Brąz Flashcards
Kultura ceramiki sznurowej
Corded Ware
Ceramique Cordee
Okres Przejściowy z Neolituń
2900-2400
Środkowa i Wschodnia Europa
Kultura Naddunajska
Osadnictwo : prawie brak (kultura bardziej ruchoma)
Ceramika: zdobienie za pomocą sznura
Stanowiska w Polsce: wyżyna Sandomierska (np Wilczyce)
Pochówek Szkieletowy
Grobowce Kurchany
Wyposażenie grobów
Pozycja szkieletu k- lewy, m- prawy
Specyfiki: akcent militarny
Kultura Pucharów Dzwonowatych
Beaker Culture
Culture campaniforme
Okres Przejściowy z Neolituń
2500-2000
Środkowa i zachodnia Europa
Polska : Śląsk (górny, środkowy), małopolska
Osadnictwo: mało, prawie brak
Ceramika : naczynia w kształcie odwróconego dzwona
Stanowiska: Pietrowice Wielkie, Dolny Śląsk
Pochówek: szkieletowy
Pozycja szkieletu: k- prawy, m- lewy
Kultura Unietycka
wczesna Epoka Brązu 2200-1650 Europa Środkowa, dorzecze Odry Stanowisko: Łęki Małe (Wielkopolska) Osadnictwo: duże, niekiedy w okolicach trudno dostępnych Domy: drewniane, konstrukcja słupowa Ceramika: ładna nie zdobiona Pochówek: szkieletowy Wyposażenie grobowca: mało wyposażone - naczynia, krzemienie, wyroby kościane. Później - bogato wyposażone w miedź płaskie cmentarze , potem - duże kurhany z jądrami kamiennymi = książęce pochówku bogato wyposażone w miedź brąz i złoto Pozycja szkieletu: k- prawy, m- lewy Specyfika: dysk z Nedr
Kultura Mierzanowicka
wczesna Epoka Brązu
2200-1600
Europa Środkowa (Polska - dorzecze Wisły, Słowacja)
Mierzanowice, (wyżyna Sandomierska)
Osiedle: najpierw mobilna, sezonowe obozowiska . Pozna faza - małe osady,
Ceramika: dwuuche amfory, jajowate brzuścia
Pochówek: szkieletowy, cmentarzyska oddzielone rowem
Pozycja: k- lewy, m- prawy
Kultura Trzciniecka
wczesna Epoka Brązu - Środkowa Epoka Brązu
1900-1000
Polska, Ukraina, Białoruś (leśna wspołeczność) - wschod
Łubno, województwo łódzkie
Stanowisko: otwarte, długotrwałe
Ceramika: naczynia w kształcie S z ozdobami w górnej części - skąd nowe trendy u leśnej społeczności?
Pochówek: szkieletowy i ciałopalny, grobowce kurhanowe
Pozycja szkieletu: brak zasad
W Polsce: Zachód – szkieletowe | Wschód – ciałopalne. | Wszędzie Kurchany | Dużo wyrobów brązu
Krąg Mogiłowy
w polsce :wczesnołużycka
Środkowa Epoka Brązu 1700-1200 Europa Centralna, południowo-wschodnia wczesnoluzycka- zachod Osadnictwo: grupy mobilne Ceramika: rozróżnicowana Pochówek: najpierw szkieletowe potem ciałopalne , kopce Wyposażenie grobów: u kobiet dużo ozdób bardzo różnych regionalnie, u mężczyzn po raz pierwszy długie mecze
Kultura Pół Popielnicowych
Urnfield system
Późna Epoka Brązu
1300-800
Europa Środkowadochodzi do anglii, wloch, francji,hiszpani
Osadnictwo: przejscie do osiadlego trybu zycia, Rozproszona budowa w małych miejscowościach
Domy: małe budynki
Pochówek: ciałopalny
Grobowce: cmentarze popielnicowe (zwykle urny)
Wyposażenie grobów : zdarzają się bogate groby (ale nie wiele)
duzo welny:
wzrost produkcji textylnej, nowe techniki tkackie
Kultura Łużycka
Lusatian Culture
Późna Epoka Brązu
1300-650
odmiana pol popielnicowych na terenie polski
Głównie Polska, , Czechy, Ukraina, Słowacja
Osadnictwo: otwarte
Ceramika:
Styl guzowy, zdobiony liniami dookolnymi albo żłobkami. ornamenty geometryczne, formy ulegaly zmianom i zalezaly od regionu
Pochówek: ciałopalny
Grobowce: najpierw kurhany, potem cmentarzyska ciałopalne
Specyfika: długotrwałe użytkowanie cmentarzysk. W późniejszym okresie kontakt z koczownikami - wzorują się na koczownikach
duze rozroznicowanie lokalne -pewnie rozne grupy etniczne
Kultura Sintaszta Arkaim
Wczesna Epoka Brązu 2200-1800 Rosja, potem Europa Wschodnia Osadnictwo: Stepy pochówek: szkieletowy grobowce: kurhany. chowanie w rydwanach pozycje szkieletów: odcinanie głów zmarłym, tworzenie masek grobowych Specyfika: Pojawienie się rydwanów (po raz pierwszy w historii)
Kultura Wessex
Wczesna Epoka Brązu (II połowa) 1800-1500 Anglia osadnictwo: Tella domy: kuliste pochówek: najpierw szkieletowy, potem ciałopalny grobowce: kurchany specyfika: początki celtic fields, stonehenge
Kultura El Argar
Środkowa Epoka Brązu 1750-1300 Morze Egejskie Fortece Kamienne architektura kamienna pochówek szkieletowy groby: skrzynie kamienne (dzieci - duże dzbany) groby w obrębie osiedni (nawet w domach)
Krąg Nordyjski
Wczesna Epoka Brązu - koniec 1700 1600 Dania, Południowa Norwegia krajobraz kurchanów długie domy, konstrukcja słupowa pochówek szkieletowy kurchany pozycja szkieletu: na wznak krzemienne naśladownictwo uzbrojenia z brązu
Kultura Grobów Zrębowych (NOUA)
Środkowa I Późna Epoka Brązu
1500 650
zemie rosyjskie (np. nad Dolnym Dniestrem)
otwarte, małe, zagęszczone osiedla
uboga ceramika, głównie misy i garnki
pochówki szkieletowe
kurchany - wewnątrz komór zbudowanych z pali drewnianych ułożonych na zrąb
pozycja szkieletu: embriolanlny
Zolniki – miejsca koncentracji odpadków popiołu, spalonych kości, potłuczonej ceramiki – powiązane z jakimiś obrządkami.
