LITERATURA Flashcards
motyw literacki
powtarzalne w historii literatury detale, które można znaleźć w różnych utworach, bez względu na okres ich powstania. W praktyce, rolę motywu literackiego może pełnić zarówno konkretny przedmiot, jak również uczucie, śmierć, miasto, natura, bóg, podróż, cierpienie, kara
topos
powtarzający się motyw, który często występuje w obrębie literatury i sztuki danej kultury, cywilizacji. Zatem w literaturze to wielokrotnie powtarzający się motyw, charakterystyczny dla jakiegoś kręgu kulturowego, pozostaje uniwersalny mimo upływu lat (z języka greckiego topos oznacza miejsce)
rodzaje toposów
**Topos Arkadii **
motyw miejsca szczęśliwego, sielskiego, bez zmartwień
pochodzi ze starożytności
Arkadia to górzysta kraina na Peloponezie, zamieszkiwana przez pasterzy, którzy wiedli proste i szczęśliwe życie
Topos arkadii wiąże się z poszukiwaniem własnego miejsca na świecie, powrotem w rodzinne strony i ucieczki do raju.
przejawem tego toposu w literaturze są obrazy szczęśliwego życia prostych ludzi, niczym niezakłóconego spokoju i beztroski
to także cudowne, idylliczne miejsca odizolowane od świata i podkreślające więzi człowieka z naturą
W sensie metaforycznym arkadia to każda przestrzeń, w której człowiek czuje się szczęśliwy, ma wszystko, czego pragnie (kraina wiecznej szczęśliwości). Topos arkadii często jest powiązany z motywem małej ojczyzny, np. w “Panu Tadeuszu”.
**Topos homo viator **
Topos homo viator (człowiek podróżnik, tułacz, wędrowiec, pielgrzym) ma swój początek w historii mitologicznego Odyseusza.
ukazana w literaturze wędrówka prowadzi nie tylko do wielkich stolic europejskich, ale także w głąb siebie, własnej historii i tradycji
wędrówka jest metaforą ludzkiego losu, życia, dążeniem do celu, poszukiwaniem siebie (wędrówka wewnętrzna), jest drogą ku poznaniu
wędrówka może mieć różny charakter: metafizyczny, edukacyjny, religijny
Topos tyrtejski
Znajduje swe źródło w wierszu Tyrtajosa Rzecz to piękna.
cechuje go walka, a nawet śmierć w obronie ojczyzny
hańbą okrywają się osoby, które opuszczają kraj pogrążony w wojnie
Topos exegi monumentum
Topos nieśmiertelnej sławy poety, nieśmiertelności poezji:
jest to przekonanie o ponadczasowości poezji i jej autora
twórca nie umiera nigdy, nieśmiertelną sławę zapewnia mu jego poezja
Topos ten bierze się z wiersza antycznego poety Horacego Exegi monumentum (“Wybudowałem pomnik trwalszy niż ze spiżu”)
Horacy twierdził, że poezja jest specyficznym pomnikiem, który sobie wybudował pisząc wiersze
twierdził, że jego utwory przetrwają kolejne pokolenia
słynna fraza “Nie wszystek umrę” – “Non omnis moriar” - napisał w wierszu
Topos theatrum mundi
to motyw świata-teatru, gdzie ludzie są jedynie aktorami
topos ten pokazuje ludzki los jako rolę odgrywaną przez człowieka na scenie życia w teatrze, którym jest świat
człowiek jest więc aktorem, marionetką, kukiełką
**Topos labiryntu **
to motyw wielkiej, skomplikowanej budowli
ma swe źródło w micie o Tezeuszu i Minotaurze
labirynt w literaturze jest najczęściej wyobrażeniem skomplikowanego, zagmatwanego świata i zagubienia w nim człowieka, jego ograniczonych możliwości poznawczych, zawikłanej drogi do prawdy
