GATUNKI LITERACKIE

Question 1

gatunki epickie

Answer 1

Bajka – krótki, wierszowany utwór, którego bohaterami są najczęściej zwierzęta
posiadające cechy ludzkie, zawiera morał – pouczenie.
● Baśń – niewielkich rozmiarów utwór, w którym fikcja prawdopodobna łączy się z fikcją
fantastyczną. Czas i miejsce akcji nieokreślone. W baśniach dobro zwycięża zło.
● Legenda – niewielkich rozmiarów utwór, w którym wydarzenia prawdopodobne łączą się z
elementami fantastyki. W legendach często występuje postać historyczna, prawdziwe
miejsce lub zdarzenie.
● Opowiadanie – krótki, jednowątkowy utwór napisany prozą.
● Nowela – krótki, jednowątkowy utwór napisany prozą, zawierający punkt kulminacyjny
oraz puentę.
● Przypowieść – krótki utwór napisany prozą, wyrażający prawdy moralne i uniwersalne
wartości.
● Powieść – obszerny, wielowątkowy utwór napisany prozą o rozbudowanych elementach
świata przedstawionego.
● Epopeja (epos) – obszerny, wielowątkowy utwór, napisany wierszem. Posiada tekst
podzielony na księgi (pieśni) będące samodzielnymi całościami. Przedstawia dzieje
legendarnych lub historycznych bohaterów na tle ważnego momentu dziejowego.
● Pamiętnik – utwór o charakterze wspomnieniowym, pisany w pierwszej osobie,
stanowiący relację ze zdarzeń, których autor był uczestnikiem lub naocznym świadkiem.
● Dziennik – utwór, na który składają się zapiski autora prowadzone z dnia na dzień,
dotyczące zdarzeń, których był uczestnikiem lub świadkiem, ułożone chronologicznie. Zapiski
zwykle opisane są datami.
* kronika-za­wie­ra­ją­cy za­pis dzie­jów prze­szłych lub współ­cze­snych, trzy­ma­ją­cy się na ogół chro­no­lo­gicz­ne­go po­rząd­ku wy­da­rzeń. Jest to nie­zwy­kle zróż­ni­co­wa­na for­ma dzie­jo­pi­sar­ska, obej­mu­ją­ca sze­ro­ki za­kres te­ma­tycz­ny. Mamy więc: hi­sto­rię świa­ta, kro­ni­ki państw, dzie­je na­ro­dów, lu­dów, re­gio­nów, wład­ców itp.
Kro­ni­kę ce­chu­je roz­bu­do­wa­na for­ma nar­ra­cyj­na, czę­sto ko­rzy­sta­ją­ce z za­sad re­to­ry­ki. Dzie­ło ta­kie nie pró­bu­je przy tym ana­li­zo­wać wy­da­rzeń, czę­sto jed­nak za­wie­ra ko­men­tarz au­to­ra.

Question 2

gatunki liryczne

Answer 2

elegia – utwór liryczny o podniosłym charakterze,
fraszka – krótki utwór wierszowany, najczęściej żartobliwy,
hymn -uroczysta i podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze wypowiedzi, komponowana na cześć bóstwa, szczególnej osoby,
oda –utwór liryczny, który charakteryzuje się wzniosłością tematu i stylu, sławi ideę, wydarzenie lub czas. Zwykle cechuje ją także zbiorowy podmiot wypowiedzi. Należała do najpopularniejszych form poezji klasycznej
pieśń – najstarszy gatunek liryczny,stroficzną, regularną budową,
wyrazistą rytmizacją,
zastosowaniem refrenu i licznych paralelizmów (odpowiedniości) leksykalnych i składniowych.
sonet – utwór liryczny o charakterystycznej budowie, składający się z czternastu wersów,
tren – pieśń żałobna o charakterze religijnym.
psalm-rodzaj pieśni religijnej, o podniosłym, modlitewnym charakterze, którego adresatem
jest zazwyczaj Bóg, rzadziej człowiek. Ze względu na treść wyróżnia się psalmy: dziękczynne,
błagalne, pokutne, prorocze, pochwalne, patriotyczne, żałobne.

Question 3

gatunki dramatyczne

Answer 3

1. Tragedia
   Tragedia jest jednym z najstarszych gatunków dramatu. Zazwyczaj kończy się ona przegraną jednostki z siłami wyższymi (tak zwane fatum). Działania bohaterów są bezskuteczne wobec losu (konflikt tragiczny). Rozwój tragedii przypisuje się Ajschylosowi, Sofoklesowi i Eurypidesowi — wielkim twórcom ateńskim z V wieku przed naszą erą.