Kultura koczowniczo-hodowlana
Można utorzsamić ich z ludnościa Kimerów
Kultura Gava
Późna Epoka Brązu 1100 - 900 Karpaty i okolice, głównie Rumunia i Węgry otwarte, duże, na wyższych terenach Czarna na zewnątrz, jasna w środku pochówek ciałopalny niewiele znalezionych grobów dużo depozytów skarbów. Ośrodek metalurgiczny. Nagły zanik z powieszchni ziemi - z powodu kimerow albo katastrof naturalnych
Kultura Wczesnohalsztacka Północna
Późna Epoka Brązu (koniec) 800 600 Niemcy ceramika: malowana, bogato zdobiona pochówek: ciałopalny w skrzyniach, kurchany dużo brązu i żelaza, dużo elementów życia prywatnego w grobach elity o militarnym harakterze inspiracja kulturą koczowniczą
Kultura Wczesnohalsztacka Południowa
Późna Epoka Brązu (koniec) 800 600 Austria, Słowenia pochówki szkieletowe mniej zmian niż na północy metalowe naczynia z dużą ilością ozdób (mitologicznych?) zniszczeni przez Scytów
Kultura Scytyjska
Wczesna Epoka Żelaza
800 200
okolice Chin - rozpostrzenia się na Wschodniej Europie
szkieletowe
sztylety sercowe, specyficzne pociski strzał z zadziorami
przedstawienie zwierząt w zlocie
kontakt z Grecją i ciekawe rezultaty w postaci art i nie tylko - mieszanka kulturowa
wpływy na wiele kultur
imigracja na tereny wegier
zniszczenie kultury Halszteckiej południowej
Kultura Późnohalsztecka
Wczesna Epoka Żelaza 600 450 Niemcy krótkotrwałe państwa, Grody dzilące dzielnice na rzemiosła naczynia libacyjne pochodzenia greckiego pochówek ciałopalny kurchany - poszczegulne kurchany niezwykle bogate mocna zależność od Grecji Elity o kulturze dworskiej
Kultura Vucedul
Okres Przejściowy z Neolitu 3000 2200 bałkany stanowisko: Mala Gruda, Vucedol osadnictwo: tella domy: megaron ceramika: pięknie zdobiona pochówek: ciałopalny
Kultura Hadvana
Wczesna Epoka Brązu 2200 1600 Dolina Karpacka pochówek ciałopalny dużo drobnych ozdób drucianych
Kultura Otomani-Fuzesabomy
Wczesna Epoka Brązu (koniec)
1800 1500
Wshodniokarpacki - Słowacja, Węgry, Rumunia , Południowo-Wschodnia Polska
domy z glinianymi ścianami
Osady o wyraźnej hierarchii, regularna zabudowa wzdłuż rownolegle przebiegających ulic
Założenia obronne, świątynie z geometrycznymi fryzami
ceramika: bardzo bogato zdobiona (np. kolce na dzbanach)
pochówek: szkieletowy
pozycja szkieletów: k- lewy | m - prawy
specyfiki: centra metali, pierwszy szlak bursztynowy
Znaleziono świątynie (megafonowej - tylko tam , mykeny i kultura nugarow)
Kultura Nuragów
Środkowa Epoka Brązu - Epoka Żelaza 1600 200 Sardynia osady obronne ceramika: zdobione geometrycznymi szlaczkami grobowce: megalityczne z małym wejściem Specyfika: figurki z brązu megalityczne swiątynie 'noragi' zanika pod wpływem fenicjan
Kultura Villanova
Wczesna Epoka Żelaza
800 700
północna Italia
pochówek: ciałopalny
grobowce: urny (z twarzami, domkowe) | groby szybowe
kontakty z Anatolią
Pierwsze miasta w Itali (powiązane z Etruskami?)
