kafli 3 Flashcards
veðrun
þegar bergið grotnar eða molnar niður
efnaveðrun
vatn leysir upp efni í berginu og flytur það með sér, fer eftir úrkomu magni,gerð bergs,hitastigi vatns. hún er mikil í heitu og röku loftslagi-mikil á íslandi
hitabrigðaveðrun
þegar sólin skín á kletta hitna þeir mikið,sérskalega ef bergið er dökkt. hitinn veldur því að bergið þenst út og dregst saman þegar kólnar, svo brotnar ysta lagið af með tímanum.
frostveðrun
ef sprungur eru meira en 91% fullar af vatni. þegar fyrstir myndast þrýstingur sem klýfur bergið, ef vatnið kemst inn í holur þegar það frystir þenst ysta lagið út þetta endurtekur sig þangað til ysta lagið molnar/grotnar af. td. alþingishúsið.
milil úrkoma,holótt berg,sveifla á hitastigi
frostfleygun
ef vatn frýs í sprungum skriður myndast
útfelling
þegar efni falla út í uppleystu formi.
td. holufyllingar,hverahrúðut og mýrarauði
ummyndun
heitt vatn leysir upp efni í bergi og annað fellur út í staðinn,algengt að berg verði grænleitt sem hefur ummyndast við háan hita djúpt í jörðu
rof
flutningur á bergmynslu frá einum stað til annars. hringrás vatns og þyngdar kraftur jarðar veldur þessu
set
þegar rafaflið missir mátt sitt hleðst efnið upp og myndar set,verður til úr bergmynslu uppgufun,útfellingu eða lífrænum leifum.
efnaset
útfelling efna úr sjó,vatni eða jarðvegi
t.d leir,kísilhrúður,kalkhrúður,gifs og brennisteinn
lífrænt set
verger til þar sem lífrænar leifar safnast saman og ná ekki að rotna því súrefnið kemst ekki að þeim.
t.d kol og jarðolia
molaset
það er úr bergmynslu
flokkað eftir kornastærð,flutningahætti og staðnum sem það safnast á.
t.d foksandur
setberg
þegar set harðnar kallast það setberg
það er flokkað eftir uppruna,flutningsmáta og kornastærð
jökulruðningur
heiti yfir set sem jökulinn skilur eftir sig
botnruð
grjótmulningur neðst á skriðjökli og lausagrjót undir honum.
jaðarruð
grjótmulingur við og á jaðri skriðjökla
urðarrönd
verður til þar sem jaðarurðir sameinast
t.d neðan jökulsker
jökulgarður
hleðst upp við jökulsporðinn úr efni sem jökullinn hefur borið með sér eða ýtt upp.
sporðlón
ef jökullinn hopar myndast lón á milli hans og jökulgarðsins
u-laga dalur
skriðjöklar víkkuðu smám saman út dalsskorurnar og mynduðu U
jökulsorfnir dalir og firðir
dæld full af vatni sem jökullinn hefur skrapað niður í dalbotninn-forn jökulgarður
hangandi dalur
þverjöklarnir tóku að skríða uppa meginsrkiðjöklanna því þeir síðnefndu höfðu grafið sig svo djupt niður. þegar jökulinn bráðnaði kom í ljós að minni þverdala var víða hangandi upp í miðjum hlíðum
jökulsker
fjallstindur sem stendur uppúr jökli
tindar/hvassbrýn fjöll
þar sem 2 dalir mætast eða á annjesum á milli tveggja fjarða. þau hafa staðið uppúr ísaldarjöklinum og skriðjöklar mætt þeim frá báðum hliðum
t.d drangtangi og kirkjufell
fjallaskörð
það urðu til skálarjöklar í fjallshlíðum. þeir reittu út fjallshlíðina og grófu skálar inn í hana, þær tóku meiri snjó og rofið varð kröftugara. sumir grófu sig í næsta dal og skáru þá í sundur.
jökulrákir
rákirnar eru mjög áberandi, jökullinn hefur með botnriðu skrapað þær með mörg þúsund tonna þunga, rákirnar geta verið stórar og smáar en liggja alltaf í sömu átt. og sýna í hvaða átt jökullinn skreið
grettistak
star grjóthnullungur sem jökulinn hefur skilið eftir sig
hvalbak
jökulsorfnar klappir sem eru aflíðandi á hlipinni sem snýr á móti skriðstefnu jökuls en brattar á hinni.
skriður
myndaðar af frostveðrun,ástæður felast í berg gerð landsins,gróðurleysi í breytilegri veðráttu sem veldur mikilli frostveðrun.
flutningur bergmynslu
kornin verða minni og hnöttóttari við flutning
berghlaup
miklir haugar úr möl og grjóti í hlíðum fjalla, flest frá síðjökla tímabilinu,myndun tengd hörfun ísaldarjökuls,brattar og óstöðugar hliðar sem hrynja fram þegar jökullinn er farinn úr dalnum
urðabingir
afar urðajökla,hægt skrið vafrar blöndu af möl,grjóti,aur og ís
framburður vatnsfalla
því lengra sem kornin berast því fínni og ávalari verða þau
skiptist í 3 flokka
aurburður
samheiti yfir efni sem flytja ár með sér
skiptist í svifaur og botnskrið
svifaur
fínasta efnið,svífur í vatninu og berst langar leiðir
botnskrið
það er grófast og skoppar með botninum. stoppar fljótt ef sraumurinn minnkar.
