5. kafli - Skynhrif og skynjun

Question 1

Skynjun

Answer 1

Allar upplýsingar um umheiminn eru fengnar í gegnum skynfærin

Skynfærin nema orku og umbreyta í taugaboð.
- þetta köllum við skynhrif (sensation).

Miðtaugakerfið vinnur út og túlkar þessi taugaboð og gefur þeim einhverja merkingu.
- Þetta köllum við skynjun (perception)

Question 2

Áreiti (stimuli)

Answer 2

Einhver hlutur eða atburður sem leiðir af sér einhversskonar viðbragð - svo sem skynjun eða einhvers konar hegðun.

Merking hugtaksins getur verið breytileg eftir notkun, t.d örlítill munur á notkun í skynjunarsálfræði og atferlisgreiningu.

Dæmi:

• sjónáreiti -> visual simulus
• Hljóðáreiti -> auditory stimulus
• Snertiáreiti -> tactile stimulus
• Greinireiti -> Discriminative stimulus

Styrkjandi áreiti - > Reinforcing stimulus.

Question 3

Skilningarvitin fimm

Answer 3

• sjón
• heyrn
• lykt
• bragð
• snerting

En við skynjun líka:

• líkamstöðu
• afstöðu miðað við þyngdaraflið
• Húðin skynjar hita
• ofl.

Question 4

Orka

Answer 4

Öll skynfæri þurfa að umbreyta orku í taugaboð
- Þetta ferli kallast umleiðsla.

Sjón: ljósleindum
Heyrn: breytingar á loftþristingi 
Lykt: efnaorku
Bragð: efnaorku
Snerting: hreyfiorku
Hiti: varmorku
osfv.

Question 5

Sáleðlisfræði (psychophysics)

Answer 5

Sáleðlisfærði kannar tengslin milli áreita og skynhrifa

Áhersla á að magnbinda skynjun.

• hver er minnsti skynjaði áreitisstyrkur? Skynþröskuldur (absoloute treshold)
• hver er minnsta skynjaða áreitisbreyting? Aðgreinamunur - minnsti merkjanlegi munur (differnence treshold eða just noticable difference)

Question 6

Skynþröskuldur

Answer 6

Absolute threshold

Finnum skynþröskuld, eða minnsta greinanlega áreiti.

1. birt þátttakanda áreiti á mismunandi styrk, frá mjög lágum styrk upp í miðlungs háan.
2. Skrásetjum hversu oft þáttakandinn segjist greina áreitið.
3. finnum fallið (function) sem lýsir svöruninni.
4. finned gildi áreitisstykr (x-ás) þar sem svörunin er í 50% (y-ás) - þetta er skilgreint sem skynþröskuldurinn.

Question 7

Svarhneigð

Answer 7

Sumir eru líklegri en aðrir til að segja “já ég finn mun” eða “já ég sé áreitið”, án þess að vera endilega næmari.

Mismunandi persónuleikar leiða til mismunandi hegðunar. Líka í sáleðlisfræðitilraunum.

Við sumar aðstæður erum við líklegri til að vera í frjálslynd í svörum, en við aðrar erum við íhaldssamari.

Merkjagreining.

Question 8

Merkjagreining (signal detection theory)

Answer 8

Í merkjagreiningu eru skrásettir ferns konar atburðir:

Áreiti er birt og greint - hit
Áreiti er birt og ekki greint - miss
Ekkert áreiti birt, en talið greint - false alarm
Ekkert áreiti og ekkert greint - correct rejection

Til að fá enn betra mat á næmni þátttakenda, er hægt að hafa áhrif á svarhneigð með því að auka jákvæð/neikvæð áhrif af tiltekinni svörun:

• borga 10kr fyrir hvert hit, en draga frá 2 kr fyrir hvert false alarm –> frjálslynd svarhneigð
• borga 2 kr fyrir hvert hit, en draga frá 10kr fyrir hvert false alarm –> íhaldssöm svarheigð.

Question 9

Ílag (input) og frálag (output)

Answer 9

Ílag: það sem fer inn í ehv kerfi, svo sem framleiðsluferil, taugakerfi eða tölvukerfi og umbreytist í ehv annað.

Frálag: það sem kemur út úr einhverju kerfi, eftir að hafa gengist undir einhvers konar umbreytingu.

Dæmi:
Ílag í tölvu: spennubreytingar á lyklaborði.
Frálag í tölvu: skjámynd sem sýnir bókstafina sem slegnir voru inn á lyklaborð.

Ílag í taugakerfi: loftþrystingsbreytingar vegna vængjasláttar moskítóflugu.
Frálag úr taugakerfi: Viðbragð handar sem slær í átt að flugunni.

