakter. Światło
wyrażone jest równoległymi złotymi
liniami, czyli szrafowaniem, co jest
typowe dla sztuki bizantyńskiej
tego okresu. Ikona powstała
w Konstantynopolu, a następnie
została przewieziona na Ruś.
W krajach prawosławnych jest
otoczona szczególnym kultem.
Dzieło należy do zbiorów
moskiewskiej Galerii Trietiakowskiej,
ale jest wystawione w cerkwi
św. Mikołaja w Moskwie
Pantokrator, ikona z klasztoru
św. Katarzyny na Synaju w Egipcie
Dzieło o wymiarach 45,50 x 84 cm
zostało namalowane w technice
enkaustyki. Powstało w VI wieku,
prawdopodobnie w Konstantynopolu,
i należy do najstarszych
zachowanych ikon, nielicznych
sprzed okresu obrazoburstwa.
Przedstawia Chrystusa, który
w lewej ręce trzyma księgę
Ewangelii, a prawą dłonią
błogosławi.
Malarstwo bizantyńskie rozwijało się w ciągu wielu stuleci,
a jego formy ulegały w tym czasie przemianom.
Warto
wyróżnić w nim takie okresy jak:
- czasy Justyniana I Wielkiego (VI w.)
- renesans macedoński (X w.) l
- styl Komnenów (XI–XII w.)
- styl Paleologów (XIII–XV w.)
technika emalii komórkowej
obraz rysowano na
metalowej płytce, a następnie wzdłuż konturów ustawiano małe
ścianki. Tak powstałe pola (komórki) wypełniano kolorowymi,
szklistymi masami. Po zdjęciu ścianek całość również wyglądała
jak delikatna, barwna mozaika.
Emalia
sproszkowane szkło: mieszanina minerałów (piasek, kreda, glina) oraz topników (boraks) z dodatkiem pigmentów, które naniesione na metalowe podłoże i stopione w temperaturze ok. 800–900 °C tworzy szklistą powłokę, także technika artystyczna zdobienia wyrobów metalowych, najczęściej złotych lub miedzianych
Malarstwo bizantyjskie po upadku Bizancjum
Jako sztuka
pobizantyńska było kontynuowane i jest nadal przez artystów prawosławnych w różnych
krajach
wpływ sztuki bizantyjskiej na sztukę polską
Sztuka bizantyńska wpłynęła także na sztukę na terenie Polski, którą zamieszkiwali liczni
wyznawcy prawosławia. W XV wieku z fundacji Jagiellonów w gotyckich wnętrzach powstawały
malowidła ścienne tworzone przez artystów ruskich, np. w kaplicy Zamkowej w Lublinie,
kaplicy Świętokrzyskiej katedry na Wawelu. Na terenach południowo-wschodniej Polski
rozwijała się kultura łemkowska, która zasłynęła malarstwem ikonowym. Wpływy malarstwa
bizantyńskiego zauważalne były także w twórczości jednego z najwybitniejszych malarzy
polskich XX wieku – Jerzego Nowosielskiego.
Andriej Rublow, Trójca Święta
Ikona o wymiarach
1,14 × 1,42 m namalowana
w technice tempery powstała
na początku XV wieku na Rusi,
będącej wówczas w kręgu
oddziaływania kultury
bizantyńskiej. Temat został
zaczerpnięty z Księgi Rodzaju
(Stary Testament),
w której opisano wizytę trzech
wędrowców u Abrahama.
Motyw ten stał się symbolem
Trójcy Świętej. Trzej wędrowcy
siedzą wokół stołu, w którego
centrum umieszczono
kielich z barankiem. Sylwetki
postaci wpisują się w koło,
odgrywające główną rolę
w układzie kompozycyjnym.
Wewnętrzny obrys dwóch
wędrowców siedzących przy
stole tworzy kształt kielicha,
co podkreśla eucharystyczną wymowę dzieła. Barwy są niezwykle świetliste i harmonijne, a kolorystyka spójna
dla wszystkich trzech postaci. Rublow zrezygnował z charakterystycznego dla wieków
wcześniejszych dużego nagromadzenia linii na rzecz delikatnego modelunku
światłocieniowego, w którym przejścia od partii światła do cienia są bardzo subtelne.
Ikona znajduje się w Galerii Trietiakowskiej w Moskwie.
Pantokrator, czyli Władca Świata
wizerunek Chrystusa błogosławiącego i trzymającego
w dłoni księgę otwartą na cytacie z Ewangelii św. Jana „Ja jestem światłością świata”.