Myślę, że warto tutaj (nawet w kontekście matury) wspomnieć w ramach ciekawostki o pierwszej polskiej tragedii. Jest nią „Odprawa posłów greckich” autorstwa Jana Kochanowskiego. Utwór stanowi pouczenie moralne dla spraw państwowych, ale jej akcja przeniesiona jest do Troi przed wybuchem wojny trojańskiej. W dziele Kochanowskiego pojawiają się, chociażby Helena, Parys, Priam, czy Menelaos. Natomiast przejdźmy dalej do głowego tematu czyli – ogólnego pojęcia tragedii.

Charakteryzuje się ona:

poważną tematyką
zwykle kończy się tragicznym wydarzeniem, takim jak śmierć głównego bohatera i innych postaci
W tragediach antycznych występował konflikt tragiczny, który polegał na zderzeniu dwóch równorzędnych racji prowadzących do upadku bohatera. Przykładami znanych tragedii są „Antygona” Sofoklesa, „Romeo i Julia” Williama Szekspira oraz „Balladyna” Juliusza Słowackiego.

Omówmy sobie szybko na przykładzie Antygony, w której:

występowało fatum — przed przeznaczeniem nie było ucieczki, konflikt tragiczny prowadził bohaterów do błędów, niezależnie od ich działań
istniała zasada decorum — zauważamy tematy o podniosłej tematyce, bohaterowie pochodzili z wysoko postawionych rodzin królewskich
zauważamy zasadę trzech jedności — miejsca, czasu i akcji
2. Komedia
Komedia to gatunek dramatu o lekkiej tematyce i żywej akcji, którego głównym celem jest rozbawienie odbiorcy. Komedia często opiera się na intrydze i zwykle kończy się szczęśliwie dla bohaterów. W komedii można wyróżnić różne rodzaje komizmu, takie jak komizm postaci, komizm sytuacyjny i komizm językowy.

Ten gatunek dramatyczny jest sporo lżejszy od poprzedniego, czyli tragefii. Tutaj raczej odnajdziemy nastrój dużo bardziej przyjazny i pogodny. Akcja komedii jest zwarta, żywiołowa, a jej koniec najczęściej jest po prostu szczęśliwy. Wady bohaterów są przedstawione w sposób karykaturalny, dodatkowo przejaskawione i wyolbrzymione.

Rodzaje komizmu:

komizm językowy — śmieszny sposób wypowiedzi postaci
komizm charakterów — postaci przedstawione w sposób karykaturalny, podkreślający ich cechy (np. skąpstwo, chciwość)
komizm sytuacyjny — przejaskrawione sytuacje, wzbudzają śmiech, element humorystyczny
Przykłady znanych komedii to:

„Zemsta” Aleksandra Fredry
„Świętoszek” i „Skąpiec” Moliera
W Zemście Aleksandra Fredry sama przyczyna konfliktu jest komiczna – cały spór toczy się wokół dziury w murze. Czy chociażby zachowanie Klary, która od Papkina żąda milczenia przez sześć miesięcy, przez rok i sześć dni życia tylko o chlebie i wodzie, a na końcu chce, by sprowadził on dla niej krokodyla. Absurd? Właśnie na tym polega komedia (chociaż nie jestem pewny, czy kogokolwiek w dzisiejszych czasach kogoś by to rozbawiło XD).

Dramat, komedia, Zemsta, Fredro, Klara, Papkin, krokodyl, jeśli nie chcesz mojej zguby krokodyla daj mi luby
3. Dramat właściwy
To poważny utwór sceniczny, który buduje akcję i napięcie w inny sposób niż tragedia. Może łączyć poważne i komiczne elementy, odzwierciedlając różnorodność życia. Przykładem dramatu właściwego może być „Niemcy” Leona Kruczkowskiego, wiele autorów umieszcza tutaj także Dziady Adama Mickiewicza.

4. Dramat romantyczny
   Dramat romantyczny to gatunek, który powstał w epoce romantyzmu. Zrywa z zasadą trzech jedności. Charakteryzuje go niesceniczny charakter i mieszanie różnych stylów, jak patos z groteską, realizm z fantastyką oraz komizm z tragizmem. Poszczególne części dramatu romantycznego mogą być od siebie niezależne. Przykładem dramatu romantycznego są „Dziady cz.II” Adama Mickiewicza.

Warto wspomnieć, że dramat romantyczny łączy w sobie elementy wszystkich rodzajów literackich (epiki, liryki i dramatu). Znacząco różnił się od wersji antycznej — co sprawiło, że ten był niesceniczny.