Hljóð>úrvinnsla í heila>viðbragð.
Ílag>ferill>frálag

Question 10

Hvert er ílag sjónkerfisins

Answer 10

Rafsegulbylgjur með bylgjutegund á bilinu 400-700 nm

Mismunandi bylgjulengdir innan þessa bils skynjast sem mismunandi litir.

Bylgjur á þessari bylgjulengd endurvarpast af umhverfinu, ólíkt röngtengeislum, sem eru af smærri bylgjulengd og útvarpsbylgjum, sem eru af stærri bylgjulengd.

Hentugt: sýnilegt ljós (rafsegulbylgjur) er einmitt það sem gefur okkur uppl um hluti í umhverfinu.

Question 11

Augað

Answer 11

Ljósbylgjur fara inn í augað í gegnum hornhimnuna (varnar filma) (cornea)

Ljósopið (pupil): stækkar og minkar eftir hversu mikið ljós fer í augað.

Question 12

Lithimna (iris)

Answer 12

Liggur í kring um ljósopið
Stýrir hversu mikil birta kemur í ljósopið. 
Vöðvar sem stækka og minka.
Bjart: fer saman
Dimmt: þennst út

Question 13

Brárvöðvar (ciliary muscles)

Answer 13

Ræður fókusnum,

Kúptari linsa: fókusinn nær
Flatari linsa: fókusinn fjær

Question 14

Keilur (cones) og stafir (rods)

Answer 14

Keilur greina liti og smá atriði. Keilurnar virka best í birtu

Stafirnir nema ljós í lítilli birtu.
Stafirnir greina á milli mismunandi blæbrigða af ljósu og dökku.
Í miðgróf eru engir stafir, en þar er þéttleiki keilna mestur.

Question 15

Blindi bletturinn (blind spot)

Answer 15

aftast (held eg)

Question 16

Ljósnemar (photoreceptors)

Answer 16

Ljósnemar innihalda ljósnæm efni

Photo pigments eru protein (aðalega rhodopsin og photopsin) í ljósnemum (keilum og stöfum) sem breyta um lögun þegar ljós lendir á þeim.

Stýra því hvernig taugakerfið táknar ljósið í umhverfinu

Ljósnemarnir þurfa stöðugt að fá næringu til að breyta þessum próteinum aftur í upprunalegt horf.

Question 17

Aðlögun í myrkri (dark adaptation)

Answer 17

Þegar skynnæmni eykst hægt og rólega í myrkri

þegar örvun ljósnmea minnkar, ná þeir að endurnýja próteinbyrgðir og verða viðkvæmari.

Question 18

Nærsýni (myopia) og fjarsýni (hyperopia)

Answer 18

Nærsýni:
Myndinni er varpað fyrir framan sjónhimnu (of nærri linsu)
Augað er of djúpt

Fjarsýni:
Myndinni er varpað aftur fyrir sjónhimnuna
Augað er of grunt

Question 19

Litasjón (colour vision)

Answer 19

Blöndun lita

Ljóst blandast með samlagningu

• fleiri litir = hvítt ljós
• samlagning af því það verður meira ljós (hvítt er mest, svart minnst).

Málning (og önnur efni) blandast með frádrætti
- fleiri litir = yfirborðið gleypir (absorbs) ljós af fleiri bylgjulengdum og endurkastið verður minna -> svart eða dökkt.

Question 20

Þrílitakenningin (young-helmholtz trichromatic theory)

Answer 20

Ljósnemar næmastir fyrir litnum bláum, grænum og rauðum.

Tilraunir með litaðar snúningsskífur.

Hægt að búa til hvaða lit sem er með þessum þremur litum.

Question 21

Þrílitakenningin (young-helmholtz trichromatic theory)

Answer 21

Ljósnemar næmastir fyrir litnum bláum, grænum og rauðum.

Tilraunir með litaðar snúningsskífur.

Hægt að búa til hvaða lit sem er með þessum þremur litum.

Hvernig sjáum við gulan?
Hvernig er hægt að skýra andstæðar eftirmyndir?

Question 22

Gagnferlakenningin (Herning opponent-process theory)

Answer 22

Ljósnemarnir bregðast við tveimur litaandstæðum

rautt-grænt
blátt-gult
svart-hvítt

hlutverk ljósnemanna er þá að greina ljósið á þessum víddum.

Question 23

Tveggja ferla kenning (dual process theory)

Answer 23

Blandar saman þessum tveimur kenningum

• Trichromatic: ljósnemarnir eru næmastir fyrir bláu, grænu og rauðu ljósi.
• Gagnferlar eru í hnoðfrumum (ganglion cells), sem taka við ílagi frá ljósnemum.

Þessi kenning virðist vera rétt, í aðalatriðum
- nóg til af lífeðlislegum gögnum sem styðja þetta.