Kultura Pomorska
Wczesna Epoka Żelaza 600 200 nad bałtykiem duża mobilność pochówek ciałopalny cmentarze grodowe | urny (z twarzami, domkowe)
Kultura Kastro
Wczesna Epoka Żelaza 500 400 Hiszpania proto-państwa kontakty z Fenicjanami
Kultura Traków
Wczesna Epoka Żelaza 500 400 półwysep Bałkański proto-państwa kontakty z Grekami
Pozycja szkieletu - k - prawy | m - lewy
Kultura Pucharów Dzwonowatych Kultura Unietycka Kultura Maruszy (Maros)
Pozycja Szieletu - k- lewy | m - prawy
Kultura Ceramiki Sznurowej
Kultura Mierzanowicka
Kultura Otomani-Fuzesabomy
Pozycja szkieletu na wznak
Krąg Nordyjski
odcinanie głów zmarłym, tworzenie masek grobowych
Kultura Sintaszta Arkaim
Pochówki szkieletowe (13)
Kultura El Argar Kultura Grobów Zrębowych (NOUA) Kultura Wczesnohalsztacka Południowa Kultura Scytyjska Kultura Ceramiki Sznurowej Kultura Pucharów Dzwonowatych Kultura Unietycka Kultura Mierzanowicka Kultura Sintaszta Arkaim Krąg Nordyjski Kultura Otomani-Fuzesabomy Kultura Maruszy (Maros) Kultura Singen Strubing
Pochówki ciałopalne (13)
Kultura Pól Popielnicowych Kultura Łużycka Kultura Gava Kultura Wczesnohalsztacka Północna Kultura Późnohalsztecka Kultura Vucedul Kultura Hadvana Kultura Villanova Kultura Pomorska Kultura Vatya Kultura Panońskiej Ceramiki Inkrustowanej Kultura Wieterzowska Kultura Belegis Dubovac Cirna
Pochówki ciałopalne i szkieletowe
Krąg Mogiłowy
Kultura Wessex
Kultura Terramare
Kultura Trzciniecka
akcent militarny
Kultura Ceramiki Sznurowej
dysk z Nedr
Kultura Unietycka
długotrwałe użytkowanie cmentarzysk | potem - kontakt z koczownikami, wzorują się na koczownikach
Kultura Łużycka
Pojawienie się rydwanów (po raz pierwszy w historii)
Kultura Sintaszta Arkaim
początki celtic fields, stonehenge
Kultura Wessex
krzemienne naśladownictwo uzbrojenia z brązu
Krąg Nordyjski
Zolniki – miejsca koncentracji odpadków popiołu, spalonych kości, potłuczonej ceramiki – powiązane z jakimiś obrządkami | kultura koczowniczo-hodowlana | można utorzsamić ich z ludnościa Kimerów
Kultura Grobów Zrębowych (NOUA)
dużo depozytów skarbów. Ośrodek metalurgiczny. Nagły zanik z powieszchni ziemi
Kultura Gava
Ceramika Czarna na zewnątrz, jasna w środku
Kultura Gava
sztylety sercowe, specyficzne pociski strzał z zadziorami
Kultura Scytyjska
mocna zależność od Grecji | elity o kulturze dworskiej
Kultura Późnohalsztecka
Kultura Traków
kontakty z Fenicjanami
Kultura Kastro
cmentarze grodowe | urny (z twarzami, domkowe)
Kultura Pomorska
Kultura Villanova
Groby megalityczne z małym wejściem
Kultura Nuragów
kultury mobilne
Kultura Pomorska
Krąg Mogiłowy
proto-państwa
Kultura Późnohalsztecka
Kultura Kastro
Kultura Traków
osady obronne
Kultura Nuragów
Kultura Terramare
pol popielnicowych w niemczech i szwajcarii
Osiedla Pelefitowe
Kultura Singen Strubing
pol popielnicowych w niemczech i szwajcarii
Tella
Kultura Wessex Kultura Vucedul Kultura Maruszy (Maros) Kultura Vatya Kultura Panońskiej Ceramiki Inkrustowanej Kultura Wieterzowska
Kultura Pucharów lejkowatych
Eneolit, 3700-1900 Polska, Niemcy, Holandia, Wołyń, Podole , Dania , trochę Szwedki Rozwój gospodarki na nizinach Pierwsze ślady stałej orki Krzemień pasiasty Handel krzemieniem Mało wyrobów miedzianych Groby kujawskie
Kultura Glina III Schneckenberg
Wczesna Epoka Brązu
2600-2000
Dorzecze dolnego dunaju (Rumunia, siedmiogrod )
Najstarsza brązowa w dorzeczu dunaju
Siedmiogrod - hodowla małych zwierząt
Rumunia - prymitywna gospodarka rolnicza
Gliniane wózki
Osadnictwo - z natury obronne (np tel)
Pochówek : różnie, niewiele (Bukareszt - szkieletowe embrionalne, siedmiogrod - ciałopalne w skrzyniach kamiennych, szkieletowe skurczone )
Wyposażenie : różnie
Po raz pierwszy w brazie (6 rzeczy)
• Transmicja kulturowa – podobieństwo kultury na dużym obszarze.