Jak widzisz — te gatunki się trochę przeplatają. Już wcześnie wymieniłem Balladynę jako tragedię, ale również tutaj można ją zamieścić. Dodatkowo jako dramat romantyczny możemy wskazać lektury, takie jak:

Zygmunt Krasiński „Nie-Boska komedia”
Juliusz Słowacki „Kordian”
Adam Mickiewicz „Dziady” – wszystkie części
5. Inne formy dramatu
Oprócz powyższych gatunków istnieją również inne formy dramatu, takie jak szopka, opera i musical. Każdy z tych gatunków ma swoje własne cechy i style, które przyciągają różne grupy odbiorców.

6. William Szekspir — zmiany w dramacie
   Zapewne każdemu znany jest ten cytat z monologu tytułowego Hamleta. William Szekspir to jeden z największych innowatorów w tym rodzaju literackim. Pokażę Wam zaraz, jakich dokonał zmian i co od tego czasu zmieniło się w literaturze dramatycznej.

Dramat Hamlet monolog, być albo nie być
Ważną postacią dla tego rodzaju literackiego była postać Williama Szekspira, który:

wprowadził postaci z niższych sfer społecznych (dotychczas głównie rodziny królewskie, ważne osoby)
rozbudował charakterystykę bohaterów (głębokie emocje, kryzysu, złożona psychologia i myślenie)
zerwał z antyczną zasadą trzech jedności (czasu, miejsca, akcji) i zasadą decorum
wplatał elementy fantastyczne (np. duchy, zjawy)
7. Dramat współczesny
Od czasów antycznych dramaty ulegały wielu zmianom i modyfikacjom. Powstał, chociażby dramat naturalistyczny, symboliczny, małopolski. Wśród lektur, zwłaszcza na poziomie rozszerzonym na maturze możemy znaleźć także dramat awangardowy, który wyróżnia groteska i absurd
dramat groteskowy
odmiana nowoczesnego dramatu w ramach XX‐wiecznego teatru absurdu; do cech
gatunku należą: zanik tradycyjnej akcji, ciąg luźnych, niekiedy bezsensownych scen,
działania postaci pozbawione motywacji psychologicznej; dominantami semantycznymi
i estetycznymi są: groteska, parodia, pure nonsens, szyderstwo, łamanie konwencji
komunikacyjnych

Question 4

gatunki synkretyczne

Answer 4

satyra -utwór literacki ośmieszający i piętnujący wady ludzkie, obyczaje, stosunki społeczne itp.»,np. żona modna
sielanka-utwór związany tematycznie z życiem pasterzy, rybaków, myśliwych, miał na ogól formę lirycznego monologu, w który wpisany jest opis lub dialog bohaterów; wizja świata w sielance jest pogodna, wdzięczna, iddyliczna, często o proweniencji (pochodzeniu) arkadyjskiej; twórcą sielanki jest antyczny rzymski poeta Wergiliusz; rozkwit gatunku przypada na dobę Oświecenia.Łączą elementy liryki, epiki i dramatu
cechy:
bohaterowie to najczęściej prości ludzie
uwaga jest skupiona na nieskomplikowanych uczuciach
tło wydarzeń to natura bliska klimatom wierszy
ukazuje często świat mitologiczny
Ballada to gatunek synkretyczny. Oznacza to, że łączy on w sobie cechy różnych rodzajów literackich. To zresztą kolejna cecha ballady, która świetnie oddaje charakter właściwy romantyzmowi. I właśnie ze względu na to, że jest ona połączeniem różnych nurtów, to aby dokładniej odpowiedzieć na pytanie, co to jest ballada, należy posiadać też odpowiednią wiedzę na temat tych innych rodzajów literackich. W balladzie mogą znaleźć się bowiem elementy każdego z nich.liczne motywy ludowe i folklorystyczne,
świat realny przeplata się ze światem fantastycznym (obecność istot fantastycznych, takich jak syreny, duchy, czy nimfy),
obecność przyrody,
mocny punkt kulminacyjny w akcji,
prosty bohater,
los człowieka nie leży w jego rękach
dramat romantyczny
rywa z klasycznymi wyznacznikami gatunku, a więc z zasadą trzech jedności, chronologią akcji, zamkniętą kompozycją oraz stylistyczną jednolitością. Tradycjami, do jakich nawiązują romantyczni twórcy, są utwory Williama Szekspira i Calderona.
W dramacie tym łączy się różnorodne estetyki: realizm z fantastyką, tragizm z komizmem. Przebieg akcji często ma charakter achronologiczny, jak np. w „Dziadach” Mickiewicza. Kompozycja dramatu romantycznego jest otwarta i epizodyczna. Bohater najczęściej łączy w sobie cechy nieszczęśliwego kochanka i buntownika.
Przykładami dramatu preromantycznego są „Faust” Goethego i „Zbójcy” Schillera. Typowe przykłady należące do polskiego romantyzmu to „Dziady” Adama Mickiewicza, „Kordian” Juliusza Słowackiego i „Nie-Boska komedia” Zygmunta Krasińskiego.
powieść poetycka -Klasyczna powieść poetycka, rodem z tradycji bajronowskich, odznacza się następującymi cechami:

