Bølger og stråling Flashcards
Bølgjer
Transport av energi utan at det blir flytta masse.
Periode
Tida det tek for eit punkt på ei bølgje å gå gjennom ei heil svinging.
Frekvens
Kor mange svingingar bølga gjer per sekund.
Måleeininga er hertz(Hz). kjem det 100 bølgetoppar på eitt sekund, er frekvensen 100 Hz.
Frekvens= Kor mange svingingar/tid
Høg frekvens betyr at dei svingar raskt og det er kort avstand mellom bølgjetoppane. slike bølgjer har kort bølgjerlengd.
Amplitude
Høgda til ei bølgje frå 0-punktet.
Bølgjefart
Kor langt bølgja beveger seg på eit sekund. Du kan følgje ein bølgetopp og sjå kor langt den flyttar seg på eit sekund.
Bølgjefart=frekvens gongar bølgjelengd
Langsbølgjer
Bølger breiar seg ved at molekyla svingar parallelt med bølgjeretninga. Eks: Lydbølger.
Tversbølgjer
Bølgene breier seg opp og ned på tvers av bølgeretninga. Eks: vassbølger
Refleksjon
Eit bølgefenomen.
Ei bølge som treffer ei flate og blit kasta tilbake. Speilbilde=refleksjon
Innfallslodd og innfallsvinkel
Linja som står vinkelrett (90grader) på spegelen er innfallsloddet.
Vinkelen mellom innfallsloddet og fartsretninga for dei innfallande bølgene er innfallsvinkelen. Vinkelen mellom innfallsloddet og den reflekterte lysstrålen ut frå spegelen vil vere lik innfallsvinkelen.
Bryting
Døme: Når du står med vatn til livet og ser ned på beina dine.
Når ein serie med lysbølger med ei viss bølgehastighet og bølgelengd treffer eit stoff med andre eigenskapar, vil nokre av bølgene bli reflekterte. Desse bølgene vil ha lik bølgelengd og bølgehastighet som dei opphavelege bølgene. Resten av bølgeenergien i det opphavlege bølgetoget vil gå vidare med ei ny hatighet som er avhengig av stoffet det går over i. Bølgelengda blir dermed ei anna. Lysbølgene skiftar retning og vi får bryting-
Interferens
Når to bølger møtest og påverkar kvarandre. Dersom bølgjetoppar møter bølgjetoppar og bølgjebotnar møter bølgjebotnar, forsterkar bølgene kvarandre og amplituden blir større. Dersom ei bølgetopp møter ei bølgebotn, kan bølgene utløyse kvarandre og forsvinne. Det nye bølgemønsteret som oppstår er summen av utslaga til dei møtande bølgene.
Eksempel: regndropar som fell i vatn lagar bølger som kan treffe kvarandre.
Bøying av bølgjer
Ei bølge møter ei hindring eller går gjennom ei smal opning. Kor mykje bølgene blir bøyde, avheng av forholdet mellom breidda på opninga og bølgjelengda. Dersom opninga er smal i forhold til bølgelengda, blir bøyingseffekten tydlegare, og bølgjene sprer seg i alle retningar og lagar eit nytt mønster.
Eksempel: Du kan høyre lyden frå ei lydkjede sjølv om du står bak eit hjørne.
Ståande bølgjer
Oppstår når bølger med lik frekvend og motsett retning møtest og skapar interferens. Desse bølgene flyttar seg ikkje i rommet, men svingat opp og ned på samme stad. Ved nodane står bølgja heilt i ro, medan ho svingar mest mellom nodane. Ståande bølger kan dannast i vatn, på ein streng eller eit tau, til dømes når bølgene blir reflekterte tilbake frå ei hindring.
Elektromagnetiske bølgjer (EM-bølgjer)
Transport av energi i form av bølger med både elektriske og magnetiske eigenskapar. Dei treng ikkje eit stoff for å breie seg og kan gå gjennom tomt rom, til dømes stråling frå sola eller radiobølger frå romskip. Synleg lys er ein del av EM-bølgene som auga våre kan oppfatte. Når bølgelengda er kortare enn 1mm, kallar vi det elektromagnetiskstråling. EM-bølger og EM-stråling er det samme, men med ulik frekvens.