hringriður
myndast við holur og skorur í árbotninum
skessuketill
það myndast eiginleha af hringriðu, holur eur hálffullar af möl og grjóti myndast hringrás sem mynda holur.
framburður vatnsfalla
það er háð straumhraða, þegar dregst úr honum stoppar grófasta efnið fyrst
hvarfleir
röndótt set myndða við árstíðarmun á framburði jökuláa
aurkeila
útur giljum og gljúfum.
skiptist í tvennt- áraura-við jökulár
áreyra-við dragá
óshólmi
úti stöðuvatni eða sjó
malarhjalli
fornir óshólmar myndaðir við hærri sjávarstöðu á ísöld
malarás
í göngum undir jökli, langur hlykkjóttur ás
fossberi
hart berglag sem heldur fossinum uppi
Gljúfur og gil
það einkenni ungt land og gefur merki um að ár hafa runnið í stuttan tíma samkvæmt jarðfræðilegum mælilvarða,mikið á íslani, myndast þar sem jökulár og dragár falla niður af hálendisbrúninni
y-laga dalur
Byrjar sem gil eða gljúfur
• Bermolar og fyllur fara að hrynja úr börmunum vegna frostveðrunar og hafna í ánni fyrir neðan sem tekur við flutningi og áframhaldandi niðurbroti
• Flái myndast á gljúfurbarmana - myndar Y-laga dal
v-laga dalur
V-laga dalur myndast þegar flái gljúfranna verður meiri eftir Y-laga dal
Bugður í ám
ár eru þroskaðar,vatnið rennur hraðar á ytri hlið en hægar á innri, má líkja við hlaupara.
bjúgvatn
Bjúgvatn er sveiganlegt stöðuvatn sem liggur eitt og sér og er hluti af gömlum farvegi bugðuár sem rauf sér nýjan og styttri farveg.
Ungt landslag
merkigil
fossastigi
lækir og ár falla þar af stalli og mynda marga fossa hvern niður af öðrum.
t.d fossarnir í dynjanda
Höggunarfossar
vera til við höggun og brota í berggrunninum.
rek jarðsrkorpuflekanna er þar frumorsökin sem myndasr sprungur og misgengi stalla sem mynda fossa.
t.d Öxarárfoss, Gullfoss
Roffossar
þeir eru myndaðir við rof af einhverju tagi. oftast rof árinnar ssem myndar fossanna. algengast í elstu hlutum landsins.
t.d Skógafoss, Seljalandsfoss, Dynjandi, Glymur
Stíflufossar
fossar sem hafa myndast við náttúrulegar stíflur.
mjög vinsælir á íslandi
t.d Goðafoss, Aldeyjarfoss (hraunstíflaðir)
berggrunnur
fasta berið undir fótum okkar
jarðgrunnur
bergmynsla sem er ofaná berggrunninum og er ekki blöndum lífrænum leifum.
jarðvegur
myndaður úr föstum efnum,lofti,vatni og lífrænum leifuum sem hafa orðið til við rotnun
Votlendisjarðvegur –mýri -lífrænar leifar
40% hann myndast þegar grunnvatnsflöturinn er við yfirborðið. Þá er blautur jarðvegurinn. hann Telst til líffræns sets þar sem hann er að mestu gerður úr jurtaleifum
Þurrlendisjarðvegur –mold -bergmylsna
60% Setfræðilega telst þurrlendisjarðvegur til molabergs enda að mestu gerður úr bergmylsnu
vindrof
Vindurinn nær að þyrla fínasta efninu hátt uppí loft en það grófara skríður með jörðinni líkt of skafrenningur og myndar skafla í skjóli
Jarðvegseyðing
hún er mesta umhverfismál íslands, jarðvegurinn hérna er blandaður gjósku og helst lítið saman. sár myndast í gróðurþekjuna og vindurinn á þá greiðan aðgang.
áfok
myndast í eyðimerkum,
frostverkanir
Þúfur og paldrar, frostlyfting, flár og rústir
holklaki
jarðvegurinn inniheldur mikið vatn, á veturnar frýs vatn og myndar holklaka
þúfur
Myndast vegna frostþenslu
- jarðvegurinn frýs og þenst út
- jarðvegurinn þiðnar ofan frá en helst útþaninn undir vegna holklakans
- jurtarætur binda jarðveginn þannig að hann nær ekki að sléttast fyllilega þegar holklakinn er horfinn
entire nokkraáratugi myndast þúfur
paldrar
þúfnagarðar sem myndast við það að jarðvegurinn sígur eða silast á holklaka undan halla og leggst í fellingar.