**Topos Vanitas **
topos marności, kruchości ludzkiego życia i wszystkiego, co doczesne
**Topos Fortuny **
ludzkie życie zdominowane przez ślepy los, Fortunę – kapryśną boginię zmienności ludzkiego losu
Topos życia – snu
w świecie nie ma nic pewnego
człowiek nie może mieć pewności co jest prawdą, a co omamem śniącego umysłu
Topos danse macabre – taniec śmierci
przypomnienie o kruchości życia i przemijaniu (memento mori)
cechy toposu
- uogólnionemu przedstawieniu, które wyraża jakąś wizję i ocenę świata
- stałemu podejmowaniu jednego tematu, co świadczy o wspólnocie i ciągłości kultury
- uniwersalnych myślach, które funkcjonują w literaturze, a także w sztuce
- schemacie postrzegania świata, który wywodzi się z Biblii lub mitologii
Motywy mitologiczne
wędrówka bohatera, życie jako wędrówka - motyw, który pojawił się w “Odysei”, a następnie stał się wielkim toposem, który występuje w takich arcydziełach, jak “Boska Komedia” Dantego, w licznych utworach J. Kochanowskiego, w polskich dramatach romantycznych (“Nie boska komedia”); jest tom również niezwykle popularny motyw baśniowy;
- motyw niezwykłej odwagi: Herakles, Tezeusz.
- motyw matki opłakującej dziecko - Niobe
- motyw miłości do samego siebie - narcyzm - Narcyz
- motyw miłości silniejszej niż śmierć - Orfeusz i Eurydyka
- motyw wierności - Penelopa
Motywy biblijne
- motyw cierpienia - Hiob
- motyw niewinnej ofiary - historia Abrahama i Izaaka; ofiara Chrystusa
- motyw matki bolesnej - Matka Boska opłakująca syna
- Bóg i szatan - dwie przeciwstawne siły, dualistyczna koncepcja wszechświata, w którym w opozycji do siebie stoją dobro i zło
- motywy apokaliptyczne - motyw totalnej katastrofy, motyw zagłady wartości, zagłady danego narodu, wreszcie motyw Sądu Ostatecznego
- motyw marności świata doczesnego
- motyw piekła, czyśćca, nieba
Podobnie jak mitologiczne, również motywy biblijne są wykorzystywane w utworach literackich kolejnych epok kultury.
- motyw matki bolesnej - poezja II wojny światowej, średniowieczne “Żale Matki Boskiej pod krzyżem”
- motyw Boga i szatana: sonety Sępa-Szarzyńskiego, “Faust” Goethego
- motyw niezawinionego cierpienia: mesjanizm w III cz. “Dziadów”
- motyw sądu ostatecznego w “Hymnach” J. Kasprowicza
- motywy apokaliptyczne w literaturze okresu II wojny światowej, zwłaszcza w poezji T. Gajcego i K. K. Baczyńskiego; w “Piosence o końcu świata” Cz. Miłosza
- motywy zaświatów (piekło, czyściec, raj) - “Boska komedia” Dantego
- motywy wiary, nadziei, miłości - trzech cnót ewangelicznych: poezja Cz. Miłosza (“Wiara”, “Nadzieja”, “Miłość”), “Modlitwa Pana Cogito” Herberta
- motyw Hioba, motyw cierpienia: “Spokój” T. Nowaka, “Idziemy” L. Staffa, “Drugie szczęście Hioba” - cykl A. Kamieńskiej
- motyw marności - metafizyczna poezja epoki baroku, zwłaszcza wiersze D. Naborowskiego.
nawizania do biblii
motyw Vanitas
Termin “Vanitas” oznacza tyle co “motyw marności” (z jęz. łacińskiego - “Vanitas vanitatum et on mia vanitas”, a więc “Marność na d marnościami i wszystko marność”). Stanowi on motyw zaczerpnięty z Księgi Kochelta (ze Starego Testamentu), która to księga należy do tzw. ksiąg mądrościowych. Związana jest z pesymistycznym wizerunkiem człowieka, jako istoty podlegającej przemijaniu, ulotności.