EM-spekteret
Viser alle typar elektromagnetisk stråling, ordna etter bølgelengd eller frekvens. Bølgelengda blir kortare og energien høgare når vi går frå radiobølger til gammastråling.
(Grus i mikro radio)
Gammastråling
Røntgen stråling
Ultrafiolett stråling
Synleg lys
Infraraud stråling
Mikrobølger
Radiobølger
Foton
Liten energipakke som fraktar energi i elektromagnetisk stråling. Energien til eit foton er avhengig av frekvensen på strålinga: høg frekvens gir meir energirike foton, medan låg frekvens gir mindre energirike foton. Foton har ingen masse, men beveger seg alltid med lysfarten.
Eksitering
Eksitering skjer når eit atom eller eit elektron får tilført energi og blir løfta opp til eit høgare energinivå. Denne energien kan kome frå til dømes varme, lys eller elektrisk påverknad. Atomet eller elektronen er då i ein eksitert tilstand, men denne tilstanden er ustabil. Når atomet eller elektronen fell tilbake til eit lågare energinivå, blir energien frigitt, ofte som lys eller elektromagnetisk stråling.
Emisjon
Utsending av energi i form av lys eller annan elektromagnetisk stråling. Det skjer når eit atom eller ein elektron går frå ein eksitert tilstand tilbake til eit lågare energinivå. Energien som blir frigjort blir sendt ut som foton. Til dømes sender ein glødande lyspære ut lys gjennom emisjon når atom i filamentet frigir energi.
Emisjonsspekter
Viser kva slags bølgelengder som blir sendt ut når elektrona i eit atom hoppar tilbake til eit lågare energinivå, etter å ha blitt eksitert til eit høgare nivå. Det blir gitt frå seg energi i form av lys, og dette lyset har bestemte bølgelengder. Kvar bølgelengde tilsvarar ein bestemt farge, og desse fargane dannar spekteret.
Kvar type atom eller grunnstoff har sitt eige unike emisjonsspekter fordi elektrona i forskjellige grunnstoff har ulike energinivå.
Kontinuerligspekter
Kvitt lys inneheld alle fargar. Når kvitt lys passerer gjennom eit prisme, blir lyset delt opp i eit spekter av fargar. Dette skjer fordi lys med kortare bølgelengd blir meir bøyd enn lys med lengre bølgelengd. Resultatet er eit kontinuerlig spekter, der alle fargane fra raudt til fiolett visast utan avbrudd.
Absorpsjonsspekter
Viser kva slags bølgelengder eit stoff absorberer. Når sollyset går gjennom kalde gasser, absorberer gassane lys på bestemte bølgelengder, og elektronane i atoma hoppar til høgare energinivå. Dette skapar mørke linjer i eit ellers kontinuerlig spekter, fordi lys på disse bølgelengdene blir “fjernet” før det når oss.
raud forskyving
Skjer når lysbølgene blir strukket, og bølgelengden blir lengre. Dette skjer når kjelda til lyset beveg seg bort fra oss. I eit spekter ser vi at lys med kortare bølgelengder blir forskyvd mot lengre bølgelengder. Dette er eit teikn på at kjelda beveg seg bort, og er ein effekt som kan observeres i spekteret frå stjerner og galakser som beveger seg vekk frå oss.
blå forskyving
Skjer når lysbølgene blir samantrykt, og bølgene blir kortare. Dette skjer når kjelda til lyset beveg seg mot oss. I eit spekter ser vi at lys med lengre bølgelengder blir forskyvd mot kortare bølgelengder. Dette skjer når stjerner og galakser beveg seg mot oss, og vi kan bruke denne effekten til å måle hastigheten på objektets bevegelse.
dobblereffekten
Beskriver korleis frekvensen(eller bølgelengda) til ein bølge endrast når kjelda til bølgen beveg seg i forhold til observatøren.
Blåforskyving skjer når kjelda beveg seg mot oss, og bølgelengdane blir kortare (blått lys).