Question 24

Heyrn

Answer 24

Heyrnarárieti eru hljóðbylgjur = loftþrýstingsbreytingar

Tveir eiginleikar: tíðni (frequnecy) og hljóðstyrkur (amplitude)

Tíðni: segjir til um hversu margar sveilfur á sekúndu

• Rið(hertz): mælikvarði á tíðni: 1 Hz = 1 sveifla/second
• manneskjur nema hljóð á bilinu 20 til 20000 hz

Question 25

Hljóðstyrkur

Answer 25

Hversu mikið breytist loftþrýstingurinn?

• hversu mikið þenst loftið út og dregst saman?
• Desíbel (dB):
  - mælikvarði á loftþrýstingi

Question 26

Heyrn 2

Answer 26

Hljóðbylgjur berast að hljóðhimnunni svo við heyrum eitthvað hljóð.

Miðeyra er á bakvið hljóðhimnuna.

Eyrnabeinin eru í miðeyranu

• hamar
• steðji
• ístað

Eyrnabeinin magna styrk hljóðsins meira en 30falt

Question 27

Heyrn 2

Answer 27

Hljóðbylgjur berast að hljóðhimnunni svo við heyrum eitthvað hljóð.

Miðeyra er á bakvið hljóðhimnuna.

Eyrnabeinin eru í miðeyranu

• hamar
• steðji
• ístað

Eyrnabeinin magna styrk hljóðsins meira en 30falt

Ístaðið (stapes/stirrup) er fast við sívala glugga (oval window):
Himnan sem myndar skilin milli miðeyra og innra eyra.

Í innra eyra er kuðungurinn (cocklea)
Göng kuðungsins eru u.þ.b 35 mm löng

Kuðungurinn er vökvafylltur og vökvinn víbrar við þegar ístaðið “lemur” á sívala glugga.

Í kuðungnum er loftþrýstingsbreytingum umbreytt í bylgjur í vökva.

Bylgjurnar hreyfa við hárfrumum í líffæri Corti.

Corti líffærið liggur á grunnhimnu (basal membrane) kuðungsins.

Hreyfingar frá hárfrumum leiða til taugaborða sem fara um heyrnataugina til heilans.

Question 28

Heyrn 3

Answer 28

Hvernig getur kuðungurinn greint á milli hljóða af mismunandi tíðni?

Place theory of pitch perception:

• mismunandi tíðni örvar mismunandi svæði á grunnhimnunni
• hátíðnihljóð örvar ysta og grennsta hlutann, en lægri tíðni örva svæði lengra inn í kuðungnum.

Question 29

Umleiðsla hljóðs (auditory transduction)

Answer 29

Ytra eyra:

• hljóðbylgjur berast að hljóðhimnu (eardrum)
• himnan víbrar

Miðeyra:
- eyrnabeinin magna víbringinn og ístaðið (sirrup/staples) “bankar” á sívala glugga.

Innra eyra:

• víbringi eyrnabeinanna er breytt í bylgjur í vökva í kuðungi.
• líffæri Corti liggur á grunnhimnu (basilar membrane) kuðungsins.
• hárfrumur á líffæri Corti hreyfast við bylgjurnar, sem eru sterkastar á mismunandi stöðum í göngunum, eftir tíðni hljóðsins.
• hárfrumur svigna meira, eftir því sem hljóðstyrkur er meiri.
• hreyfing hárfruma losar taugaboðefni, sem setja í gang taugaboð sem flytjast til heila, um heyrnataugina.

Question 30

Hvernig staðsetjum við hljóð?

Answer 30

Taugakerfið notar tímamismun og mun á styrk til að meta hvaðan hljóðin koma.

Hljóð sem greinast hægra megin berast fyrr til hægra eyra en vinstra.
- þau eru líka af aðeins meiri styrk í hægra en vinstra og dempuð af höfðinu á okkur í vinstra eyra.

Við erum verri í að staðsetja hljóð á lóðréttum ás:
- er hljóðið að koma ofan frá, neðan frá, eða sama plani og við?

Getum notað uppl um hvernig hljóðiið endurvarpast af lögun eyrnarblöðkunnar
- þessi bjögun er mismunandi, eftir því úr hvaða hæð hljóðin koma.

Question 31

Heyrnarskerðing (hearing loss)

Answer 31

Tvenns konar:

Leiðniheyrnarleysi (conduction deafness)

• heyrnarleysi vegna vandamála í mekkanisma eyrans, til dæmis skemmda á hljóðhimnu eða í eyrnarbeinum
• hægt að laga með heyrnartækjum.

Taugaheyrnarleysi (nerve deafness)

• vegan skemmda á viðtökum í innra eyra, eða skemmda á heyrnartauginni
• ekki hægt að laga með heyrnartækjum
• gerist með háum aldri eða vegna hárra hljóða.