“Rozmowa Mistrza Polikarpa ze śmiercią”
- Jest to dzieło stworzone przez nieznanego autora, stanowi najdłuższy wiersz w języku polskim z czasów średniowiecza, ma wymowę moralizatorską
- Dzieło to, prezentuje spotkanie Mistrza oraz jego dialog ze śmiercią, przedstawioną tutaj pod postacią kobiety. Przy jej opisie, autor wykorzystał elementy turpizmu (cieknąca z oczodołów krew, pozbawiona ust, nagie kości), zobrazowana jest niezwykle dosadnie, aby wywołać u ludzi strach przed nią, aby nie zapominali o tym, że umrą (“memento mori”).
- Ukazana Śmierć, wyraża stwierdzenie, iż nikt jej nie uniknie, wszystkich potraktuje jednakowo, nawet księży, karę poniesie każdy, bez względu na pozycję, majątek itp. Ukarani zostaną ludzie źli oraz grzeszni
- Wobec śmierci wszyscy ludzie są jednakowi, jednak największy strach przed nią powinni odczuwać ci, którzy dopuszczają się złych czynów
- Człowiek to istota przemijająca, która będzie rozliczona przed Bogiem ze swego postępowania. Jest jednostką marną, kruchą wobec śmierci, jest zmuszony do poddania się jej
“Bakczysaraj” - autorstwa Adama Mickiewicza
-Wiersz pochodzi ze zbioru sonetów, zatytułowanego “Sonety Krymskie”. Poeta stworzył ten cykl, będąc na emigracji, w czasie której wiele podróżował, był m.in. na Półwyspie Krymskim.
- tytułowy Bakczysaraj, jest nazwą miasta, które niegdyś wypełniało życie, stanowiło miejsce pełne uroku, obecnie jest praktycznie zrujnowane
- jedynym mieszkańcem tego, dawniej pięknego miasta, jest obecnie przyroda. Jedynie ona nie podlega prawom czasu, nie podlega śmierci, ma olbrzymią włądzę.
-Człowiek w konfrontacji z potęgą przyrody, stanowi istotę marną, kruchą, pozbawioną siły
“Padlina” - autorstwa Charlesa Baudlaire’a
- to wiersz powstały w okresie Młodej Polski. Jego twórcę uznaje się za autor pioniera symbolizmu, co daje się zauważyć w tym utworze
-Wiersz przedstawia historię pary ludzi, którzy podczas przechadzki znajdują leżącą padlinę.
-Autor z niezwykłymi detalami obrazuje podlegające rozkładowi zwłoki zwierzęcia, jest to obraz budzący wstręt okropny, odrzucający
-rozkładająca się padlina, wywołuje refleksje podmiotu lirycznego na temat życia oraz śmierci
-Żywot człowieczy jest bardzo ulotny, przemijający, przed śmiercią nie ma schronienia, spotka wszystkich i brzydkich i pięknych, jedynym pewnikiem w ludzkim życiu jest śmierć
Wina i kara w dziełach literackich:
Jest to motyw, mający swoje źródło w starotestamentowej Księdze Rodzaju. Pierwsi rodzice - Adam oraz Ewa, których stworzył Bóg, wiedli życie w Raju, w którym otaczali się wszelkim dobrem. Bóg zabronił im tylko sięgania po owoce, rosnące na jednym drzewie - drzewie poznania istoty dobra oraz zła. Jednak Ewa sprzeciwiła się boskiemu zakazowi i za podszeptami Szatana, sięgnęła po zakazany owoc i podarowała go także Adamowi. Za naruszenie tego zakazu, zostali przez Boga ukarani wygnaniem z Raju i doświadczaniem cierpień na ziemi.