• Instytucjalizacja wojny, ideologie wojów
• Początki ‘cywilizacji miejskiej’ (np. Troja morska)
• Podział na cywilizacyjne centrum a barbarzyńską północ
• Pirwszy ‘szlak bursztynowy’
• Pierwsze miecze z brązu (pierwsza broń przeciwko człowiekowi)
(Pola bitewne, wiele szkieletów, czaszki przeszyte grotami)
Etap I – 2900-2200 – Okres Przejściowy z Neolituń
Północ
• Puchary dzwonowate, ceramika sznurowa, groby jamowe i katakumbowe
• Rozdział płci w rytuałach
• Mobilność – użycie koni głównie jako zwierząt pociągowychP
Południe
• Najstarsza Cywilizacja Miejska, w strefie morza Egeiskiego
• Anatolijska sieć handlowa
Etap II – 2200-1500 – wczesna Epoka Brązu
Północ • Upowszechnienie metalurgii (miedź) • Stabilizacja osadnicza (osady obronne) • Sieć kontaktów dalekosiężnych Południe • Kultura pałacowa (na Krecie) • Groby szybowe na lądzie Grecji • Powiązania z północą
Etap III – 1650/1500 – 1300/1150 – Środkowa Epoka Brązu
- Mobilność w Środkowej i Zachodniej Europie
- Rozkwit kultury na północy
- Stabilizacja osadnictwa na stepach
- Upadek starych ośrodków, które rozwijały się prężnie do 1500 pne
Południe:
• Bliskowschodnie wpływy w świecie Egeiskim
• Cytadele Mykeńskie
• Pierwsze dokumenty historyczne
Etap IV – 1300/1150 – 800/600 – Późna Epoka Brązu
Północ:
• Dominacja ciałopalnego obrządku (cała Europa)
• Stabilizacja osadnictwa
• Początki deponowania skarbów
• Na stepach pierwsze koczownicze społeczności – jazda konna, najazdy na osady
Południe • Okres ‘ciemnych wieków’ – mało wiemy • Nowe ośrodki władzy w okresie geometrycznym • Początek kolonizacji greckiej • Pojawiająca się literatura
Etap V – 800/600 – 400 – Wczesna Epoka Żelaza
Północ
• konflikty , migracje, pierwsze struktury państwowe
• powstają obszary peryferyjne świata śródziemnomorskiego
na zachodzie – kultura Halsztacka, na wschodzie – kultura Scytyjska
Południe
• Kolonizacja Grecka
• Cywilizacja miejska okresu archaicznego i klasycznego
Okres Przejściowy z Neolituń (4)
Kultura ceramiki sznurowej
Kultura Pucharów Dzwonowatych
Kultura Vucedul
Kultura Pucharów lejkowatych
wczesna Epoka Brązu (9)
Kultura Unietycka Kultura Mierzanowicka Kultura Trzciniecka Kultura Sintaszta Arkaim Kultura Wessex Krąg Nordyjski Kultura Hadvana Kultura Otomani-Fuzesabomy Kultura Glina III Schneckenberg
Środkowa Epoka Brązu (5)
Kultura Trzciniecka Krąg Mogiłowy Kultura El Argar Kultura Grobów Zrębowych (NOUA) Kultura Nuragów
Późna Epoka Brązu (7)
Kultura Pół Popielnicowych Kultura Łużycka Kultura Grobów Zrębowych (NOUA) Kultura Gava Kultura Wczesnohalsztacka Północna Kultura Wczesnohalsztacka Południowa Kultura Nuragów
Wczesna Epoka Żelaza (7)
Kultura Scytyjska Kultura Późnohalsztecka Kultura Nuragów Kultura Villanova Kultura Pomorska Kultura Kastro Kultura Traków
Kultury Belegis – Dubovac – Cirna
Środkowa-Późna Epoka brązu Horwacja – cmentarzycka całopalne. - dużo ceramiki w grobach - bogata w sztukę figuralną (np czlowiek na wozie
Chalkopiryt
od 1600
Ródy minerałów z głównym składnikiem miedzi siarczanowej
Złoża chalkopirytu
- Centralne na Cyprze. Kaukazie i Uralu, ale też w Europie i w Afryce.
- Europa – Karpaty, wschodnie Alpy, środkowa część Alp (najważniejsze centrum w Europie), Wyspy Brytyjskie, ziemie Hiszpańskie. Słabo potwierdzona w Europie Środkowej.
(nie wszystko w jednym miejscu – np miedź z Alp, ale już cynku tam nie ma, trzeba sprowadzić z innego rejonu)
Biały metal
Ponad 10% cyny = biały metal – słabszy, bardziej łamliwy, ale jeszcze ladniejszy kolor. Wynalazek bliskowschodi (prawdopodobnie) bo tam najstarsze znaleziska (Pierwsze znalezione – Ur, Mezopotamia).
centra uzyskania miedzi
Mount Gabriel, Irlandia - płytkie cięcia w skale. Niewielkie sztuczne jaskinie
Great Orme, Walia – kopalnia odkrywkowa. Proste kamienne tłuczki którymi rozłupywano skałę.
Miterberg, Austria – znanych wiele stanowisk pozyskiwania miedzi i pierwszych faz obróbek
Największe znane kopalnie.
Technika wydobywania miedzi
Rozpalanie ogniska, rozgrzewanie skały, ochładzanie, uderzanie w skałę.
Nowe Techniki Odlewu Miedzi
Technika na wosk tracony (nie znany w Eneolicie) | Piasek Formierczy – głównie dla prostych odlewów
Żelazo
X wiek - kończy się powoli miedź, powoli zaczynają żelazo ale nie chętnie.