Question 32

Bragðskyn (gustation)

Answer 32

Flokkast í að minnsta kosti 5 grunneiginleika:
- sætt, súrt, salt, biturt og unami

Bragðlaukar (taste buds):

• Efnaviðtakar, sem eru við tungubroddinn, meðfram tunginni og aftast á henni.
• mannskjur hafa 9000 bragðlauka.

Upplifunin af bragði verður vegna flókins taugavirknimynsturs. - helst í bragðlaukunum.

Bragð getur vakið vellíðan.
Bragðskynið mikilvægt fyrir lífverur
- greinir á milli þess sem er eitrað, ónýtt, óþroskað o.s.frv. og svo þess sem er orkuríkt, ferskt…
- orkuríkur matur líklegur til að vera sætur

Samspil á milli lyktar- og bragðskyns er það sem skilar okkur því sem við köllum bragð.
- bragðskynið er tiltölulega veikt, eitt og sér.

Question 33

Lyktarskyn = olfaction = sense of smell

Answer 33

Lyktarnemarnir eru langar frumur sem liggja frá lyktarklumbu og að slímhúð í nefholi.

Manneskjur hafa nokkrar miljónir lyktnæmar frumur sem eru í um 400 mismunandi tegundum af lyktarnemum.

Lyktarklumban (olfactory bulb) er hluti framheils sem liggur beint yfir nefholinu.
- lyktarklumban vinnur úr taugaboðum sem berast frá nefholi og flokkar og greinir lykt🤥

Question 34

Skynjun

Answer 34

Skynjun er virkt ferli, þar sem skynhrif eru flokkuð og túlkuð, þannig að úr verði einhver merking.

Bottom-up processing -> Áreitisstýrð ferli
- sá hluti skynjunar sem byggist eingöngu á áreitunum sjálfum.

Top-down processing -> Hugarstýrð ferli
- sá hluti skynjunar sem byggist á reynslu okakr, þekkingu, hugmyndum og væntingum.

Áreitisstýrð og hugarstýrð ferli vinna saman að því að minda skynjanir okkar.

Án þeirra ferla sem greina áreitin sjálf, skynjum við ekki neitt.

Án hugarstírðu ferlanna skiljum við ekki neitt og skynjun verður að mestu gagnslaus.

Question 35

Skipuleg skynjun (organization and structure)

Answer 35

Skipulag er mikilvægur hlutur af eðlilegri skynjun

Þegar við sjáum hund, er ekkert eðlilega hundslegt við þau áreiti sem varpst á sjónhimnuna.
- við þurfum að mynda einhverja skynsamlega heild úr þessum ólíku sem lenda á ljósnemunum

Forgrunnur og bakgrunnur:

• við höfum tilhneigingu til að flokkar skynáreiti í forgrunn og bakgrunn.
• Þegar við sjáum mynd t.d.

Question 36

Skynheildarstefna - gestalt sálfræði

Answer 36

Skynjun er meira og öðruvísi en summa skynhrifanna
- heilinn býr til merkingu, jafnvel úr einföldum áreitum.

Gesalts sálfræðin komst í tísku á fyrri hluta 20. aldar.

Fram að því hafði verið í tísku að reyna flokka skynjanir niður í einhvers konar frumeindir.

Question 37

Gesalt lögmálin

Answer 37

Leiðsagnareglur

Einsleitnislögmálið (similarity)
- það sem er líkt er líklegra til að flokkast saman.

Nálægðarlögmálið (proximity)
- nálæg áreiti eru frekar flokkið saman en þau sem eru fjarlægari hvor öðru

Lokunarlögmálið (closure)
- fólk hefur tilhneigingu til að fylla upp í göð og “loka” þannig áreitunum.

Samfellulögmálið (continutity)
- fólk sem hefur tilhneigingu til að flokka saman það sem fylgjir líklegustu samfellu.

Question 38

Fastar í skynjun (perceptual constancies)

Answer 38

Sjónumhverfið er tiltölulega reglulegt, sem hjálpar okkur við að bera kennsl á áreiti í mismunandi aðstæðum.

Sniðfesti (shape constancy):
- gerir okkur kleift að bera kennsl á hluti og fólk frá mismunandi sjónarhornum.

Stærðarfesti (size):
- stærð hluta helst sú sama, jafnvel þó stærðin sem varpast á sjónhimnu breytist eftir fjarlægt hlutarins frá auganu.

Lýsifesti (brightness):
- hlutföll birtu mismunandi hlutum haldast eins í mismunandi lýsingu.

Question 39

Skynvillur

Answer 39

Sannfærandi, en vitlaus skynjun.

Oftast vegna þess að verið er að leika á tilhreigingu okkar til að túlka heiminn út frá líklegustu réttu niðurstöðu.
- við vitum að heimutinn er reglulegur og því höfum við vanið okkur á að túlka hann út frá því.