Raud forskyvinh dkjer når kjelda beveg seg fra oss, og bølgelengdene blir lengre (raudt lys).
Dobler effekten kan observerast i lyd(lyden av ein bil som nærmar seg og deretter fjerner seg) og i lys (frå stjerner og galakser).
Isotopar
Variantar av eit grunnstoff som har same antal protonar, men ulikt antal nøytronar i kjernen. Dette fører til at isotopane har ulik atommasse. Isotopar kan vere stabile og ustabile, og dei ustabile isotopane kan gjennomgå radioasktivt forfall.
Nukleontal
Summen av protonar og nøytronar i kjernen. Det blir også kalla atommasse-nummer.
Eksempel: Karbon har 6 protonar og 6 nøytronar, så nukleontalet er 12.
Ioniserande stråling
Stråling som har nok energi til å fjerne elektronar frå atom eller molekyl, og dermed danne ion. Dette kan føre til skader på celler og DNA, og kan vere farleg for helsa.
Ioniserande stråling inkluderer ulike typar stråling som alfa, beta og gammastråling.
Radioaktivitet
Prosessen der ustabile atomkjerner spontant sender ut ioniserande stråling for å bli meir stabile. Dette skjer når atoma har for mange nøytronar eller protonar, og dei prøver å oppnå stabilitet ved å sende ut stråling. Dei vanlege typane radioaktiv stråling er: Alfa, beta og gammastråling.
Alfastråling
Ein type radioaktiv stråling. Beatår av 2 protonar og 2 nøytronar. Det betyr at når eit ustabilt atom, som uran sender ut alfapartikkel, mister det 2 proton og 2 nøytron. Det fører til at atomnummeret til stoffet reduserast med 2, og atommassen med 4. på denne måten blir det opprinnelege grunnstoffet ommdanna til eit nytt grunnstoff, for eksempel frå uran til thorium.
Alfastråling kan ikkje trenge gjennom materialer som papir, men kan vere svært farlig om den kjem i kontakt med kroppen.
Betastråling
Ein type radioaktiv stråling.
Skjer når eit ustabilt atom sender ut eit elektron, som kallast ein bete-partikkel. Thorium(atomnummer 90) skjer dette ved at nøytron i kjernen blir omdanna til eit proton og eit elektron. Elektrobet sendast ut med stor fart frå kjerna, medan protonet blir værande i kjerna.
Som resultat av dette, aukar atomnummeret med 1 fordi eit nytt proton er lagt til i kjernen, og stoffet blir omdanna til protaktinium. Atommassen endrat difor ikkje fordi eit nøytron blir erstatta med proton.
Gammastråling
Ein type elektromagnetisk stråling som er svært energirik. Når eit atom sender ut alfa eller betastråling, kan det ha overskotsenergi som blir sendt ut som gammastråling. Dette skjer for at atomkjerna skal oppnå ein meir stabil tilstand etter at den har sendt ut alfa eller betastråling.
Strålingsaktivitet
Kor raskt et radioaktivt stoff sender ut stråling. Den målast i enheten Becquerel (Bq) som definerast som radioaktivt forfall per sekund. Jo høgare strålingsaktivitet, desto fleire atom i eit stoff sender ut stråling per sekund.
Geigerteljar
Instrument som brukast til å måle ioniserande stråling som alfa, beta og gammastråling.
Geigertellaren registrerer kvart treff frå ioniserande stråling ved å produsere eit lydsignal. Kvar gang strålingen treffer detektoren skapar det ein ionisering som gir eit tref, og geigerteljaren teller disse treffene.
Dosimeter
instrument som måler mengden ioniserande stråling som ein person eller eit objekt har blitt utastt for over tid. Dosimeteret kan brukast til å overvake strålingseksponering, spesielt i miljø der folk kan komme i kontakt med radioaktiv stråling, som medisinske, industrielle eller vitenskapelege samanhengar.
Eininga Becquerel
antall radioaktive forfall per sekund. Om eit stoff har ein radioaktivitet på 1 Bq, betyr det at det skjer eit forfall per sekund.