600 BC = w europie powoli doszli do tego, co jest dobre w żelazie. Dopiero wtedy staje się ewolucją w Europie
(metal jest wszędzie, łatwy w urzyciu, wszystko z nim można zroic)
HIstoria Brązu (5 etapów)
4000-3000 - metalurgia elitarna 3000-2000 - kryzys metalurgii 2000-1600 - 'Szare Rudy' 1600-1000 - Chalkopiryt 1000-600 - Kryzys Surowca, początek 'czarnej metalurgii 600-X - Ewolucja żelaza w Europie
Główne centra brązu w Europie
Strefa Nordyjska, Strefa Atlantycka, Strefa Północnoalpejska, Strefa Siedmiogrodzka,
Broń , Ozdoby i inne z brązu
Sztylety Miecze Sikiery Noże Szpile Brosze/Zapinki/Fibule Brąsolety / naramienniki / naszyjniki Brzytwy Blacha Brązowa (naczynia i inne)
Sztylet
Wczesna Epoka: Rękojeść z kości, drewna (czasami z brązu) | sztylet przymocowany do długiej drewnianej rękojeśći. Czasami wszystkie elementy z brązu.
Średnia Epoka : Bardziej smukłe.
Późna Epoka: Zanika moda na sztylety
Wczesna epoka Żelaza - Wraca moda na sztylety. Często powiązane ze srodowiskiem koczowniczym, m. inn. Sztylety sercowate . Czasem bi-metaliczne (brąz i żelazo)
Miecze
Wczesna Epoka Brązu:Skupiska – np. w skandynawi (z Dunaju)
Średnia Epoka brązu: Rapiery Mekeńskie – bardzo długie miecze produkowane w Grecji i anatolii. Masowo produkowane około 1600 w Grecji. 1500 – powstają pierwsze typy długich mieczy, na pewni na podstawie mekeńskich
Późna Epoka Brązu: Miecze mają cięższe głownie, więcej mieczy z pełną rękojeści. Rękojeści z brązu.
Koniec Epoki Brązu: Wiele rękojeści. Pojawienie się jelcy.
Głownia ma na celu połączenie dwuch cech – gróbe ostrze, ale ma końcówkę spiczastą.
Początek Epoki Żelaza: Miecze żelazne, często większe rozmiary
Sikiery
Topory – z otworem do osadzenia trzonka.
Sikiera – nie ma otworu do osadzenia trzonka
Rozwuj: Innowacje których celem było lepsze ustabilizowane sikiery na trzonku
Od 1500: Z piętką. Skupianie siły uderzenia na końcówkach oprawy utrudniając rozpadnięcie się trzonka
Od 1200: Z tulejką. Pierwsze pewnie na terenach doliny karpackiej. Tam też produkowano najwięcej i najczęściej. Pod Koniec Epoki Brązu
Groty Brązowe
Mała różnica kształtów. Dopinują niewielkich rozmiarów. Póżniej liścia zaczyna być dłuższa.
Noże
Od Późnej Epoki brązu. Głównie Alpy i Skandynawia.
Późna Epoka Brązu: Krótkie ostrze długości rękojeścia
Schyłek Epoki Brązu: Długie, często bogato zdobione ostrze, noże skrzywione.
Brzytwy
zaczyna sie w Późna Epoka Brązu
Schyłek Epoki Brązu: często bogato zdobione.
Blacha Brązwa
zaczyna sie w Późna Epoka Brązu
Naczynia Metalowe - Zdażały się nawet bardzo ozdobne – 900 pne – niezwykła umiejętność.
Inne:
- blaszki do koni – nie do końca wiem do czego
- tarcze brązowe – kiedyś uważano, że tylko do parady, jako coś pięknego, ale ostatnio okazuje się, że mogły być używane do walki (Gentelmeni Brytyjscy badają to )
- Chełmy brązowe (np w Grecji)
- Pancerze brązowe – np. kultura Mekeńska
Schyłek epoki brązu – już z elementami anatomicznymi (alpejskie) bardziej przylegające do ciała
Sierpy
Bardziej się pokazują w grobowcach, a niezbyt w polach lub w osadach + nie są lepsze niż krzemienne
Czy były do celów rolniczych czy kultowe?
Występują masowo. Najczęściej znajdywane (setki tysięcy)
Szpile
Wczesna Epoka Brązu | Cypryjskie | z okolic Odry | Środkowa Epoka Brązu
Najwięcej różnorodności
• Głowki z krzyżem (1500)
wiele ozdób, bardzo różne typy, spore rozmiary (20-30 cm, jeden z największych – 70cm)
Późna Epoka Brązu
Mniej różnorodny. Zawijasy, dwie główki ślimakowe itp
Brosze/Zapinki/Fibule
Konkurują i prawie wymieniają szpile
Pojawia się około 1300.
Np. Zapinka Szpindersfelka – kształt migdałowaty, łopatkowe zakończenie szpili.
1200 – z jednego kawałka brązu. Rozwijają się na Bałkanach. Potem rozchodzą się po Europie, powoli dominując dwuczęściowe zapinki.
1000– największa różnorodność zapinek
600 – kuszowate – zdominowały po 500 pne, aż do średniowiecza
Brąsolety, naramienniki, naszyjniki
Największa różnorodność regionalna.