“Hamlet” - autorstwa Williama Szekspira
- Jest to dramat, który stanowi dzieło wielkiego angielskiego twórcy, piszącego swe wyjątkowe utwory, sztuki teatralne (także i “Hamleta”), dla królowej Elżbiety
- Dzieło to przedstawia historię, rozgrywającą się na dworze króla Danii, mówi o wydarzeniach z życia księcia Hamleta, mających miejsce po zgonie jego ojca. Mieszkańcy zamku planują zamach na życie innych, knują intrygi, spiskują, dopuszczają się morderstw, pałają żądzą władzy. W końcowej scenie, wszystkich zbrodniarzy spotyka kara. Spotyka ich śmierć.
- Dramat ten wyraźnie ukazuje motyw kary za popełnione czyny. Los nie jest łaskawy dla nikogo, każdy winny zostaje ukarany. Każdy zbrodniczy czyn, ukazuje się światu, dzieje się również i tak, iż zbrodniarze ponosili śmierć od swojej broni. Pragnienie władzy oraz zemsty ponosi zasłużoną karę.
“Lilie” - autorstwa Adama Mickiewicza
-Wiersz wchodzi w skład zbioru pt. “Ballady i romanse”. Czas wydania tego zbioru jest uznawany za datę rozpoczęcia romantyzmu na ziemiach polskich.
-Utwór stanowi opowieść o losach pewnej “pani”, która dopuściła się małżeńskiej zdrady, w czasie nieobecności współmałżonka, a powodowana obawą przed ukaraniem, odbiera mu życie. Na jego mogile sadzi lilie. Mija jakiś czas i o względy wdowy zaczynają się starać bracia jej zmarłego męża. Muszą upleść wieńce i złożyć na ołtarzu. Właściciel piękniejszego wieńca zostanie mężem kobiety. Mężczyźni plotą wianki z lilii porastających mogiłę zmarłego. W cerkwi zjawia się duch zmarłego mężczyzny i powoduje jej zniszczenie.
- Przed karą za zło nie można się ustrzec, wcześniej czy później, wymierzy ona sprawiedliwość. Bracia zmarłego zostają ukarani, gdyż nie uszanowali spokoju swego nieżyjącego brata.
- z utworu płynie nauka, iż “nie ma zbrodni bez kary”.
“Zbrodnia i Kara” - autorstwa Fiodora Dostojewskiego
- Powieść napisana w pozytywizmie. Utwór jest powieścią realistyczną, wywodzi się z Rosji, w której to w epoce pozytywizmu pisało najwięcej przedstawicieli nurtu realistycznego
- Dzieło opowiada losy Raskolnikowa, mordującego dla zdobycia pieniędzy. Wiedzie on życie w ubóstwie i musi utrzymać jeszcze swojej matce oraz siostrze.
-był przekonany o tym, iż zaplanował zbrodnię doskonałą, iż obmyślił każdy jej szczegół i nikt nawet nie pomyśli by go o coś podejrzewać. Jednak bohater był dość słaby psychicznie i nie zdołał unieść ogromnego ciężaru zbrodni. Raskolnikow nieustannie rozmyślał nad swym czynem, co było przyczyną jego zguby.
- Zbrodniczy postępek bohatera wychodzi na światło dzienne, jego samego dręczy sumienie, nie umie sobie znaleźć miejsca, osiągnąć spokoju wewnętrznego
- zostaje ukarany zsyłką na Sybir, według mnie jednak, surowszą karę stanowi dla niego jego niespokojne sumienie, które będzie już ciągle przypominało o popełnionym czynie
- Apokalipsa:
Wyraz apokalipsa (pochodzący z języka greckiego, od ‘apokalipsis’), znaczy ‘odsłonięcie’, ‘objawienie’. Stanowi końcową księgę biblijną, mówiącą o końcu świata oraz o Sądzie Ostatecznym. Jest ona dziełem Ewangelisty - Św. Jana, który otrzymał od Boga wizję tego czasu.
“Nie Boska Komedia” - autorstwa Zygmunta Krasińskiego
- Dzieło napisane w odrodzeniu. Przeciwnie do innych utworów tej epoki, podejmujących kwestie niepodległościowe, dzieło to dotyka kwestii społecznych.