Halveringstid
Den tiden det tek for halvparten av atoma i ein mengde radioaktive stoff å omdannast til eit anna stoff.
Etter ein halveringstid vil mengden radioaktivt stoff vere redusert til 50% av den opprinnelige mengden.
Eksempel: I thorium-234 er halveringstida 24 dagar. Etter nye 24 dagar er halvparten av det resterande thoriumet omdanna. Då er tre fire delar av den opphavlege thoriummengda omdanna.
Biologisk halveringstid
Tida det tek frå eit radioaktivt materiale kjem inn i ein levande organisme, til halvparten er ute av organismen…………….
Gray
Eining som måler kor mykje energi frå ioniserande stråling som blir avsett i eit stoff. 1 gray tilsvarer at 1 joule energi blir avsett per kilogram av stoffet som blir bestrålt.
Stråledose
Den energimengda som blir avsett i stoffet som blir bestrålt.
Når vi skal vurdere om ei strålekjede er farleg for oss, er det ikkje nok å kjenne aktiviteten som vi måler i becquerel. Det som er viktig er kor mykje energi strålinga gir frå seg til cellene i kroppen, det vil seie kor mykje kroppen obserberer. Eininga for dosa er gray(Gy).
1Gy=1 J/kg
Sievert og millisievert mSv
Einingar som blir brukt for å måle den biologiske verknaden av ioniserande stråling på menneskekroppen. Dei tek omsyn til at ulike typar stråling har ulik evne til å skade vev. Effekten av 1 Gy alfastråling er mykje større enn 1 Gy beta-eller gammastråling, men effekten av en sievert alfastråling er den samme som 1 sievert beta- eller gammastråling.
Bakgrunnsstråling
Naturlege strålingen som finst i miljø rundt oss heile tida.
- Kosmiskståling-stråling frå sola og stjerner.
- Terrestrisk stråling: Stråling dep naturlege radioaktive stoff i jorden som uran og radon.
- Inne i kroppen: Naturlige radioaktive stoff som finst inne i menneske
- Bygningmaterialer: radioasktive stoff som kan vere i byggematerialer.
Vanlegvis får vi ein dose på 2-3 mSv per år frå bakgrunnsstråling. Dette er normalt og ikkje farleg for helsa vår.
Kosmisk stråling
Stråling som kjem frå sola og andre stjerner i universet……
UV-indeks,
eit mål på kor sterk UV-strålinga frå sola er. Nær ekvatoren kan UV-indeksen vere på rundt 15 midt på dagen. I Noreg ligg UV-indeksen omkring 4-6 ved klarver om sommaren. Med ein UV indeks som er dobbel så høg er det stor risiko for å bli solbrend.
Tynt skydekke dempar berre UV-strålinga ubetydeleg, men eit tjukt skydekke kan redusere UV-strålinga til det halve. Rein nysnø reflekterer opptil 80% av UV-strålane. Eldre snø reflekterer mindre. Kor tjukt osonlaget er varierer med årstidene og kan også påverke strålingsintensiteten av UVB.
UV-A, UV-B, UV-C
forskjellige typar UV-stråling frå sola og dei har ulik påvirkning på huden våra.
UV-A
Lengste bølgelengden av UV-stråling og den står for ca 95% av UV-strålingen som når jordas overflate. UVA kan trenge dypt inn i huden og bidra til aldring, rynker og kan også vere medvirkande tilhudkreft på lang sikt. Den er til stades heile dagen uansett ver forhold.
UV-B
Har kortare bølgelengder enn UV-A, og det er den som er ansvarlig for solbrenthet. UVB stråling kan skade DNA i hudcellene og føre til hudkreft. Den er sterkast midt på dagen og i sommarmånadane. Sjølv om mindre mengder UVB når jordas overflate, kan den vere veldig intens.
UV-C
Den mest skadelege typen UV-stråling, men når ikkje jordas overflate fordi den blir absorbert av ozonlaget i atmosfæren. UVC kan foråsake alvorlege helseproblem dersom vi blir utsatt for det, men heldigvis blokkerast det effektivt av ozonlaget.