Zausznice, gróbe bronsolety
Środkowa Epoka: Ozdoby zakańczane zawijasami ślimaczymi
Rodzaje Pochówków
Ciałopalne, Kurchany, Szkieletowe
stanowiska pochówków Wczesna Epoka Brązu (6) Środkowa Epoka Brązu (3) Późny Okres Brązu (2) Wczesny Okres Żelaza (3)
Wczesna Epoka Brązu: Singen ; Nizna Mysla; Łęki Male; Sintaszta; Radley; Jutlandia i Szlezwik Środkowa Epoka Brązu Dacharzów ; Olmo di Nagara; Radzovce Późny Okres Brązu: Tresta Rzędowa ; Dolice Wczesny Okres Żelaza Domasław Hallstatt Pazyryk
Singen
Pochówek Wczesna Epoka Brązu
Alpy, w okolicy źródeł miedzi
K: glowa na poludnie ; M: glowa na polnoc
1) 6/8 M – sztylety -> jesli nie da sie okreslic płci – ustala sie że to męższyzna
2) wyjątek : kobiety ze sztyletem ale nie przy pasie
3) 4 skupiska – być może 4 klany
4) brak ceramiki. brąz z zanieczyszczeniami (= osoby zajmujące się metalurgią?)
5) nie ma grobów bogatszych od innych
Niżna Mysla
Pochówek Wczesna Epoka Brązu
(kultura Otomani?)
Groby Metalurgów
Słowacja, Południowy Wschód
• duża liczba przekopanych grobów.
• głównie szkieletowe, ale czasem ciałopalne.
• na boku, w pozycji skurczonej
• północ-południe
• m –prawy bok , k i dz – lewy bok
• zdażają się pochówki łączone (m i k, k i dz)
• k: ozdoby z kości zwierząt i materiału pewnie importowanego
• m: nażędzia i broń. Dziwne ‘ozdoby’ z kości, uważane że należały tylko do wojowników
• bogate wyposarzenie w naczynia ceramiczne
• wózek, znaleziony w grobie dziecięcym, może zabawka
• groby nie są nakładane jeden na drugi -> musiały byc jakoś oznaczane.
Południe – starsza część, północ – nowsza część
• znaleziono osady – Osada I – powiązane z cmentarzem
Osada II – nie powiązana z cmentarzyskiem. Jeszcze nie znaleziono cmentarza związanego z nim
Łęki Małe
Wczesna Epoka Brązu
Polska, Wielkopolska
Kultura: Unietycka (?)
Kurchanowe, nekropola elitarna
• najbogatrzy z grobów – kurchan I (ale to dlatego, że nie był zrabowany
• Najwiąkszy - kurchan IV
• wielkość: 35-45 m X 1-3 m
• znaleziono ‘groby przyległe’ - może rodziny, może ofiary itp.
• W przypadku wszystkich kurchanów w centralnych grobach zostali pochowani mężczyźni.
Jedynie w kurchanie I – meżczyzna i kobieta.
• Berło sztyletowe – znajdywane w bogatych pochówkach -> jeden z potwierdzeń wysokiego statusu pochowanych tam.
Sintaszta
Wczesna Epoka Brązu
Nekropola elitarna. 66 grobów
• Pochówków z rydwanami.
Czy rydwany były używane do walki, czy do rytuałów?
• Najstarsze w pochowane rydwany [2000 pne]
Być może Sintaszta = wynalazcy rydwanów
• Nowy rodzaj grot krzemiennych
• Kobiety również czasem pochowane z bronią
• Ofiary ze zwierząt. Nawet z koni -> niezwykle cenne zwierze.
• Praktyki w Sintaszta podobne do swiętego hinduskiego tekstu – łączone z indeeuropejczykami
Radley
Wczesna Epoka Brązu
UK
kultura: Puchary Dzwonowate
Bardzo długi okres urzytokwania cmentarza - VII faz
1. Wczwsnoneolityczny
2. Nie funkcjinyje
3. Pozny neolit, puchary dzwonowate
4. Wczesny brąz
• Rów dookolny wokół kopca.
• Zmarli byli czasem dodawani po pierwszy pochówku
• Chowanie szkieletowe i ciałopalne (nawet w tym samym miejscu)
Jutlandia i Szlezwik
Trumny kłodowe.
Świetnie zachowane ciało zmarłego
Wczesna Epoka Brązu
(Dania)
Drewniane pochwy, skurzane elementy
(w muzeum w kopenchadze)
• Możliwość precyzyjnej dendochronologii (1500 – 1400)
• W trzech przypadkach groby były jeden nad drugim, mimo że różnica między nimi była krótka (może 1 rok)
• Uważa się że elitarny -> duże obiekty, bogate wyposażenie
• Najbogaciej wyposażeni – mężczyźni: miecze, przedmioty codziennego urzytku
• Znaleziono nawet kawalki strojów -> dzieki czemu rekonstruuje się wygląd ubrań epoki brązu.
Dacharzów
Środkowa Epoka Brązu
Kultura Trzciniecka
wojewodztwo swietokrzyskie
Dom zmarłego : rodzaj budynku konstrukcji słupowej bądź szałasowej, budowane nad jamą grobową. Może funkcjonowały w sposób otwarty przez jakiś okres, a dopiero potem były przykrywane.
Znane na terenie całej Europy w epoce brązu i wczesnj epoce żelaza.
Olmo di Nagara
Środkowa Epoka Brązu 15000-12000 Północno Italskie • Mężczyźni bogato wyposarzeni w broń i w przedmioty codziennego uzytku Szkielety - w pionie
Radzovce
Środkowa Epoka Brązu Południowa Słowacja Pochówki Ciałopalne • 1300 pochówków • W najbogatrzych grobach – od kilku do kilkunastu naczyń ceramicznych
Tresta Rzędowa
Późny Okres Brązu
Pochówki Ciałopalne.