aurskriður
Í miklum rignum verður jarðvegurinn blautur og ef holklaki er undir þá kemst rigningin ekki niður og jarðvegurinn verður mjög þungur. Ef þetta gerist í brekku getur gróðurþekjan rifnað og þá geta komið aurskriður.
flár
Á hálendi Íslands bráðnar þykkur holklakinn ekki á sumrin. Grunnvatnið kemst ekki niður og flár (freðmýrar) myndast
rústir
Stórar þúfur í flám með ís í miðjunni
Frostlyfting
Allt sem nær ekki niður fyrir frost í jarðvegi verður fyrir frostlyftingu vegna holklakans
• Girðingastaurar losna, lyftast og hallast með tímanum og lausagrjót berst til yfirborðs
Melatíglar
myndast eins og þúfur við frostlyftingu. Þegar þúfurnar á melum verða til þá ýtist lausagrótið í kringum þúfurnar.
melarendur
er það sama og melatíglar nema myndast á hallandi landi
sjávarrof
er þegar sjórinn skellur á sjávarhömrum og þá pressast loft sem er fyrir í sprungum og holum út í bergið og molar þannig sjávarhamrana
brimklif
eru sjáfarhamrar sem veðrast af völdum sjávar. Hægt og rólega grefur aldan inní klettin og brotnar svo niður
brimþrep
sem er hallandi stallur neðan við sjávarhamrana, samt undir sjávarmáli. Á brimþrepinu lendir grjótið sem hrynur úr hömrunum. Það veltist fram og aftur í öldurótinu og molnar en frekar
marbakki
fínasra efnið sem hefur skolast úr brimþrepinu og hleðst upp í skálagaða setfyllingu sem nefnd er marbakki
eyrar
grinningar eða á sem rennur út í fjörðinn truflar setflutinginn og myndast eyrir
malarrif
eru rif se mað myndast í lengri fjörðum þvert fyrir fjörðinn. Þetta gerist þannig að efnið sem hefur brotnað af brimklifi flyst inn í fjörðinn en fer ekki alla leið inní botn
grandi
er rif út frá eyju
eiði
ef grandi nær alveg að lanid
landgrunn
eru grinningar út frá t.d suðurströndinni. Er í raun set eða svifaur úr jökulám suður-landsins
Landgrunnshlíð
hún tengir landgrunnið við djúpsjávarsléttuna
Djúpsjávarslétta
er megnið af hafsbotninum. Er þó ekki alltaf slétt
Eðjustraumar
eru í landgrunnshíðinni og mynd hálfgerð snjóflóð út á djúpsjávarsléttuna
Ferðalag steinsins /hringrás bergs-
ferðalags steinsins byrjar uppá fjallstopp þar sem hann brotnar úr klettum, skríður niður fjallshlíðar vegna þyngdarkrafsins og hringrásar vatns stöðugt lengra nog lengra niður þar sem hann slípast á leiðinni og endar sem örfín leðja út á djúpsjáfarsléttuni
hamarinn
er hluti af Reykjavíkurgrágrýtisins og er hvalbak með jökulrispum
helafell
móbergshryggur myndaður í gosu undir jökli á ísöldinni
kaldá
er Lindá með upptök í Kaldárbotnum. Kemur upp um Helgadalsmiðgengið en hverfur síðan ofan í jörðinna 1,1 km síðar. Rennur í sjó við Straumsvík. Hitastig hennar er 3,2°C
hamrkotslækur
á upptök í 2 kvíslum. (botnalæk og Stórakrókslæk) þeir sameinast við Iceland í setberginu. Hamarkotslækur var virkjaður til raforkuframleiðslu í des 1904. (rafmagn fyrir 15 hús). Árið 1906 var byggð stærri rafstöð á Hörðuvöllum sem lýsti öll húsin í bænum
botnlækur
úr Lækjarbotnum. Þar sem Hamarkotslækur á upptök sín
stórakotslækur
úr Urriðakotsvatni. Þar sem hamarkotslækur á upptök sín
rafveita hafnarfjarðar
hún var virkjuð af Jóhannes Reykdal. Árið 1904 var hún almenningsnota. Árið 1906 var stærri rafstöð byggð til að lýsa upp húsin í bænum. er elsta sjálfatæða rafmagnsstöðin á landinu
Vatnsveitufélag Hafnarfjarðar
var stofnað árið 1904. Brunnur í Jófríðarholti, pípur voru lagðar frá brunninum um bæinn. Fyrir það sótti fólk vatn í Hamarkotslæk sem var til sýkingarhættu og óþrifnaðar
vötn í kringum hafnarfjörð
eru 4 samtals
Urriðakotsvatn-
stíflað af Búrfellshrauni fyrir um 8000 árum
hvaleyravatn
stíflað af Hellnahrauni eldra fyrir sirka 2000 árum
ástjörn
stífluð af helluhrauni yngra um 950
kleifarvatn
móbergsfjöll allt í kring lokaði fyri vatnsrennslið á svæðinu
hraunstíflað vatn
dæmi: urriðakotsvatn, ástjörn og hvaleyrabatn
vatn á milli móbergsfjalla
kleifarvatn