-Główną postać utworu to hrabia Henryk, snujący marzenia o zostaniu poetą, jednak nie potrafi on dostrzec różnicy pomiędzy prawdą a fałszem. Owładnięty nadprzyrodzonymi mocami, zapomina o najbliższych, co jest powodem śmierci jego małżonki, zaś syn imieniem Orcio, jest obdarzony talentem poetyckim, jednak traci swój wzrok.
- Powodowany szlachetnymi pobudkami Henryk, umiera nie tylko fizycznie, lecz także duchowo, ukarany zostaje wiecznym potępieniem.
- Porażka, którą ponoszą arystokraci w konfrontacji z rewolucjonistami, świadczy o tym, iż warstwa ta jest z góry skazana na klęskę, zaś nowa władza, skupiona w rękach rewolucjonistów, wydaje się całkowicie destrukcyjna
- Rewolucja przestawiona w utworze, jest procesem nieuchronnym oraz nieuniknionym, wiedzie świat ku zagładzie, dzieło zakończone jest przepowiednią zwycięstwa Chrystusa, co jest symbolem boskiego uczestnictwa w dziejach świata i człowieka (“Galilejczyku zwyciężyłeś”)
“Dies Irae” - autorstwa Jana Kasprowicza.
- Wiersz ten jest hymnem, napisanym w Młodej Polsce. Jego tytuł to inaczej ‘dzień gniewu’, a więc Sądu Ostatecznego.
- utwór podejmuje temat końca świata oraz poetycką wizję Sądu Ostatecznego, inaczej - Apokalipsy.
- Jest to wizja przerażająca, budząca trwogę, ukazująca ogarniający świat całkowity chaos, w rzekach zamiast wody, płynie krew, wszystko ulega zniszczeniu, żywioły okazują swą potęgę, otwierają się groby i wstają z nich wszyscy umarli, którzy wraz z żywymi udaj a się na sąd.
- Wszystkich ludzi ogania panika, niemoc, bezradność, lecz nadal nie potrafią powstrzymać się od złego
- Stwórca okazuje się bezlitosny, nieubłagany, pozostaje obojętny na ludzkie losy, lecz jest sprawiedliwym sędzią
- Apokalipsa zdaniem poety, to ogromna katastrofa, całkowite zniszczenie oraz Sąd Ostateczny, potem nie ma już nic.
nawiązania do mitologii
Motyw prometejski:
Wywodzi się on z mitycznej historii tytana Prometeusza. Według starożytnych wierzeń, stworzył on człowieka, lepiąc go z gliny pomieszanej ze łzami. Prometeusz był opiekunem rodzaju ludzkiego, który tak ukochał, iż wykradł dla niego z Olimpu boski ogień i podarował go człowiekowi. Za ten zuchwały czyn przeciwko boskiej woli, Zeus ukarał ludzkość nieszczęściami oraz cierpieniami, zaś Prometeusza rozkazał przykuć do skał w górach Kaukazu. Mityczny Prometeusz rysuje się w utworach literackich, jako buntownik oraz dobroczyńca, ponoszący ofiarę dla innych.
III część “Dziadów” - Adama Mickiewicza
-ściślej, chodzi tutaj o ukazaną w utworze “Wielką Improwizację”. Obrazuje ją II scena dzieła, kiedy więzień - Konrad, przebywając samotnie w celi, nawiązuje rozmowę - a właściwie monolog ze Stwórcą.
-Bohater pragnie poznać losy przeszłe oraz przyszłe, domaga się od Najwyższego władzy absolutnej nad światem i wszelkim stworzeniem, chce, aby Bóg dał mu “rząd dusz”. Gdy nie otrzymuje odpowiedzi na swe żądania, wyzywa Stwórcę na pojedynek, posuwa się nawet do bluźnierstwa przeciw niemu, podkreśla swoją jedność z narodem (mówi: “Ja i ojczyzna to jedno./ Nazywam się Milijon- bo za miliony kocham i cierpię katusze”). Nazywa Stwórcę carem, lecz przemawia za niego diabeł.