Hodegetria
przedstawienie Marii z małym Chrystusem na lewym ramieniu, którego Matka
Boska wskazuje prawą dłonią,
Eleusa
przedstawienie Matki Boskiej Miłującej z Dzieciątkiem tulącym się do jej twarzy,
Trójca Święta
przedstawienie symboliczne ukazujące postacie trzech wędrowców
odwiedzających Abrahama
Deesis
przedstawienie Chrystusa z orędującymi u niego Marią i św. Janem Chrzcicielem.
Maria zawsze znajdowała się po prawej stronie Chrystusa,
Kosmokrator
Chrystus wspierający stopy o kulę
symbolizującą glob ziemski,
Maiestas Domini
Chrystus tronujący otoczony symbolami ewangelistów (anioł symbolizuje
Mateusza, lew – Marka, wół – Łukasza, a orzeł – Jana),
Epigraf, inskrypcja
napis wyryty w twardym materiale
Eremita (pustelnik)
osoba, która z pobudek religijnych wycofuje się z życia w społeczeństwie i decyduje się na życie w izolacji i celibacie. Poświęca się modlitwie i życiu w ascezie
Malarstwo temperowe
technika malowania przy użyciu farb temperowych oraz dzieła malarskie powstałe w tej technice. Podstawowym wyróżnikiem tej techniki jest zastosowanie jako spoiwa farb tzw. emulsji temperowej powstałej z połączenia 3 składników:
fazy tłustej (np. olej schnący lub werniks),
fazy wodnej (woda lub roztwór wodnego kleju)
emulgatora, który umożliwia zmieszanie faz w jednolite spoiwo
Orant, orantka
w sztukach plastycznych przedstawienie postaci (zazwyczaj kobiecej)[1] modlącej się, na stojąco, ustawionej frontalnie, ze wzniesionymi ku górze rękami i rozwartymi dłońmi, ubranej w długą szatę
Enkaustyka
technika malarska, polegająca na stosowaniu farb w spoiwie z wosku pszczelego, czasem z dodatkiem olejów schnących dla zwiększenia płynności farby. Farby nakładano na podłoże w stanie płynnym, za pomocą podgrzewanych metalowych łopatek
Repusowanie (trybowanie)
zdobienie wyrobów z blachy poprzez wybijanie na zimno wgłębień, dających po drugiej stronie wypukły wzór.
Rylec
narzędzie do rytowania używane w niektórych technikach graficznych, zwłaszcza w miedziorycie i drzeworycie
Grawerstwo lub rytownictwo
dział rzemiosła posługujący się techniką polegającą na żłobieniu twardym narzędziem wzorów w metalu, szkle, kamieniu
Szrafowanie
metoda oddawania kolorów lub stopni szarości za pomocą cienkich, równoległych lub krzyżujących się kresek
Światłocień (chiaroscuro)
technika malarstwa polegająca na różnicowaniu natężenia światła i eksponowaniu jego kontrastów. Zastosowanie światłocienia daje wrażenie trójwymiarowości ukazywanych przedmiotów. Światłocień pozwala realistycznie ukazać wnętrza i tak komponować przestrzeń obrazu, by światłem podkreślić główne elementy kompozycji. Technika ta wzmaga dramatyzm przedstawionych scen
Wertykalizm
zasada kompozycyjna dzieła sztuki, która polega na podkreślaniu kierunków pionowych
mandylion
odbicie twarzy Chrystusa na chuście
malarstwo w czasach Justyniana I Wielkiego (VI w.)
charakteryzujące się
syntezą wpływów antycznych i cech średniowiecznych.
Właśnie wtedy powstały mozaiki w kościele San Vitale
w Rawennie,
styl Paleologów (XIII–XV w.)
bardziej dynamiczny, o formach mniej linearnych
i subtelniejszym modelunku, który jest reprezentowany przez Deesis ze świątyni Hagia
Sophia i malarstwo Andrieja Rublowa.
styl Komnenów (XI–XII w.)
surowy i ascetyczny, charakteryzujący się linearyzmem
i skłonnością do eksponowania złotej barwy. Jego typowe dzieła to Pantokrator
z klasztoru w Dafni koło Aten i ikona Matki Boskiej Włodzimierskiej,
renesans macedoński (X w.)
uwidaczniający się w malarstwie miniaturowym, silnie
zakorzeniony w stylu i ikonografii antyku. Przykładem tego nurtu jest Psałterz paryski,