• Garnki niezwykle do siebie podobne ‘standardowy repertuar naczyń’ używanych do pochówku.
Dolice
Późny Okres Brązu
Wojewodztwo zachodniPomorskie
Pochówki Ciałopalne
Pochówki płaskie i kurchany
Spalone ciała w komorach centralnych były rozdzielone warstwami ziemi
Obecność rytualnie tłuczonych naczyń (wyposarzenie stanowily fragmenty a nie całe naczynia)
Domasław
Wczesny Okres Żelaza
Wojewodztwo Dolnośląskie
Pochówki Ciałopalne
• Groby komorowe, bardzo bogato wyposarzone.
• 1028 grobów – przebadano 239.
• Bardzo bogato wyposażone – w naczynia i przedmioty z brązu i żelaza
• Metaliczne wyposażenie nie jest palone ze zmarłym. Zdażają się małe części brązu spalonego wraz ze zmarłym
• Nacznia malowane (czerwony-biały-czarny)
• Wózek – moze przeniesienie iniatórowe tradycji halsztackiej, gdzie elita była chowana z wozami.
Hallstatt
Wczesny Okres Żelaza
• Ciałopalne i szkieletowe (praktycznie pół na pół)
• Groby wojowników – obrządek ciałopalny
• Nietypowe dla okresu i dla regionu
• 1300 grobów. Szacuje się, że w obręie całego cmentarzyska – 2000-4000.
• Dokumentacja (19 wiek – ale bardzo dobra jak na te czasy)
• Jamy 1-1.5 m.
• Bogate Wyposażenia -> może z powodu kopalni soli w okolicy - zajmowali się dystrybucją soli.
• Naczynia ‘do rytualnego picia wina’ – pod wpływem cywilizacji greckiej
Pazyryk
Wczesny Okres Żelaza
Kultura Stytyjska
W Górach Ałtaj W Rosji
• Świetnie zachowane szczątki organiczne.
• Kurchany
• Wyposarzenia pokojowe (krzesła, stoły, dywany)
• ‘księżniczka z Pazyryk’ – ciało wytatuowane wyobrażeniami gryfów i jeleni.
Prawdopodobnie zmarła na raka piersi albo w skutek upadku – zmarła 25-30 lat
Pochowana w drewnianej trumnie z przedstawieniami jeleni.
Była łysa i nosiła perukę
Kształt czaszki i wygląd szkieletu – zbliżone to teraźniejrzej populacji.
Bruszczewo
Zachodnio-Wielkopolski, (Niż)
21-18 BC
Początek 19 wieku BC – powstaje fortyfikacja od strony wschodniej z rodzaju ‘FASZYN’ (drewniane płotki). Może przeciw powodziowe.
18 wiek pne – degres gospodarczy - pola nie uprawiane, las sie poszeża.
[Być może głownym powodem było podnoszenie się poziomu wody.]
Część wschodnia, często zalewana wodą, dała możliwość znalezieina wielu dobrze zachowanych elementów (np. drewno z fortec, co dało możliwość dendochronologii)
Znaleziono dużo elementów bursztynowych.
Emod Nagyhalom
Niziny Wegierskie, Stanowisko tellowe Przeprowadzono badania geomagnetyczne: Widać domostwa Być może zewnętrzny rów -> osiedle c onajmniej dwu-członowe Po lewej spalony dom W środku – nie spalony dom Rejony zasobowe-odpadkowe Przeprowadzona badania powierzchowne Rekonstrukcja domu: Ściany: 6/8 -10/12 m długości – w sposób zrębowy albo z plecionki drewnianych i oblepianych gliną.
Maszkowice
18-16 wiek pne
Karpaty Polskie , kultura Otomani
Badane przez prof. Przybyłę. (kiedyś przez Marię Cybalską)
Fazy osady
Gruby układ faz osadniczych. 8 fas osiedla (do okresu celtyckiego, z przerwą kilkuset lat)
Maszkowice I - 18 wiek połowa – wzniesienie kamiennego muru. Nie udało się jeszcze odnaleść domów z tamtej epoki
Maszkowice II - 17 wiek – regularne zabudowanie, dużo artefaktów ceramicznych, zbórz itp. Osada kończy sie pożarem
Maszkowice III – 17 połowa-16 połowa – nowe domy
Fortyfikacja
Bardzo mała osada. Trudno odpowiedzieć na pytanie po co fortyfikacje zbudowali.
rekonstrukcja
Faza 1 – mur był samo-stojący. Faza II – konstrukcja była już przysypana ziemią. Mur funkcjonował tylk okilkadziesiąt lat.
Wysokość murów – ok. 3 metrów. Być może ze ‘schodkami’ we wewnętrznej części.
Szerokość – ok. 2.5 m
Nie obrabiany kamień. Chociaż wewnętrzna listwa jest już obrobiona.
(Za względu na rodzaj kamienia – być może więcej kamieni było obrobionych ale w tym momencie ciężko stwierdzić. )
Kamień czase ciężki nawet na pół tony.
Lica wewnętrzna – najlepiej zachowane (zewnętrza się obsunęła)
Rekonstruckja wczesno-brązowe:
Na razie czystko hipotetyczna, strefa bardzo zniszczona ale nadal w trakcie badań.
Domostwa: Kamienna podwalina pod ścianą, zbudowana z otoczaków dunajewskich. Przesteń gdzie być może były słupy.