-Bohater przypisuje sobie boską moc, uważa się za kogoś, ponad ludźmi
-Buntuje się wobec Boga, podobnie jak Prometeusz, czyni to w imieniu całej ludzkości, protestuje przeciw wierze, panującej władzy
wątek Ikara oraz Dedala
Motyw ten swoje źródło ma w mitycznej historii ukazujące losy Dedala i jego syna Ikara. Dedal to mityczny rzeźbiarz i konstruktor, żył w Atenach we dworze należącym do króla Minosa. Na prośbę króla zbudował labirynt, w którym więziony był potwór - Minotaur. Po zakończeniu prac nad labiryntem, pragnął powrócić do swej ojczyzny, jednak Minos nie wyrażał na to zgody. Mądry Dedal, skonstruował więc dla siebie oraz syna, skrzydła z ptasich piór połączonych woskiem. Przed podróżą Dedal ostrzegał Ikara przed zbytnim wzlatywaniem ku słońcu, które może rozpuścić wosk, jednak zachłyśnięty wolnością Ikar zapomniał o radach ojca. Wzbił się za wysoko, słońce roztopiło wosk na skrzydłach i młodzieniec stracił życie upadając na ziemię. Wyspa, na którą spadł, nazwana została od tego czasu Ikarią.
“Oda do młodości” - autorstwa Adama Mickiewicza
-Wiersz powstały w romantyzmie, opublikowany został w zbiorze “Poszyj” A. Mickiewicza.
-można w nim wyróżnić trzy części - pierwsza ukazuje podział świata na pół: góry oraz doły. Młodzi, czyli romantycy znajdują się na górze, zaś Starzy, czyli klasycy, są na dole.
-przedstawicielom klasycyzmu brak sfery duchowej, wiodą życie w ponurej, martwej rzeczywistości, ufają tylko temu, co są w stanie zobaczyć, nie dopuszczają do siebie żadnych zmian
- druga część opowiada o tym, żeby się zjednoczyć i rozpocząć walkę z klasykami, aby stworzyć nową rzeczywistość, młodzi pragną do tego doprowadzić działaniami rewolucyjnymi, pragną szybkich zmian. Z kolei trzecia część wiąże się ze stworzeniem nowej rzeczywistości, do której mają doprowadzić młodzi- dostrzec tutaj można wyraźne odwołanie się do mitycznej historii Dedala oraz Ikara. Przedstawicieli starego porządku - konserwatystów, autor porównał tutaj do Dedala, obdarzonego umiejętnością trzeźwego oglądu świata, osoby, która mocno stąpa po twardym gruncie. Zaś młodzi są podobni do Ikara, są romantykami, pragnącymi zmian, najważniejszą rolę w ich postępowaniu odgrywają uczucia, sfera marzeń i ducha.
- wątek Syzyfa
Pochodzi od mitu opowiadającego o losach Syzyfa. Przechytrzył on Hadesa, co pozwoliło mu podstępnie wrócić do świata żywych. Kiedy ta wiadomość dotarła do innych bogów, postanowili ukarać Syzyfa. Jego kara polegała na wiecznym wtaczaniu wielkiego głazy na górę, jednak kiedy wydawało się, iż dzieło jest już ukończone, głaz wyślizgiwał się z rąk Syzyfa i musi on swą pracę zaczynać na nowo.
“Syzyfowe prace” - autorstwa Stefana Żeromskiego.
-To powieść odwołująca się do czasów, gdy Polska znajdowała się pod zaborami
- Utwór przedstawia historie rusyfikacji Polaków, usiłowano robić wszystko, aby spowodować, że Polacy zapomną o swej tożsamości narodowej, w szkołach nauczano w języku rosyjskim, istniał zakaz posługiwania się językiem ojczystym
- “Syzyfem” jest tutaj cały naród polski, z całych sił przeciwstawiający się rusyfikatorom, a także sami zaborcy, pragnący stłamsić “polskość” Polaków.