• orientalne lub egzotyczne w inny sposób (np. odległe historycznie) tło zdarzeń,
• nowy typ bohatera, zwany bajronicznym (charakteryzują go tajemnicza biografia, skłócenie ze światem oraz uleganie silnym namiętnościom),
• intensyfikacja składnika lirycznego w tekście,
• synkretyzm gatunkowy: połączenie elementów epickich, lirycznych oraz dramatycznych,
• forma rozbudowanego utworu wierszowanego,
• fabuła o luźnej, fragmentarycznej kompozycji, obfitująca w momenty dramatyczne, zakłócenia w chronologii i logicznym ciągu przyczynowo-skutkowym wydarzeń, obecność wśród nich miejsc tajemniczych i niedopowiedzianych,
• subiektywizacja opowiadania i opisu,
• zanikający nieraz dystans między narratorem a bohaterem,
• występowanie zwrotów kierowanych wprost do czytelnika,
• narrator obnażający swój emocjonalny stosunek do zdarzeń, np. poprzez ocenę postawy i czynów bohatera
• postać narratora stanowiąca wielokrotnie maskę dla samego twórcy.

Powieść poetycka - najbardziej znani polscy autorzy

Polscy romantycy nie oparli się urokowi powieści poetyckiej, chętnie zatem sięgali po ten gatunek. Najbardziej znane przykłady to:

• Adam Mickiewicz: Konrad Wallenrod, Grażyna

Question 5

rodzaje powieści

Answer 5

• powieść społeczno-obyczajowa - będąca obrazem pewnego środowiska socjalnego, na tle procesów rządzących tym środowiskiem przedstawione są losy bohaterów. Przykładami tego typu powieści są : “Nad Niemnem” Orzeszkowej, “Lalka” Prusa, “Rodzina Połanieckich” Sienkiewicza, czy też “Chłopi” Reymonta.
• powieść psychologiczna - kładąca główny nacisk na sferę przeżyć wewnętrznych bohatera. (Dostojewski “Zbrodnia i kara”, Hardy “Tessa d’Urberville”. Proust “W poszukiwaniu straconego czasu”, Kuncewiczowa “Cudzoziemska”).
• powieść polityczna - przedstawiająca mechanizm życia politycznego (Kaden-Bandrowski “Mateusz Bigda”, Breza “Mury Jerycha”)
• powieść historyczna - w wersji starszej, reprezentowanej przez Kraszewskiego czy Sienkiewicza dominowały elementy fikcyjne, w wersji nowszej - przynosi utwory osnute w przeważającej części na losach bohaterów autentycznych (Tołstoj “Piotr I”)
• powieść sensacyjna - o wyrazistej intrydze, obejmująca wiele rozmaitych typów m.in. powieść kryminalną.
• powieść awanturnicza - której przedstawicielami są Cooper, May, Dumas.
• powieść podróżnicza - opierająca się na żywej akcji pełnej lirycznych niespodzianek i niezwykłych przygód, reprezentowana np. przez Umińskiego.
• powieść fantastyczna - w dawnej formie powieść utopijna (Krasicki) ; w nowszej odmianie powieść fantastyczno-naukowa (Lem, Verne)
• powieść biograficzna - przedstawiająca dzieje autentycznej postaci znanej z histori. Przykładami tej odmiany mogą być powieści Zweiga, Mourois’a.
• powieść autobiograficzna - rezygnująca z fikcji fabularnej.
• powieść cykliczna - składające się z większej liczby części powiązanych tematycznie i kompozycyjnie mniej lub bardziej spoiście. (“Trylogia” Sienkiewicza, “Komedia ludzka” Balzaka)

Question 6

synkretyzm gatunkowy

Answer 6

Synkretyzm gatunkowy – połączenie kilku gatunków literackich w jednym utworze np. hymnu , ballady , pieśni i powieści (np. w jednym utworze może być zawarta ballada , w formie wypowiedzi jednego z bohaterów).