Dom był spalony
Ustawiona na długich belkach.
Znaleziska w domu – fragmenty naczyń, kości zwierzęce, ziarna zbórz, szydła, brąz, ozdoby
Pomaga przy rekonstrukcji podziału domostwa
Spissky Stvrtok
Złote elementy ozdobne znalezione w ‘strefie nekropoli’
Szlaki chandlowe.
Znalezisko o charakterze kultowym:
Jama ze szkieletami 5 dzieci, 3 kobiet i 1 mężczyzny. Raczej nie ofiary konfliktu tylko kultowości. Wiele potłuczonych naczyń, ktorymi te szkielety zostały pochowane. Naczynia sie nie kleją, celowo potłuczone.
Gradina Monkodonja
18 - 13 wiek pne
Etap 1 – akropol otoczony murem
Dwie bramy – główne wejście i wąskie przejście
Mury - Inny surowiec niż maszkowice – wapień.
Pochówki :
Wbudowane w samą konstrukcje muru i w murowi wspólczesne
pochówek zakładzinowy?
Stanowisko dobrze opublikowane (nowoczesne badania)
• Nie ma importów ceramiki mekeńskiej.
• Znaleziono bursztyny
• Znaleziono ceramikę z doliny karpackiej
kontakty między karpatami a morzem adriatyckim.
Kastanas
Wczesny brąz – czasy Rzymskie
Osiedle tellowe.
Tell posiada ok. 12-13 m
Domostwa z cegły suszonej na słońcu.
Koniec okresu mekeńskiego – 12 wiek -> zniszczenie uwczsnych domów
Zmienia się typ budownictwa. – powyżej poprzednie domy, poniżej – po 12 wieku
Z ‘nowym’ okresem osadniczym pojawia się nowa ceramika .
Cornesti-larcuriCornesti-larcuri
Północno zachodnia Rumunia.
Osiedle ogromne – 17km
Wiele fortyfikacji (4 pierścieni)
Największe osiedle w EU zachodniej
Konstrukcja umocnien – rów i wał.
Wały byly reperowane
Prowadzone są badania obecnie (teraz – Paleobotaniczne).
Badania geomagnetryczne i powierzchniowe.
Brama występuje co kilka metrów -> nie cele obronne tylk oinne?
Biskupin
772 pne
Kultura Łóżycka
Doskonale zachowane reliqwia drewniane.
Fortyfikaca drewniana. Wały w konstrukcji skrzyniowej (skrzynie dębowe z ziemią w środku)
Jedna brama wejściowa
Siatka protomiejska
(inne znane: sobjejuchy)
Zamieszkane przez kilkaset –tysiąca ludzi
Domostwa były bardzo podobne - wejście, palenisko po prawej stronie, po lewej część prywatna, podobne rozmiary domostw.
Łubowice
(Jan Chohorowski)
Łupczyce (wshód), niedaleko Radziboża, Odra
• Największa osada fortyfikowana w Polsce - 25 hektarów
• Zabudowany wioską ‘Łubowice’, zniszczony przez działalność rolniczą
2 fazy
W 2giej fazie – fosa
Być może pomost wokół fortyfikacji.
Cmentarzysko ciałopalne - Ponad 500 pochówków
Teren gęsto zasiedlony, okres niebezpoeczeństw.
Łubowickie mimo że było stale zamieszkane – pełnił rolę refugium . (potrzebne w tym okresie, patrz Smolenice Molpir)
Smolenice Molpir
Słowacja, Wschodnio-Halsztackie
Fortyfikacje kamienno ziemne, do których dobudowane były domostwa.
Możliwość identyfikacji najazdu na osiedle. Najazd Scytyjski.
[Fragmenty szkieletów, liczne szkielety, w wejściach liczne scytyjskie groty strzał (ponad 400)
7-6 wiek – osiedle zdobyte
Wicina
Najdłuższe badania wykopaliskowe w Polsce
Dobrze zachowana fortyfikacja i domostwa
Wał ze skrzyń drewnianych.
Wzdółż fortyfikacji drewniana ścieżka.
Również uległa agresji koczowniczej. Został zdobyty przez scytów (czekany scytyjskie, strzały)
6 wiek II połowa -> osiedle upada
Pszenica
triticum
rodzaje przenicy
Triticum Momoccocum
Triticum Tunglolum
Triticum Dicoccom
Triticum Durum
jęczmień
hordeum vulgare
rodzaj uprawy
pszenica (różne rodzaje) - Przenica była podstawą. Dominowała na terenach całej Europy.
jęczmień - również był wykożystywany -> dla zwierząt i do piwa.
Na terenie grecji to Jęczmień był podstawą nie pszenica
Proso - nowość epoki brązu. Pod koniec epoki brązu – bardzo popularne na strefach koczowniczych, stepowych
żyto - pojawia sie najpóźniej. Jest najbardziej odporne na duże chlody – bardziej wytrzymałe
bobik/faosla/len
Cmentarzysko w Przeczycach
900-600 pne
Środowisko zchorowane i biedne, ale też tam jest rozróżnicowanie grobów
Długość jam grobowych zależna od wieku pochowanego.
Wyposazenie się powtarza -> wyposażenie rytualne.
Dzieci nic nie dostają -> od 4 lat dostają -> po 50 lat nic nie dostają
Pionowa struktura społeczeństwa.
Groby również wykazaywały hierarchie dziedziczną.
